گەشتی جەلالەدینی ڕۆمی لە فیقهەوە بۆ شیعر‌

پەیسەر

جەلالەدینی ڕۆمی شاعیرو سۆفیییمی بەڕەگەز فارسە، زانایەكی بواری فیقی بووە لە سەر مەزهەبی حەنەفی، لەشاری كۆنیای توركیادا خاوەنی كەسایەتی یەی بەرچاوو گەورە بووە لەسەردەمانێكدا كە كۆنیا پایتەختی سەلجوقیەكان بووە، دیارترین كەسایەتی دیارو بەرچاوی سۆفیزمە لە جیهانی ئیسلامیداو تا ئێستەش ناووناوبانگی لە جیهانی ئیسلامیدا بە گەشاوەیی ماوەتەوە.

فارس، تورک، ئەفغان، تاجیک و موسوڵمانانی تری ناوچەکانی ئاسیای ناوەڕاست ھاوشانی موسوڵمانانی باشووری ئاسیا( فێرکارییە بەجێماوە ڕۆحییەکانی) لەماوەی حەوت سەدەی ڕابڕدوو بەرز دەنرخێنن. 

ڕۆمی سنوورەکانی نەتەوە و ڕەگەزی شکاندوە و چووەتە ئەودیو ئەوانیشەوە. شیعرەکانی بەشێوەیەکی بەرفراوان بۆ چەندین زمانی دونیا وەرگێڕدراون. لەساڵی ٢٠٠٧دا لە ئەمەریکادا، بە بەناوبانگترین شاعیر وەسف کراوە.

لەسەردەمی خۆیدا نازناوی –سوڵتانی عاریفان- و –مەولانا- پێدراوە، هەموو زانستە ئیسلامیەكانی سەردەمی خۆی خوێندووە، ئەمە جگە لە زانستەكانی قورئان و فەرمودە، لەسەردەستی خۆیدا چەندین كەس بڕوانامەی زانستییان وەرگرتووە، خاوەنی ئەزموونێكی رۆحی تاییبەت بە خۆیەتی و كاریگەریی گەورەی لەسەر تێڕوانین و بچوونەكانی داناوە و لەوێوە بەرەو دونیای شیعر ڕۆشتووە و بوتە شاعیرێكی عارف و لەبواری (عیشقی ئیلاهی)دا هەزاران شیعری لەو بارەوە داناوە، تواناو زۆری شیعرەكانی لەو بوارەدا كەوتوتە پێشی شاعیرەكانی سەرەدەمەكەی خۆی.

نهێنیەكانی ئەو گەشتە رۆحیەی مەولانا چین؟ چی وایكردووە شەوان تا بەرە بەیان بە مۆمی داگیرساوی مەعنەویاتەوە رۆژبكاتەوەو بە تاقی تەنها سەرقاڵی موناجات بووە؟

رۆمی وەك فەقیهـو واعیز:
بەرلەوەی مەولانا پێ بنێتە ناو دونیای شیعرەوە، بەر لەوەی رێبازی تەسەوفی –مەولەویە- دابمەزرێنیت، بەرلەوەی بەرشداری بازنەكانی زیكرو سەماو گۆرانی و سروودەرۆحیەكان، خەریكی وەعزو ئیرشادو فیقهـ بوو، ئەو سەرقاڵی فەتوادان ووانەگوتنەوە بوو بە قوتابی و موریدەكانی، چوون ئەو كارانەی لەباوكیەوە بۆمابوویەوە، چوون باوكی یەكێك بوو لە شێخەكانی ئیرشادو ناوبانگێكی گەورەی هەبوو لە ناو زانایانی سەردەمەكەی خۆیدا.

جەلالەددین موحەممەد بەلخی ھەروەھا ناسراو بە جەلالەددین موحەممەد ڕۆمی (بە فارسی: جلال‌الدین محمد بلخی )مەولانا یان مۆلانا(بەفارسی: مولانا) مەولەوی یان مۆلەڤی (بەفارسی: اتای مامۆستا یان گەورەی من) ھەروەھا لەتورکیا ناسراوە بە مەڤلانا (Mevlānā) و بەگشتی لە جیھانی خۆرئاوادا بە ڕۆمی ناودەبرێت (30ی ئەیلوولی 1207 – 17 کانوونی یەکەمی 1273 شاعیر و فەقێ و ئاییناس و سۆفییەکی فارس بوولە سەدەی 13 دا.

مەولانا لە گوندی وەخش کە دەکەوێتە شارۆچکەیەکی بچووک لە سەر ڕووباری وەخش لە وڵاتی فارس (ئێستای  ئێستا (باکوری ئەفغانستان)لە دایكبووە. وەخش سەر بەپارێزگای بەلخ بوو وە لەو ساڵەی کە مەولانا تێیدا لەدایکبوو باوکی بە یەکێک لە زاناکانی ئەو شارە ناسرابوو. ھەروەھا ئەم دوو شارەش سەر بە کلتووری گەورەتری ئەو کاتەی فارسی (خۆراسان )بوون لە ڕۆژھەڵاتی وڵاتی فارس ھەروەھا بەشێک بوو لە دەوڵەتی خەوارزمی.

