05:23 - 25/05/2020
ئەڵمانەكان رێكخراوتر و فەرەنسیەكان رۆمانسین، زمان چۆن كاریگەری لەسەر تێروانیمان بۆ جیهان دروست دەكات؟
لەوانەیە نەمانزانیبێت بۆچی زمانێك لە یەكێكی دیكە كاریگەرترە، دەستەواژەكان و دەبرڕینەكانی یەكێكیان لەوانی دیكە جیاواز تربێت، یان هەر لە شێوەی دەربڕیندا لەوە تێنەگەشتبین كە لەناو خۆی ئەو زمانەدا چ بوار و سێكتەرێك لەوی دیكە زاڵترە، دەمێكە بیستوومانە كە زمانی فەرەنسی رۆمانسی ترە لە ئەڵمانی، یان ئینگلیزەكان بە فراوانی زمانەكەیانەوە هەندێك دەستەواژە بەكار ناهێنن، وردەكارییەكانی زمان و كاریگەرییەكانی لەم ڕاپۆرتەدا سەرەقەڵەمێكی لێ خراوەتە ڕوو.
كارلوسی پێنجەم ئیمپراتۆری رۆمای پیرۆز
و پادشای ئیسپانیا و ئەرشیدوق ی نەمسا بەچەند زمانێكی ئەوروپی قسەی كردووە و گوتویەتی"
لەگەڵ خوا بەئیسپانی و لەگەڵ ئافرەت بەئیتاڵی و لەگەڵ پیاو بە فەرەنسی و لەگەڵ كەسایەتیەكان
بەئەڵمانی قسەدەكەم"
دەگوترێت ئەگەر تۆ بە ئەڵمانی قسە
بكەیت ئەوە زیاتر واقعی و عەقڵی ئەڵمانیەكان زیاتر رێكخراون، رەنگە ئەوە بگەڕێتەوە
بۆ نامۆیی زمانی دایكیان بەجۆرێك مێشكیان هیلاك دەكات و هیچ بوارێك بۆ شتی نامۆی
تر ناهێڵێتەوە، ئەگەر زمانەكەت فەرەنسی بێت ئەوە تۆ زیاتر رۆمانسی دەبیت، زمانی فەرەنسی
زیاتر زمانی رۆمانسیەتە، بەڵام ئینگلیزی زمانێكە كە زیاتر بواری گونجانی تێدایە..
زمان چ كاریگەریەكی لەسەر ئەو كەسانە
هەیە كە قسەی پێ دەكەن؟ وە ئایە بەراست تێروانینیان بۆ ژیان دەگۆڕێت؟
ئاماژە جیاوازەكانی زمان
لەسەدەی 18 دا شاعیر و فەیلەسوفی ئەڵمانی
یوهان جوتفرید هیردر دەڵێت" بۆچوونی هەر گەلێك و كەسایەتیان لەزمانەكەیاندا رەنگی
داوەتەوە"
فەیلەسوفی ئەمریكی رالف والدو ئیمرسون
دەڵێت " دەتوانین روحی گەلەكان بەشێوەیەكی گەورە لەسەیركردنی زمانەكانیانەوە
تێبگەین"
برتراند راسل لەساڵی 1889 پشتیوانی
بۆچونەكەی ئیمرسون دەكات و دەڵێت " دەتوانین لێكۆڵینەوە لەتایبەتمەندی گەلان
بكەین لەرێگەی زمانەكەیانەوە، بەنمونە زمانی فەرەنسی زیاتر ووشەی روحانی تێدایە، كە
بەزمانی ئینگلیزی ناتواندرێت دەرببردرێن، بەوەش دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە گەلی فەرەنسی
روحێكی گەورەی روحانیەتی تێدایە كە زیاترە لەوەی لەگەلی ئینگلیزی هەیە"
لەسیەكانی سەدەی رابردوو ئیدوار سابیر
و بنیامین لی وورف كە دوو زانای ئەمریكی بواری زمان بوون، بیردۆزیەكیان خستە ڕوو كە
دەڵێت جیاوازی زمان دەبێتە هۆی جیاوازی بیركردنەوە، بەڵام گریمانەكەیان هیچ پاڵپشتیەكی
زانستی نیە كە پشتی پێ ببەسترێت، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو جارێكی تر گرنگیدان بەو
گریمانەیە هاتەوەگۆڕێ، چەند زانایەكی بواری زمانەوانی بەدواداچوونیان بۆ نیشانەكانی
سەر چەند گروپێك كرد كە پشتیوانی ئەو بۆچوونیان دەكرد، وبەڵگەی نوێیان دەستكەوت كە زمان كاریگەری لەسەر چۆنیەتی بیركردنەوە
هەیە.
