ڕاپۆرتی کوردستانی

03:19 - 05/07/2020

ئایا مستەفا كازمی دەتوانێت سنوورەكانی عێراق كۆنترۆڵ بكاتەوە؟‌

دەروازە فەرمیەكانی عیراق زۆرن، بەشێكیان فەرمین و بەشێكی دیكەشیان فەرمی نین، ژمارەیەكیان لەژێردەستی حكومەتی هەرێمدان و داهاتەكەیان ناگەڕێتەوە بۆ ناوەند، بۆیە كراوتە یەكێك لەو كێشانەی بەردەوام گفتوگۆیان لەبارەوە دەكرێت، هەندێكیشیان با لەڕواڵەتدا لەژێر دەستی حكومەتی ناوەندیشدا بن بەڵام داهاتەكەیان لەلایەن چەند دەستەو گروپی جیاوازەوە كۆنترۆڵكراوە، وەك شارەزایان باسی دەكەن داهاتی ئەو مەزرانە ملیارەها دۆلاری ساڵانەیە.

بە شێوەیەكی گشتی عێراق لە دوای 1991 ەوە كە دوو ڕاپەڕینی گەورە لە باشووری عێراق بەناوی ڕاپەڕینی شەعبانیەو ئەوی دیكەیان لە باكووری عێراق كە پێی دەگوترێت ڕاپەڕینە مەزنەكەی كوردستان، یەكەمیان شكستی هێناو بەو هۆیەشەوە عێراق زیانی زۆری بەخەڵك و ناوچەی ڕاپەڕینەكە گەیاند، لەهەمان كاتدا عێراق بە هۆی جەنگی كەنداوی دووەمەوە كە كوەیتی داگیركرد، ئیتر وەك پێویست نەیتوانی سنوورەكانی خۆی بەتایبەتی لەگەڵ ئیران وتوركیا كۆنترۆڵ بكات.

ئەو سنوورانە بەشێكی پەیوەندییان بە هەرێمی كوردستانەوە هەبوو، بەشەكەی دیكەی بەهۆی لەدەستدانی هەژموونی عێراق لەڕێگەی خەڵكی سنوورەكانەوە ئەنجام دەدران، هەربۆیە دەرگای قاچاخ و هاتنە ناوەوەو چوونە دەرەوەی كەسەكان و شمەكیش بە ئاسانی دەستی پێكردووە.

دوای 2003 ش كە بەتەواوی ڕژیمی بەعس ڕووخاو كۆتایی بەو دەسەڵاتە هات ، ئیتر دەروازەكانی عێراق بەجۆرەها شێوە كرایەوە. سنوورەكانی عێراق بەڕووی سەرجەم وڵاتانی دراوسێیدا كرانەوەو ئێستاشی لەسەر بێت نەتوانراوە چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە، جگە لە ڕوانگە ئەمنییەكەی كە بەشێكی زۆری خەڵكی خراپەكار چوونەتە دەرەوەو بە پێچەوانەشەوە ژماریەكی زۆر هاتوونەتە ناو خاكی عێراق، لە هەمان كاتدا لە ڕووی ئابووریشەوە زیانی زۆر بەر عێراق كەوتووە، لەوانەش كۆنترۆڵ كردنی بەشێك لەو سنوورانە لەلایەن چەكدارو گروپی جیاوازەوەو بەو هۆیەشەوە لەلایەك حكومەت نەیتوانیوە دەسەڵات و هەژموونی خۆی بچەسپێنێت و لەلایەكی دیكەشەوە بووەتە هۆی ئەوەی كە بۆ بەرژەوەندی كەسی و گروپ و دەستەكان بەكار هێنراوە. ئەوەش دواجار لە زیانی هەموو خەڵكی عێراق شكاوەتەوە.