ھەردوو شوێنی لەدایکبوون و زمانی دایکی مەولانا ھەڵقوڵاوی میراتی فارسی بوون. گەورەترین کاریگەری لەسەر ڕۆمی جگە لە باوکی بریتی بوو لە هەردوو شاعیری فارس عەتتار و سەنائی.

ڕۆمی زۆربەی ژیانی لەژێر دەستەڵاتی سەلجوقی فەرمانڕەوای ڕۆم بەسەربردووە کە شوێنەکەی دەکەوێتە ناوچەی ئەنادۆڵ و هەر لێرەش زۆربەی بەرهەمەکانی نووسیوە و لە ژێر کاریگەری زمانی فارسیدا بووە.  تا کۆتایی تەمەنی هەر لەوێ ماوەتەوە تا کاتی مردنی لە ساڵی 1273ز. لە شاری کۆنیای تورکیا نێژراوە و ئێستا خەڵکێکی زۆر سەردانی گۆڕەکەی دەکەن. لە دوای مردنی کوڕەکەی (سوڵتان وەلەد) و شوێنکەوتووەکانی (تەریقەتی مەولەوییە)یەیان دامەزراند کە ناسراوە بە تەریقەتی ئەو دەروێشانەی کە بە دەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە کە ناسراوە بە سەمای سۆفییەکان.

 

(بها‌والدین البكری) باوكی كە بە(بەهاوەلەد) بەناوبانگ بووە، یەكێك بووە لە زاناگەورەكانی سەردەمی خۆی و بە (سوڵتانولوعولەما) ناوزەد كراوە، لەو سەردەمەدا (تەتار)ەكان ڕوویان لەوڵاتانی ئیسلامی كردووە، هەربۆیە باوكی لەترسدا شاری (بەڵخ )بە جێدەهێڵێت، ئەم زاناگەورەیە هەرجارێك لە شوێنێك نیشتەجێ دەبێت و لەنێوان شارەكانی (نەیشاپوور، رەی، بەغداد و حیجاز)دا هاتووچۆی كردووە، لەو كاتانەدا مەولانای رۆمی مێرمنداڵ دەبێت و تەمەنی كەمتر لە 14 ساڵ بووە. دوای ماوەیەك لەشاری (كۆنیا) دەگیرسێنەوەو لەوێ باوكی دەست دەكات بە وەعزو ئیرشاد.

مەولانای رۆمی دووجار هاوسەرگیریی كردووە، هاوسەری یەكەمی ناوی –جەوهەرخاتوون- بووە و چەند منداڵێكی لێی هەبووە بەناوەكانی(علا‌والدین و سوڵتان وەلەد)، بەڵام جەوهەر خاتوون زۆر نەژیاوەو كۆچی دوایی كردووە، بەداوی ئەویشدا هاوسەرێكی دیكەی هێناوە لە كاتێكدا تەمەنی مەولانا 24 ساڵ بوو. باوكی مەولانا لە ساڵی 628 كۆچی دا دەمرێت و وەسیەت بۆ مەولانا دەكات كە سەرپەرشتی قەتابی و موریدەكانی بكات، هەربۆیە جلال الدین كارەكانی باوكی لە كۆنیا بەڕیوە دەبات، بۆ ماوەی یەك ساڵیش بەشداریی كۆبوونەوە زانستیەكانی كردووەو ئەوەش بووەتە یەكەم هەنگاو تا بەرەو جیهانی تەسەوف بچێت و شێخ برهانەدین بناسێت و بیكاتە شێخی خۆی.

یەكەم دانیشتنی (مەولانا و بورهانەدینی ترمزی) بەیەكەم دانیشتنی دابڕانی مەولانا دێتە ئەژمار، بورهانەدین لەسەردەمی باوكی مەولانادا لە شاری بەڵخدا-بورهانەدین- یەكێك بوو لە شوێنكەوتوو  موریدەكانی، كاتێكیش باوكی مەولانا لە بەڵخەوە دەچێتە كۆنیاو پەیوەندیەكانیان دەبچڕێت، بەڵام ئەوەندە بێتاقەتی باوكی مەولانا دەكات ترمزی نەخۆش دەكەوێت،هەربۆیە لە ساڵی629 واتە یەك ساڵ لەدوای مردنی باوكی مەولانا –سوڵتانولوعولەما- بورهانەدین بڕیاردەدات گەشتێك بكات بەمەبەستی دۆزینەوەی شێخ و مامۆستاكەی كە لەئازاری دابڕانەكەیدا نەخۆش كەوتووە بەو ئومێدەی چاوی پێی بكەوێتەوە، هەربۆیە كاتێك دەگاتە كۆنیا كە شوێنی دانیشنی (بەهائولوەلەد) و خانەوادەكەی بوو، هەواڵی مردنەكەی تووشی شۆكی دەكات.