زمان چۆن كاریگەری لەسەر بۆچوونمان
بۆ ژیان و پلانی داهاتوومان دادەنێت؟
دانیشتوانی شارۆچكەی پورمپوروو كە
زمانی كوكوسایور بەكاردەهێنن ووشەكانی " باكور و باشور و رۆژهەڵات و رۆژئاوا
" بۆ دیاری كردنی شوێنەكان بەكاردەهێنن لەبری لای راست و چەپ لەزمانەكانی
تردا، بەنمونە لەدەستەواژەی ئاساییدا دەڵێن فنجانەكە لە باشوری رۆژهەڵاتی سینیەكەدایە،
یان ئەو منداڵەی لە باشوری ماری وەستاوە برایەتی.
لەساڵی 1939 راح بنیامین وورف زانای
ئەمریكی بواری زمانەوانی لێكۆڵینەوەیەكی لەناو هۆزی هوبی یەكێك لەهۆزەكانی دانیشتوانی
رەسەنی ئەمریكی لە ئەریزونا كرد، و تێیدا ئەوەی بۆدەركەوت كە چەمكی داهاتوو لەلای
ئەوان جیاوازە، بەهۆی ئەوەی وشەیەكیان نەبوو دەربڕینی ئایندە یان داهاتووی پێ بكەن،
بەو هۆیەوە ئەو هۆزە تێروانینێكی ڕوونیان بۆ داهاتوو نەبوو بەراورد بەوكەسانەی بەزمانی
ئینگلیزی قسە دەكەن.
ئەوانەی بەزمانی ئینگلیزی قسە دەكەن
بەشێوەی ستونی باسی رابردوو و داهاتوو دەكەن، بەنمونە " رابردوو لەدوامانەوەیە
و ئایندەش لەپێشمانە" بەڵام ئەو چینیانەی بەزمانی ماندرین قسە دەكەن بەشێوەی
ئاسۆیی باسی كات دەكەن، بەنمونە دەڵێن " مانگی نزم و مانگی بەرز، هەروەها ئەوانەی
بەزمانی ئینگلیزی قسە دەكەن بۆ كات ووشەی درێژ و كورت بەكاردەهێنن بەڵام ئەوانەی بەزمانی
ئیسپانی قسە دەكەن ووشەی زۆر و كەم بۆ كات بەكاردەهێنن.
لە لێكۆڵینەوەیەكدا كە خوێندنگای
" Yale Business" ئەنجامیداوە و تێیدا شیكردنەوە بۆ 76
وڵات كراوە لەبوارەكانی جگەرەكێشان و پارەپەیداكردن و وەرزشكردن ئەنجامێكی سەرنج
راكێش دەركەوتووە، لەو رۆشنبیریانەی كە لەزمانەكانیان ئاماژە بە داهاتوو ناكرێ بریارە
ئابوریەكانیان بەشێوەیەكی گشتی راستن.
لەساڵی 1956 وەك لێكۆڵینەوەیەك لەسەر
هیندییە سورەكان-زونی- ( یەكێك لەگەلەكانی رەسەنی ئەمریكا ) ئەنجامدرا كە لە نیومەكسیكو
دەژیەن بۆ ئەوەی ئاستیان بزانن لەسەر جیاكردنەوەی رەنگی زەرد و پرتەقاڵی، ئەو دوو
رەنگە لەزمانی ئەواندا جیانین، چەند تابلۆیەكی تەختەیان خرایە بەردەم كە رەنگیان زەرد
بوو، پاشان چەند تابلۆیەكی رەنگ زەرد و پرتەقاڵی هاوشێوەیان خرایە بەردەم، دەركەوت
بۆیان قورس بوو ئەو دوو رەنگە لەیەك جیابكەنەوە.
