ڕاپۆرتی عیراق

11:47 - 24/02/2021

پارە دزراوەكانی عێراق لە كوێن و كەی دەگەڕێنەوە؟‌

پەیسەر

ئەو بڕە پارەیەی كە لەساڵی 2003 وە بەشێوەی نایاسایی و بەدزییەوە لە عێراقەوە رەوانەی دەرەوە كراوە ، كاریگەری بەسەر كەرتی ئابوری ووڵاتەوە ھەبووە، بە پێی وتەی شارەزایان زیاتر لە 200 ملیار دۆلارە، كە لیژنەی دەستپاكی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە دانی بەوەدا ناوە كە براوەتە دەرەوەی عێراق و دەبێت كاریش بۆ گەڕانەوەی ئەو پارەیە بكرێت، بە پێی وتەی شارەزایان ئەم پارانە بە شێوەیەكی نایاسایی براونەتە دەرەوە.!

وەك میدیاكان باسیدەكەن ئەم بڕە پارە دزراوە بە دیكۆمێنت لە بەردەستی  دەستەی دەستپاكی و ئەنجومەنی روبەروبونەوەی گەندەڵی عێراقدا هەبوەوھەیە. ھەر وەك رایانگەیاندووە كە دۆسیەی گەڕانەوەی پارە دزراوەكان پێویستی بە ئارامگرتن و پشوودرێژی هەیە، بە جۆرێك گەڕانەوەی بەشێك لە پارەكان پێویستی بە زیاتر له ‌50 ساڵ زیاترە، بەشێك لە شارەزایانیش پێیان وایە دانان و دیاریكردنی وادەی نیو سەدە بۆ گیڕانەوەی پارە دزراوەكان جۆرێكی ترە لە دیزە بەدەرخۆنەكردنی ئەو بابەتە هەستیارو گرنگە!

بە پێی داتا فەرمییەكانی حكومەتی عێراقی لە دوای 2003 ەوە تا ئێستا زیاتر لە 6 هەزار پرۆژەی وەهمی هەبووەو تیایدا زیاتر لە 178 ملیار دۆلاری تێدا سپیكراوەتەوە، بەپێی وتەی بەرپرسێك لە نوسینگەی عادل عەبدولمەهدی –سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق- 30%ی ئەو پرۆژانە ئەمەریكیەكان ئاگاداری بوون و بەجۆرێك لە جۆرەكان لەو دۆسیەوە تێكئاڵاون، هەر ئەو بەرپرسە –نەیویستووەتە ناوی ئاشكرا بكرێت بە –العربی الجدید-ی گوتووە 70% كەی تری لە سەردەمە جیاوازەكاندا بووە، بەڵام زۆرینەی هەرە زۆری دەكەوێتە سەردەمی سەرۆكایەتی نوری مالیكی -2006-2014- دا بووە.

تەڵاڵ زەوبەعی سەرۆكی لیژنەی دەستپاكی لەپەرلەمانی عێراق-خولی پێشوو- بە میدیاكانی عێراقی راگەیاندووە، ئاسایش و ئارامی سیاسی لەعیراق  بەهۆی لێپرسراوانی گەندەڵكارەوە مەترسیان لەسەردەبێت.
بەوتەی زەوبەعی بەر لە كەوتنی پارێزگاكانی نەینەواو صەڵاحەدین و ئەنبار و داگیركردنی لەلایەن داعشەوە، پارێزگارەكانیان لە گەندەڵی و دزینی پارەی دەوڵەتەوە تێوەگلابوون و سەرهەڵدانی گروپە چەكدارەكانیش پەیوەندی بەو گەندەڵیەوە هەبوو.

لای خۆشیەوە موسی فەرەج سەرۆكی پێشووی دەستەی دەستپاكی -كە ساڵی 2004 دامەزراوە- بە سەرچاوەعێراقیەكانی راگەیاندوە، كە پەیوەندیەكی راستەوخۆ هەیە لەنێوان بەرپرسە گەندەڵكارەكان و تیرۆردا و مانەوەی بەرپرسە گەندەڵكارەكانیش لەدەسەڵاتدا وا دەخوازێت لەپاڵ كۆكردنەوەی پارەدا بارەگاو چەك و ئۆتۆمبیل و میلشیاو راگەیاندنیان هەبێت كە هەموو ئەوەش پێویستی بەدارایی مانگانە دەبێت.