بەڵام لە هەمان كاتدا گەشتنی بورهانەدینی ترمزی بۆ مەولانا كارێكی چاوەڕوان نەكراووی گەورە بوو، تەمەنی مەولانا لەو كاتانەدا 25 ساڵان بوو، كاتكیش هەستیكرد مامۆستاو شێخێكی بەتوانایە داوای لێكردووە كە ئەو شتانەی لای باوكی خوێندویەتی بەمی بڵێتەوە، جەلالەدین فەرمانبەرداریی داواكانی مامۆستاكەی دەبێت و لەوێوە پەیوەندیەكانی نیوان (شێخ و مورید)دەستپێدەكات، شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەوە یەكەم گۆڕانكارییە لەژیانی مەولانادا بۆ ئەوەی بچێتە ناو جیهانی مەعنەویات و رۆحییەوە.

شێخ بورهانەدین بووەتە هاندەری مەولانا تا گەشت بكات و بەدوای مامۆستای بەناوبانگ و شارەزا بگەڕێت و لایان وان زانستیەكانی سەردەمی خۆی بخوێنێت، هەربۆیە مەولانا یەكەمجار روو لە وڵاتی شام دەكات بۆ ئەوی لەوێ زانستەكان بخوینێت، چوون لەو سەردەمەدا وڵاتی شام بە یەكێك لەناوەندە دیارو گەورەكانی زانست بەناوبانگ بوو، ئەو ماوەیەی مەولانا لە شام ماوەتەوە لە (دیمەشق و حەڵەب) نیشتەجێبووە، لە شام چاوی كەوتووە بە كەسایەتیە دیارو بەناوبانگەكانی تەسەوف لەو سەردەمەدا وەك (سەعدەدینی حەمەوی، شێخ عوسمانی رۆمی) هەروەها بەشداریی لە وانەكانی(كەمالەدینی بن عەدیم)دا كردووە، دوای ئەو ماوەیە گەڕاوەتەوە بۆ كۆنیا، لەوێوە ناوبانگی مەولانا زۆر دەنگ دەداتەوە لە بواری زانستە ئیسلامیەكاندا، زۆرینەی شەرعزان و زاناو فەقیهەكانی ئەو سەردەمە شایەتییان بۆداوە، شوێنكەوتوانی تەسەوف بە یەكێك لەخۆیان دەزانی و لەڕێزی خۆیاندا ئەژماریان دەكرد. دوای ئەوەی بورهانەدین لە ساڵی 638 ی كۆچیدا دەمرێت، ئیتر مەولانا دەبێتە سەرمەشقی مامۆستایانی وانەبێژی شاری كۆنیاو لەهەمان كاتیشدا سەرقاڵی (ئیرشاد)و ڕێنمایی سۆفیگەرانە دەبێت، پاش ماوەیەك زۆرینەی قوتابیان لە هەرچوارلای دونیاوە بەمەبەستی خوێندنی زانستەكان ڕوویان لە كۆنیاكردووەو ئەوەش درێژەی كیشاوە تا ساڵی 642 كۆچی.

 

لەدایك بوونی یەكەم بە ناسینی شەمسی تەبرێزی كۆتایی دێت:
مەولانا دەڵیت: لەدایك بوونی یەكەمم تەواو، من لە ئێستەوە بۆ عەشق لەدایك بوومەوە، من لە خۆم زیادەم چوون دووجار لەدایك بووم.

عەتائوڵاتەدەیون لە كتێبی –گەڕان بەداوی شەمس-دا باس لەوە دەكات یەكەم دانیشتی شەمسی تەبرێزی ز مەولانا ، سەرەتای رۆژێكی گەرمی شەممە بوو، رۆژی 26 جەمادی دووەمی 642 كۆچی، لەوكاتەدا دووكەس لە شاری كۆنیادا بە دڵتەنگی لەناو ئەوشارە دا بوون، دوو دەریای پڕگەوهەر، دوو شەپۆلی بەهێزی دونیای زانست، دوو زانای بەناوبانگ، هەردوكیان سەرسام بوون بەیەكتری... عەتائوڵا دەڵێت: لەناوبازاڕی كۆنیادا زانای لەخواترس و زاهیدو ئاوارەو بێدەرەتان –شەمسی تەورێزی- كە خاوەنی بیروبۆچوونی پڕلە سەیرو سەمەری عەشقە، ئەو دەستێك دەدات لە وڵاخەكەی جەلالەدین و دەڵێت : وەك ئەوە وایە زەوی لەسوڕانی خۆی وەستابێتەوە.