لەناو زمانەكان جیاوازی لەنێوان نێر
و مێ دەكرێت وەك لەزمانی عەرەبی و ئیسپانیدا، بەڵام لەزمانی ئینگلیزیدا بەهیچ شێوەیەك
جیاوازی ناكرێت، ئایە ئەمە كاریگەری لەسەر تێروانینی مرۆڤەكان هەیە؟ ئەگەر داوا لە
وێنەكێشێكی ئەڵمانی بكرێت، دەربرینێكی بۆ مردن هەبێت ئەوە وا وێنای دەكات كە پیاوە
لەكاتێكدا وێنەكێشێكی روسی وەها وێنای دەكات كە ئافرەتە.
زمان بۆچوونەكانمان دەگوازێتەوە یان
دروستیان دەكات؟
ورف خاوەنی بۆ بیردۆزی " زمانی
رێژەیی" دەڵێت بەشێك لەشتەكان چەندین ناویان هەیە وەك وشتر لەزمانی عەرەبیدا
( الابل) ئەوەش ئاماژەیە بۆ بیركردنەوەی ئەو گەلانە، لەهەندێك لەزمانەكاندا چەندی وشە
هەن كە هانی داهێنان و بیركردنەوە دەدەن، بەڵام زمانەكانی تر توانای وەرگرتنی ئەو وشانەیان
نیە، ئەوەش رەنگدانەوەی ئاستی رۆشنبیری قسەپێكەرانی ئەو زمانانەیە.
كاتێك فێری زمانێكی نوێ دەبین تەنها
ئەوەنیە كە بزانین بەشێوازێكی تر قسەبكەین بەڵكو رێگایەكی نوێمان دەست دەكەوێت بۆ
بیركردنەوە لە كات و شوێن و تێگەیشتن لەبینین، بەجۆرێك هەندێك زمان ئاستی رەنگەكان
بە وردتر بەكاردەهێنن بەراورد بەزمانەكانی تر، چەندین جیاوازی لەنێوان ئینگلز و عەرەب
و یۆنانی ئیسپانیدا هەیە، بەڵام ئایا ئەو جیاوازیانە بەهۆی جیاوازی زمانەكانیانەوەیە
یان بەهۆی جیاوازی رۆشنبیری گەلەكانیان.
لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو لەگەڵ
فراوانبوونی لێكۆڵینەوەكانی بواری زمانەوانی زانایان تایبەتمەندیان خستە ناو لێكۆڵینەوەكانی
بواری زمانەوانی وەك زمانی كۆمەڵایەتی و و زمانی ئەدەبی و زمانی دەرونی، ئەوەش پشتیوانی
ئەوبیردۆزە دەكات كە جەختی لەوە دەكردەوە " لێكۆڵینەوە لەزمان بەش بەش ناكرێت
و ناكرێت لەبوارەكانی تر جیابكرێتەوە"
ئەوەی تائێستا زاندراوە كاریگەریی
زمان دەردەخات لەبواری بیركردنەوە و تێگەیشتن و بەستنەوەی بۆچوونەكان بەیەكترەوە،
بەڵام گای دویتشر لەكتێبەكەیدا دەڵێت" تائێستا لێكۆڵینەوەی زانستی جدی سەبارەت
بەكاریگەریی زمان لەسەرەتادایە، زۆرینەی ئەوەی باس دەكرێت ئەندێشەیە، دویتچەر جەخت
لەوە دەكاتەوە كە" زۆرینەی لێكۆڵەرەوە جدیەكان بە نەخەیر وەڵامی كاریگەریی
زمان دەدەنەوە" زمان لەدیدی ئەواندا هاوشێوەیە وەك ئەوەی چومسكی دەڵێت "
زانایانی مەریخ دەبێت پێیان وابێت كە هەموو ئەوانەی لەسەر گۆی زەوی دەژیەن بە شێوەزاری
جیاوازی یەك زمان قسە دەكەن" هەموو زمانەكان بنەمایەكیان لە رێزمان هەیە و تا
ئاستێكیش لە ئاڵۆزی رێزمان هاوبەشن"
ئاماژە بەوە دەكات ئەو بوارانەی كە
كاریگەریی زمانیان تێدا سەلمێندراوە بەشێوەی زاستی تائێستا بوارەكانی رەگەز و رەنگە،
جگە لەوە لەبوارەكانی تر تائێستا ئەو لێكۆڵینەوانەی كراون لەچەند ساڵی رابردوودا
چاوەرێی بەڵگەی باوەرپێهێنەرن كە پشتیوانیان بكات.