لە نوێترین دانپێدانانی  سەرۆکوەزیرانی عێراق مستەفا کازمی دا  هاتووە "ئاستەنگێکی دیکەمان لەپێشە، بەردەوام گوێتان لێ دەبێت، کە دەروازەکانە، چەتە و گرووپ هەن، زیانەکان ساڵانە لە دەروازەکان بە ملیاران دۆلارن، ئەوانە گرووپی بچووکن، رێگرن و دەسەڵاتدارن، کە هەندێکجار دەروازەکان کۆنترۆڵ دەکەن، لەسەر حیسابی گەنجینەی دەوڵەت، بەمنزیکانە هەڵمەتێک دەستپێدەکەین بۆ ئەم پرسە سەروەرییە".. ئەوەش بەو مانایە دێت ئەگەر ساڵانە ئەو ملیاران دۆلارە بگەڕێتەوە خەزێنەی دەوڵەت بەدڵنیاییەوە سوودی گشتی دەبێت و جگە لەوەش یەكێك لە بنەماكانی دەسەڵاتدارێتی فەرمانڕەوایی جێگە دەگرێت كە پاراستنی سنوورەكانیەتی.


نموونەی زەقی ئەو راستییە، دەروازەی شەلامچەیە لە بەسرە و فڕۆکەخانەی نەجەف، کە ناوبەناو لەژێر دەسەڵاتی حکومەت نامێنن، لە هەمان كاتیشدا بە پێی زانیارییەكان دەروازەكانی هەرێمی كوردستانیش بەشێك دەبن لەو كارانەی كە سەرۆك وەزیرانی نوێ دەیەوێت كاریان لەسەر بكات و بە شێوەیەكی فەرم بگەڕێتەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند.

عێراق 21 دەروازەی سنووری وشکانی، ئاوی و ئاسمانیی هەیە، جگە لەو دەروازانەی كە دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە ، هەموو دەروازەکانی عێراق بە فەرمی لەژێر دەسەڵاتی دەستەی دەروازەکاندان، بەشێوە ڕواڵەتییەكەی بەڵام لەڕاستیدا گرووپ هەن کە هەوڵی بەقاچاخبردن و ساختەکاری دەدەن لە دەروازەکان و لەسەر سنوور وابڕیارە  لە رۆژانی داهاتوودا بڕیار و رێکاری نوێ لە دەروازەکان بگیرێنەبەر".

سەبارەت بە داهاتی دەروازەکانی عێراق، کە بەپێی یاسای بودجە، لە ساڵی 2019 نزیکەی 10 ملیار دۆلار بوو، دکتۆر ئەحمەد سەفار، بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت "لەنێوان 10 تا 20%ی داهاتی دەروازەکانی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ حکومەت، بەڵام ئەوەی دیکەی دەچێتە گیرفانی گرووپە چەکدارەکان و حیزبەکان و کەسایەتییە دەستڕۆیشتووەکان".
سەبارەت بە كۆنترۆڵكردنەوەی مەزرەكانی هەرێمی كوردستانیش یوسف محەمەد ئەندامی پەرلەمانی عێراق پێشتر لە چاوپێكەوتێكی پەیسەر پرێسدا گوتبووی: عێراق بیر لە كۆنترۆڵكردنی كۆی دەروازە سنورییەكانی خۆی دەكاتەوە نەك تەنها ئەوانەی هەرێمی كوردستان، چونكە لە مانگی حوزەیراندا لە بەغداد سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان لەگەڵ قیاداتی سیاسی عێراق كۆبوونەوە و ئێمەش بەشداربووین، لەوێ‌ باسیان لە گەورەیی قەیرانی ئابوری لە عێراق كرد، وەزیری دارایی عێراق باسی لەوەكرد كە داهاتی هەموو خاڵە سنورییەكان لە ساڵێكدا یەك ملیار دۆلارە، لەوكاتەدا دوو بەشداربووی كۆبوونەوەكە باسیان لەوەكرد كە داهاتی راستەقینەی خاڵە سنورییەكان زۆر لەوە زیاترە كە دەگات بە حكومەت، یەكێكیان باسی لەوەكرد كە بەپێی زانیارییەكانی ئەوان داهاتی خاڵە سنورییەكان 6 تا 7 ملیار دۆلاری ساڵانەیە و یەكێكیان دەیوت زۆر لەو ژمارەیەش بەرزترە و دەگاتە 10 تا 12 ملیار دۆلار، هەربۆیە ئێستا عێراق بیرلەوە دەكاتەوە كە ئەمە سەرچاوەیەكی داهاتی زۆر گەورەیە ئەگەر بگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی، بۆیە بەنیشتمانیكردنی خاڵە سنورییەكان، وە رێككەوتن لەنێوان هەرێم و بەغدا لەسەر خاڵە سنورییەكان مەسئەلەیەكی ئێجگار بنەڕەتییە.