مێژوونوسان باس لەو یەكەم چاوپێكەوتنە دەكەن، هەندێكیان دەڵێن، شەمسی تەبرێزی لە جلوبەرگێكی دەروێشانەدا خۆی نیشانداوە، لەنزیك بازنەی وانەگوتنەوەكەی مەولانادا دانیشتووەو گوێی گرتووە، دەڵێن لەیەكەم دانیشتندا هەموو كتێبەكانی مەولانای خستۆتە ناو حەوزی مزگەوتەكەوەو دواتر كە هێناویەتە دەرەوە هیچیان تەڕنەبوون.. هەندێكی دیكەیان باس لەوە دەكەن دوای ئەوی یەكەم دیدارە مەولانا كەوتوەتە سەر زەویەكەو لە هۆشی خۆی چووە، هەرچەندە گێڕانەوەی چیرۆكەكان ناتەباو ناكۆك و جۆراوجۆریش بن و گێڕانەویەكی دڵنیاكەرەوە لەئارادا نەبێت، بەڵام هەمووان جەخت لەوە دەكەنەوە كە شەمس سەرسام بووە بە جەلالەدینی رۆمی، لەبەر ئەویش هاتوەتە كۆنیا و تەنها ژورێكی بەكرێگرتووە لەنزیكی ئەو مزگەوتەی كە وانەكانی تێدا گوتوەتەوە.
عەتائودین جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە یەكەم دیداردا شەمس چپاندویەتی بە گوێی مەولانادا و پێی گوتووە: من لەلایەن مورشیدو شێخەكەمەوە –ركن الدین سەجاسی-یەوە هاتووم پێی گوتووم بچۆ بۆ كۆنیا كەسێك هەیە دەبێت ئاگر بەرببێتە خۆڵەكەی، وەك دەگوترێت یەكەمجار كە جەلالەدین چووە ناو خەڵوەتەوە تەمەنی گەشتبووە 60 ساڵ، شەمس لەماوەی ئەو 40 رۆژەدا هەموو شتێكی فێركردووە، هەموو ئەو شتانەی كە زانیویەتی و ئەزموونی كردووە بۆی گێڕاوەتەوە، ئەو دەروێشە وەك رۆمی دەیگێڕێتەوە مەلەوانێكی گەورەی هەموو زانستەكانی سەردەمی خۆی بووە.

عەتائودین لە كتێبەكەیدا –المقالات- دادەڵێت: من منداڵ بووم، من هەموو كەشفەكانم بەچاوی خۆم دەبینی، فریشتەكانم دەبینی، هەندێك شتی نادیارو غەیبیم دەبینی، من  وام هەست دەكرد كە هەموو كەس وەك من وایە، ئەوەی من دەیبینم و دەیزانم ئەوانیش دەیزانن، پاش ماوەیەكی زۆر لەوە تێگەشتم كە ئەوان وەكو من نین، بەڵام شێخەكەم –ئەبوبەكر- ڕێگرم بوو لەوەی ئەم شتانە باس بكەم.

لەبارەی شەمسەوە محمد كوڕی علی كوڕی مەلیكی تەورێزی، باس لەو دەكات كە باوكی شەمسی تەورێزی شێعەی ئیسماعیلی بووە، باس لەوە دەكرێت كە هەموو كتێبەكانی سوتاندووە ناردوویەتی بۆ تەبرێز بۆ ئەوەی ئەو وانانە بخوێنێت كە پەیوەندییان بە مەزهەبی شافیعی یەوە هەیە، بەڵام هەندێكی دیكە دەڵێن لەتەبرێز لەدایك بووەو زانستی تەسەوفی لە شێخەكانیەوە وەرگرتووە، پاشان رۆشتوەتە كۆنیاو لە -خان چەركیز- نیشتەجێ بووە، باس لەوەش دەكرێت كە شێخ روكنەدین ناردویەتی بۆ لای مەولانا بۆ ئەوەی ڕێبازی تەسەوفی پێ بناسێنێت.

لەدایك بوونە دووەمی مەولانا.. لە دوورەپەرێزییەوە بۆ عیشقی ئیلاهی:
لەیەكێك لەڕۆژانی دووركەوتنەوە-خەڵوەت-ەكەیدا مەولانا پرسیار لەشەمس دەكات(تۆ روونت نەكردەوە بۆچی هاتووی بۆ كۆنیا؟) ئەویش گوتویەتی: لەیەكێك لەو شەوانەی كە موناجاتم دەكرد زۆر لە خوای گەورە پاڕامەوە ك یەكێك لەو كەسانەی پیاوی تۆن-خودا- بیكەیتە هاوڕێم، ئیتر فریشتەیەك لە جیهانی غەیبەوە پێی گوتم بچۆ بۆ كۆنیا و پەشیمان نابیتەوە، تا ئەوەبوو گەشتمە خزمەتی تۆ. ئەم چیرۆكە عەتائوڵا لە كتێبی –بحپا عن الشمس من قونیە الی دمشق- دا هاتووە.

لەدوای ئەو ڕوداوەوە مەولانا خۆی یەكلایی دەكاتەوە بۆ (نوێژ و رۆژوو) دوو رۆژ بەڕۆژوو دەبوو یەك رۆژ بەڕۆژوو نەدەبوو، تا وای لێهات دڵی بە عیشقی خودا رووناك بوویەوە، شەمس لەو بوارەدا هاوكاری كردو بووە مورشیدی، شەوان لەناو گوێگرتن و سەمای عاریفانەدا بوو، ئیتر بەتەواوی خۆی تەرخان كرد بۆ ژیانی رۆحانیەت و وازی لە دەرس و دەور و ئامۆژگاری خەڵك هێنا، تا خەڵك پێیان دەگوت لە مامۆستاوە بووە بە دەروێش، ئەو گۆڕانە چاوەڕوان نەكراوەی مەولانا كاریگەری زۆری دانا لەسەر قوتابیان و ئەوانەی كە خوویان پێوەگرتبوو، ئەمە بووە هۆی ئەوەی ڕقیان لە شەمس ببێتەوەو پێیان دەگوت (ساحیر و شەیتان) و لەناو بازاڕ و كۆڵانەكاندا ڕێگەیان پێدەگرت و قسەیان پێدەگوت و تەنانەت بەردیشیان تێدەگرت.

جەلالەدین داوای لەخۆشەویستانی خۆی دەكرد بە هیچ شێوەیەك سوكایەتی بە شەمس نەكەن، بەڵام ئەوانەی كە سەختگیرو دەمارگیرو خاوەنی بیروباوەڕێكی ڕەق بوون، وەك عەتائودین دەڵێت، نەیانتوانی گۆڕانكارییەكەی جەلالەدین وەربگرن و بوونە هۆی ئەزیەت و ئازاردانی شەمسی تەبرێزی، تا گەیشتە ئەوەی شەمس نەیوانی بەرگەی ئەو هەموو سوكایەتیانەی پێیكرا، تەنها 16 مانگ لە كۆنیا مایەوە و دواتر بە تەواوەتی لەو شارە ونبوو، بێ ئەوەی هیچ كەسێك ئاگادار بكاتەوە، تەنانەت نزیكترین قوتابیەكانیشی كە بۆ كوێ دەچێت و دەیوێت چی بكات.

جیابوونەوەی شەمس لە جەلالەدین بووە هۆی ئەوەی ببێتە شاعیر، بەردەوام –شەو وڕۆژ- خەریكی شیعرگوتن بوو، ئەو جیابوونەوەیە زۆر سەخت و بەئازار بوو، لەدوای خۆی برینێكی بەجێهێشت قابیلی چاكبوونەوە نەبوو، ئەویش لەبەر ئەوەبوو نەیتوانی پارێزگاری لە شێخەكەی بكات، هەربۆیە رۆژانە چەند كاتژمێرێك دەگریاو دەلاڵایەوە، ئەمانە بوونە ئەو برینەكەی كە دواجار مەولانا باسی دەكات بووە ئەو درزەی لێیەوە تیشك چووەتە ناخیەوە، كاتێكیش باس لەوە دەكرێت شەمس لە (دیمەشق)ە، دەست بە هۆنینەوەی شیعرەكانی دەكات و دەینێرێت بۆ دیمەشق، ئەو شیعرانەی كە دەیناردن هەموویان شیعری خۆشەویستی بوون، بەو ئومێدەی شەمس شیعرەكان بخوێنێتەوەو پاڵی پێوە بنێت بگەڕێتەوە بۆ كۆنیا، تا دەهات نیگەرانیەكانی جەلالەدین زیاتریان دەكرد، ئەو نیگەرانیانەش بوونە هۆی ڕوناكبوونەوە دڵ و دەروون و ڕنگدانەوەی لە شیعرو ئاوازەكانیدا.

جەلالەدین لە دووری و دابڕانی شەمسی تەورێزیدا هەزاران دێڕە شیعری گوتووە، عەتائودین لە باسی ئەو شیعرانەدا دەڵێت هەموویان ئاوازێكی نەمری و ئاسمانی بوون، شەمس بۆ جەلالەدین تەنها شێخێكی ئاسایی نەبوو، بەڵكوو بووە سومبولێكی گەورە و هەموو ئاسمانەكەی بۆ ڕوونكردەوە، لەو ڕێگەیەوە تامی شەكری عیشقی ئیلاهی كرد، چووە ناو جیهانی خەونەكانیەوە، ئەو كاتێك باسی شەمس دەكات وەك تیشكێك باسی دەكات كە تاریكاییەكانی رۆحی رۆشندەكاتەوە و دەڵێت: خۆزگە ئەوەندە دەسەڵاتم دەبوو كە لەسەر چەرخی زەمانە بوەستامایەو بە سەماكردنەوە بەرەو شەمس باڵم بگرتایەتەوە.

عەتائودین دەڵێت: جەلالەدین دەیتوانی لەماڵەكەی خۆیەوە بانگی شەمس بكات و هەموو گفت و گۆیەكی لەگەڵ بكات، لەڕێگەی شیعرو سیحری وشەكانیەوە توانی شەمس بە هەمووان بناسێنیت، شیعرەكانی رۆمی گوێچكەی هەمووانی دەزرگاندەوە، لەكاتی خۆیدا دەنگی دەدایەوەو ناوەڕۆكی ناخە شێواو نیگەرانەكەی دەبینرا، وشە ناسك و شیرینە گونجاوەكانی هەركەسێك گوێی لێبوایە شەمسی دەكەوتە بەرچاو، دەزانرا چ سەرزەمینێكی داگیركردووە، تەنانەت –سوڵتان وەلەد-ی كوڕی جەلالەدین لەبارەی ئەو پەیوەندییەوە دەڵێت: لە پەیوەندی نێوان موساو خچر دەچوو، هەرچەندە موسا پلەی پێغەمبەرایەتی هەبوو، بەڵام بەدوای پیاوانی خودا دەكەوت) لە هەمان كاتدا جەلالەدبن لە كتێبی –مقالات شمس- دا دەڵێت شەمس دەریای زاست و گەورەیی، لە ڕەوانبێژیدا بێ وێنەبوو، ئەڵبەتە ئەمە لەكاتێكدا بوو كە جلال الدین خۆی لە بوارەكانی ئسوڵی فیقهو مەنتیق و نەحودا وێنەی نەبووە و توانایەكی لەڕادە بەدەری هەبووە، هەربۆیە قسەی ئەم لەو بارەیەوە لە هەموویان باشتر و جوانتر دەردەكەوێت.