بەو پێیەش تەنها داهاتی دەروازە فەرمیەكانی عێراق دتوانێت ڕۆڵێكی باش بگێڕێت لە بەرەو پێشچوونی ئابووری عێراقدا، بەو پێیەی كە بودجەی 2019 ی عێراق 112 ملیار دۆلار بووە.

هەربۆیە لە كاتی گفتوگۆكانی نێوان هەرێمی كوردستان و ناوەند دەروازە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستانی کراوەتە مەرج بۆ رێککەوتن لەگەڵ هەرێمی کوردستان لەسەر پێدانی بودجە و مووچەدا، ئەوە جگە لەوەی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان و لە هەموو سنوورەكانەوە قاچاخەڕێ بوونیان هەیەو بەردەوام كاری تێدا دەكرێت و داهاتەكەشی ناچێتەوە سەر داهاتی گشتی .


بەپێی ماددەکانی 110 و 114ی دەستووری عێراق، داڕشتنی سیاسەتی دارایی و گومرگ و رێکخستنی سیاسەتی بازرگانی لەنێوان سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی عێراق لە دەسەڵاتی عێراقە، بەڵام دەبێت حکومەتی عێراق بە هاوئاهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان گومرگ بەڕێوەببات.

عێراق سنورێكی بەرفراوانی لەگەڵ وڵاتانی چواردەوریی خۆی هەیە، سنوورەكانی لەگەڵ توركیا لەڕێگەی سنووری نێودەوڵەتی ئیبراهیم خەلیلەوەیەو بەدەست هەرێمی كوردستانەوەیە، بەڵام ماوەیەك بەر لەئێستا باس لەوەش كرا كە هەردوو حكومەت ڕێكەوتوون مەزرێكی تر لە سنووری موسڵەوە بكەنەوە ئەگەر حكومەتی هەرێم پابەندی ڕادەستكردنەوەی ئەو مەزرە نەبێت بە حكومەتی عێراقی، لەگەڵ ئێرانیش چوار سنووری فەرمی هەیەو هەرێمی كوردستان سەرپەرشتی دەكات و سەرجەم داهاتەكەی دەگەڕێتەوە هەرێم.

لە بەشی رۆژهەڵاتیشەوە لەگەڵ ئێران چەند سنورێكی هەیەو بە هەمان شێوەش لەگەڵ سوریاو ئەردەن و عەرەبستانی سعودیەش، گەرچی ئەو سنوورانە بە فەرمی سەربە حكومەتی ناوەندین، بەڵام بەڕێگەی جیاواز گروپ و دەستەی جۆراو جۆر دەستیان بەسەر داهاتی ئەو سنوورانەدا گرتووەو بەشێكی زۆر كەمی داهاتەكان دەگەڕێتەوە بۆ حكومەتی ناوەند.

كۆنترۆڵكردنەوەی سنوورەكان بۆ عێراقی سەردەمی كازمی بەیەكێك لەو ئاڵەنگارییە گرنگانە دێتە ئەژمار كە ئەگەر سەربكەوێت بەسەریاندا ئەوا سەروەریی سیاسی و ئەمنی و ئابووریش بۆ دەگەڕێتەوە، بە پێچەوانەشەوە بەردەوامی ئەو دۆخەی كە ئێستا هەیە، واتە درێژەدان بەو دۆخەی سەرۆك وەزیرانەكانی تر پەیڕەوییان لێكردووە.