جەلالەدینیش بووە- شەمس- پاش ئەوەی دو جار لێی دابڕا:
جەلالەدین  لە ساڵی 644 ی كۆچیدا (وەلەد سوڵتانی) كوڕی بە هاوڕێیەتی 20 كەس لەوانەی مەولانایان خۆش دەویست بە سواری ئەسپ بەڕێكردو داوای لێكردن بەداوی شەمس دا بگەڕێن و بیدۆزنەوە. شەمس داواكەی قبوڵكردو لەگەڵیان گەڕایەوە بۆ  كۆنیا، بە هاتنەوەی دووبارە ئاگر بەربوویەوە خەرمانی ئەوانەی كە بە ڕواڵەت بابەتەكەیان دەبینی و قووڵ نەبوون و خاوەنی بۆچوونێكی دەمارگیرانەی سادە بوون، هەر بۆیە زۆر نەمایەوەو ئەمجارەش دووبارە كۆنیای بەجێهێشت  و ئیتر نەگەڕایەوە، بەبێ ئەوەی كەس بزانێت بۆ كۆێ دەڕوات و چارەنووسی بەچی دەگات.

باس لەوە دەكرێت ئەوانەی زیاد لە پێویست لایەنگرییان بۆ مەولانا هەبوو بە ڕەگەزپەرستانە شەمسیان كوشتووە، بەشێكی تر دەڵێن قوتابیەكانی مەولانا كوشتویانە، بەشێكی دیكەش دەڵێن یەكێك لە كوڕەكانی جەلالەدین كوشتویەتی، گێڕانەوەكان زۆرن و هیچیان پشتڕاستی تەواوەتی نەكراونەتەوە، بەڵام ئەوەی كە ڕاستیەكی حاشاهەڵنەگرە ئەوەیە كە لە ساڵی 645 شەمس بۆجاری دووەم رۆشت و نەگەڕایەوە، هەربۆیە مەولانا بارگەو بنەی پێچایەوە و بۆ گەڕان بەدوای شەمس دا چووە دیمەشق، بەڵام هیچ شوێنەوارێكی دەست نەكەوت.

عەتائودین باس لەوە دەكات كە شەمس بەرچاوی مەولانای ڕوناك كردوەتەوە و ئاسۆیەكی جوانی عیرفان و عیشقی لەبەردەمیدا كردوەتەوە، هەموو ئەو پەتانەی بچڕیوە كە لەڕێگەی زانستە كۆنەكانەوە مێشك و زیهنی وێران و قورس كردبوو، ئەو مەولانای فێری ئەوە كرد كە چۆن بتوانێت بگاتە جیهانە نادیارو باتنیەكەی خۆی، بەڵام دوای ئەوەی شەمس بۆجاری دووەم ڕێگەی ونبوونی گرتەوە بەر، جەلالەدین ئەوە لەناو دەروونی خۆیدا دۆزییەوە، كاتێك زاری دەكردەوە وشەكانی شەمس دەهاتنە دەرەوە ، رەنگی وەك رەنگی ئەوی لێدەهات، ئەمانە ئەو وشانە بوون كە شەمس دەیگوت، بچۆرە ناو دەروونی خۆت، بۆ ئەوەی ژیانی ڕاستەقینە ببینیت، لەوێ ئاسمان و مانگێكی دیكە هەیە.

جەلالەدینی ڕۆمی، بە پێی بۆچوونەكانی عەتائودین، رەواج و بەهای داوە بە بۆچوونەكانی شەمسی تەورێزیی، ئەو توانیویەتی لە ڕێگەی شیعرەكانیەوە وێنەیەكمان نیشان بدات كە پێمان وابێت شەمس قسە دەكات، كە پڕیەتی لە دەربڕینی جوان وپڕمانا وەك بەهاوڕێكانی دەڵێت:  ئەگەر بتانەوێت باڵە بەستراوەكانی رۆحتان بكرێتەوە، بگەنە ئەو كات و شوێنەی كە خۆی دەیەوێت، پێویستە خۆتان لە ڕەنگە جۆراوجۆرەكان دەرباز بكەن و بگەنە ئەو جیهانەی هیچ ڕەنگێكی تێدا نیە.

لەسەرەتای دابڕانی دووەمەوە، هەرچەندە جەلالەدین دڵخوازەكەی لەناوچوبوو، بەڵام بەردەوام بەدوایدا دەگەڕا، مەولانا بەردەوام ئەو قسەیەی بۆ –تەورێزی- بە دڵتەنگی و خەمبارییەوە دەگوتەوە:  بەڵكو رۆژێك دابێت و شەمس بگەڕێتەوە بۆ لام. بەڵام وەك عەتائودین باسی دەكات كاتێك بێئومێدو چارەبڕاو دەبێت بەگەڕانەوەی شەمس، خەم و خەفەتەكانی گواستەوە بۆ لای قوتابیەكانی، بەڵام ئەمجارەیان جەلالەدین وەك سۆفیەكی تەواو دەردەكەوت، ئەو بەتەواوی تێكەڵ بوو لەگەڵ گۆرانی و سەماو لاواندنەوەو سروود، ڕێك وەك ئەوە دەهاتە بەرچاو كە لەناو شەمس دا توابێتەوە، رۆحیانەتی ئەویش هاتبێتەوە ناو ئەم، هەربۆیە لێرەوە گەشتی تەسەوفی ئەو دەست پێدەكات.

(وەجد، خۆدۆزینەوە) و (الوله – شەیدابوون) و (الحب- خۆشەویستی)بوونە سیانەی ڕێبازە تەسەوفیەكەی مەولانا، ئەو ئەم سێ ڕێگەیەی داناوە بۆ ئەوەی مرۆڤ بگاتە كەماڵ، هەروەها سرودە عیرفانیەكان دەرگایەكن بۆ بەرەو خودا چوون، دوای ئەوەی شەمس بە شێوەیەكی هەمیشەیی لەبەرچاو ونبوو، جەلالەدین زۆر چاوی لە –سەڵاحەدینی زەركوب-ی قوتابی بوو، چوون ئەو زۆرینەی كێشەو پرسیارو بەدواداچوونە تەسەوفیەكانی لەگەڵ دەكردەوە، هەر بۆیە جەلالەدین لەو سەردەمەدا بووە یەكێك لە ناودارەكانی جیهانی تەسەوف، پاشان بووە خاوەنی ڕێبازێكی تەسەوف بەناوی –مەولەویە- و ئەم ڕێبازەش جەخت دەكاتەوە لەسە گوێگرتن لە سرودو ئاوازی عییرفانی، كاریگەرییەكانی ئەم سرودانەش چەندە زۆربن مرۆڤ دەگەیەننە پلەكانی كامڵ بوون.

كارەكانی مەولانا:
کارەکانی ڕۆمی بەفارسی نووسراونەتەوە و مەسنەویەکانی ئەو یەکێکە لە پاراوترین شاکارەکانی ئەدەبی ئێرانی و یەکێکە لە کارە شانازیی پێکراوەکانی زمانی فارسی. کارە ڕەسەنەکانی بەشێوەیەکی بەفراوان ئەخوێندرێتەوە بەزمانە ڕەسەنەکەی خۆی لە ئێران، تاجیکستان،ئەفغانستان و ھەندێک بەشی ناوەڕاستی ئاسیا-(فارسی زمانەکان) زۆر بەناوبانگن. وەرگێڕانی کارەکانی زۆر باوە لە وڵاتانی تردا. کارەکانی کاری کردۆتە سەر ئەدەبی فارسی، ئوردو، پەنجابی، تورکی و ھەندێکی تر لە زمانە ئێرانیی و تورکی و ھیندییەکان کە بە ئەلفبێی فارسی نووسراونەتەوە وەک پەشتۆ، تورکی عوسمانلی، چاتاگی و سیندی.

چەند نموونەیەك لە شیعرەكانی مەولانا:
نوسەرو وەرگێڕ(ئازاد بەرزنجی) چەند غەزەلێكی نەولانای كردووە بە كوردی كە بۆ (شەمس)ی نوسیوە، كە پڕیەتی لە عیشق و ئەوینێكی سەرسوڕهێنەر.
چەند غەزەلێکی تری مەولانای ڕۆمی

هێدی هێدی جەمعی مەستان وا ئەگەن
هێدی هێدی مەیپەرستان وا ئەگەن
دڵنەوازان بەنازەوە بەڕێوەن
گوڵعوزارانی گوڵستان وا ئەگەن
هێدی هێدی لەم دنیای بوون و نەبوونە
نەبووان ڕۆیشتن و هەبووان وا ئەگەن
هەموو دامەنیان پڕزێڕە وەکو کان
لەبۆ فریای گشت تەنگدەستان وا ئەگەن
بنێسانی ماندووی دەست لەوەڕگەی عیشق
زۆر بەخۆ و ساغ و سەلامەت وا ئەگەن
ڕۆحپاکانی چون تیشکی خۆرەتاو
لەو بانەوە لەبۆ بنبان وا ئەگەن
خۆش بە حاڵی ئەو باخەی کە بۆ مریەم
میوەی تازە تیا لە زستانا ئەگەن
جوانییە ڕەچەڵەکیان و هاتنەوەشیان جوان
لە بێستانەوە هاتوون و بۆ بێستان ئەگەن
غەزەلی ٦٧٧
عەجەب ئەو دڵبەرە زێبایە چیی لێ هات
عەجەب ئەو سەروباڵایە چیی لێ هات
وەکو مۆمێ لەناومانا ئەسووتا
چیی لێ هات عەجەب بێ ئێمە چیی لێ هات
دڵم شەو و ڕۆژ وەک گەڵا ئەلەرزێ
دڵبەر بەو شەوە بەتەنیا چیی لێ هات
بڕۆ سەرڕێی ڕێبواران لێیانپرسە
ئەو دۆستە ژین و گیانبەخشە چیی لێ هات
بڕۆ باخ و لە باخەوانان پرسە
ئەو چڵی گوڵەڕەعنایە چیی لێ هات
بڕۆ سەربان و لە حەسحەسان بپرسە
ئەو سوڵتانە بێهاوتایە چیی لێ هات
هەروەکو شێت بە سەحرادا ئەگەڕێم
ئەو ئاهووە لەم سەحرایە چیی لێ هات
دوو چاوم وەک جەیحونە لەتاو گریە
ئەو گەوهەرەی ئەم دەریایە چیی لێ هات
هەموو شەوێ لە مانگ و زوهرە من ئەپرسم
ئەو ڕوومانگە بەو سەرەوە چیی لێ هات
غەزەلی ٢٠١٦
گیانی منی، گیانی منی، گیانی من
تۆ هیی منی، تۆ هیی منی، تۆ هیی من
شاهی منی، شایانی سەودای من
قەندی منی، شایانی ددانی من
نووری منی، تۆ وەرە ناو چاومەوە
ئەی چاوی من، کانیاوی ژیانی من
کە گوڵ تۆی بینی بە سەوسەنی وت:
"وا سەروەکەم هات بۆ گوڵستانی من"
چۆنیت بەدەست ئەم دوو پەڕاگەندەوە:
زوڵفی خۆت و حاڵی پەرێشانی من؟
ئەی داوی زوڵفەکەت کۆت و پێوەندم
ئەی چاڵەکەی چەناگەت زیندانی من
بۆ کوێ ئەچی بەمەستی و دەستی لەرزیو؟
وەرە لای من ئەی گوڵی خەندانی من
غەزەلی ٨٩
ئێمە مەست بووین و دڵ جیابۆوە لێمان
لە ئێمە جیابۆوە، کوێ چوو هەڵەداوان
هەر کە بینیی قەیدی ئەقڵ پساوە
هەر ئەو ساتە دڵم ون بوو لە چاوان
ئەو بۆ جێیەکی دیکە نەڕۆییوە
ئەو ڕۆیشتووە بۆ لای خەڵوەتی یەزدان
لە ماڵ بۆی مەگەڕێ چون هەواییە
ئەو باڵندەی هەوایە و لە هەوادا بوو پەنهان
ئەو هەر خۆی بازی سپیی پادشایە
بۆ لای پادشا فڕی بەرەوە ئاسمان
غەزەلی ٢٥٦
بیستوومە نیازت وایە کە سەفەر بکەی، مەکە
مەیلی حەریف و یارێکی تر کەی، مەکە
تۆ لەم دنیایە غەریبیت، چیت داوە لە غەریبی
قەسدی کام دڵ پڕلەکەسەر ئەکەی، مەکە
خۆت لە ئێمە مەدزەوە و مەڕۆ بۆ لای بێگانە
بەدزییەوە لە غەیری ئێمە نەزەر ئەکەی، مەکە
ئەی ئەو مانگەی ئەم چەرخە ژێرەوژوورە بۆ تۆیە
ئێمە وێران و ژێرەوژوور ئەکەی، مەکە
چەندێ وادە ئەدەیت و چەندەها سوێندیش ئەخۆی؟
تۆ کە سوێند و هەم عیشوە بە سوپەر ئەکەی، مەکە
کوا ئەو عەهد و بەڵێنەی لەگەڵ بەندەدا بەستت؟
لەو عەهد و لەو پەیمانەت خۆت بەدەر ئەکەی، مەکە
ئەی بارەگات باڵاتر لە بوون و هەم لە نەبوون
لە ڕێکەوتننامەی بوون، تۆ گوزەر ئەکەی، مەکە
ئەی دۆزەخ و هەم بەهەشت، غوڵامی ژێر ئەمری تۆ
بەهەشت بە ڕووی ئێمەدا بە سەقەر ئەکەی، مەکە
لە شەکەرستانی تۆ، لە ژەهریش باکمان نییە
ئەو ژەهرە بە حەریفی شەکەر ئەکەی تۆ، مەکە
بەست نییە کە ڕۆحم چون کوورەی پڕئاگرە؟
ڕوخسارم لەتاو فیراق چون زێڕ زەرد ئەکەی، مەکە
هەر کە ڕووی خۆت ئەنوێنی، مانگ ڕەش ئەبێ لە غەما
نیازی گیرانی مانگت هەیە تۆ، مەکە
ئێمە لێومان وشک ئەبێ، بە وشکی بێیتە لامان
چاوەکانم بە ئەشک بۆچی تەڕ ئەکەی، مەکە
تۆ کە تاقەتی قەیدی عاشقەکانت نییە
بۆ بە چاوی بەدەوە سەیری ئەقڵ ئەکەی، مەکە
شیرینی کە نادەیت بە نەخۆشی تاگرتووت
بەمجۆرە نەخۆشی خۆت خراپتر ئەکەی، مەکە
چاوی حەرامخۆری من دزی جوانییەکەی تۆیە
ئەی ڕۆح، ئەتەوێ سزای دزەنەزەر دەی، مەکە
سەر بکشێنەوە ئەی دۆست، کە وەختی قسان نییە
لەم بێسەریی عیشقەدا، سەر بۆ دەر ئەکەی، مەکە