بە وتەی شارەزایان نەختینەی دارایی بانكی نێودەوڵەتی لە عیراق، ئێستا دەگاتە دوو ملیار دۆلار، بەو پێیەش بێت پارە دزراوەكانی عێراق كە بەشێوەی نایاسایی براونەتە دەرەوە 100 هێندەی نەختینەی عێراقە لە بانكی نێودەوڵەتیدا، كە وەك شارەزایانی ئابووری باسی دەكەن ئەگەر ئەو پارەیە لەبەردەستدا بوایە نەك هەر پێویست بە قەرزكردن نەبوو ، بەڵكو بە ئابوورییەكی بەهێزەوە دەمایەوە و بەرگەی قەیرانەكانی دابەزینی نرخی دۆلار و كێشەكانی ئەم دواییانە بەهۆی پەتای كۆرۆناوە دەگرت و پەنای بۆقەرزكردن نەدەبرد تا مووچەی فەرمانبەرانی پێبدات.

دۆسیەی پارە دزراوەكانی عێراق كێشەیەكی قووڵ و فرە ڕەهەندە،تەنانەت وەك باس دەكرێت گەندەڵی و بەهەدەردانی پارە لە عێراقدا هێندە بەیاسایی كراوە، كە زەحمەت بێت بدۆزرێتەوە، ئەو بابەتەش ناوبەناو دەبێتە بابەتێكی گەرم و لە سەر هەموو ئاستەكان كاری لەسەر دەكرێت و بۆ ئەو مەبەستەش بەرپرسانی عێراقی بەڵێنیان لە ھەر یەك لە فەرەنسا و ئیمارات وەرگرتوە و گوایە ئامادەییان نیشانداوە بۆ ئەوەی هاوكاری عێراق بكەن لە گەڕاندنەوەی پارەكان كە بەگوێرەی ھەندێك بەڵگەو سەرچاوە ئەو پارانە لە ھەندێك بانكی دەرەوەی عێراقدایەو چووەتە سەر حسابی تایبەتی ھەندێك لەبەرپرسە سیاسییەكان و لە ژێردەستی ھەندێك كۆمپانیای گومانلێكراودان كە پێدەچێت ئەو كۆمپانیایانە وەهمی بن و تەنها بۆسپیكردنەوەی پارە دروستكرابن و لە پشتەوە بەرپرسە سیاسی و پلە باڵاكانی لە پشتەوە بن كە ژمارەیان لە 6 هەزار كۆمپانیا زیاترە..

بە وتەی لیژنەی یاسایی لە ئەنجومەنی نوێنەران دەیان راپۆرتی دەستەی نەزاھەو دیوانی چاودێری داراییان لە بەردەستدایە كە باس لەوە دەكەن زیاتر لە 100 ملیار دۆلار نازانرێت بۆچی خەرجكراوەو دیار نییە.
بەوتەی  ئەندامی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی نوێنەران، "گەندەڵییەكی زۆر لەعیراقدا ھەیەو دەیان وەزیر فەرمانی دەستگیركردنیان ھەیەو زیاتر لە 140 بەڕێوەبەری گشتیش لەسەر گەندەڵی لەزینداندان”.

بە پێی هەندێك لە سەرچاوە میدیاییەكانی لە دوای 2004 ەوە  بانكەكانی لبنان و ئیمارات پێشەنگی بانكە نێودەوڵەتییەكان گرتبوو لە سپیكردنەوەی پارەی دزراوی بەرپرسانی عێراقیدا، بەڵام بەرپرسانی سێكتەری دارایی عێراق دەڵێن لە نیوەی یەكەمی ساڵی 2018ەوە  بانكەكانی میسری جێیان بە بانكەكانی لبنانی و ئیماراتی لێژ كردووە. دەستەی نەزاهەی عێراقیش لەو ساڵەدا گوتوویەتی تەواوی حەواڵەكانی بۆ میسر دەچێت ئامانج لێی سپیكردنەوەیە نەك بازرگانی و وەبەرهێنان.

بەرپرسانی بانكی عێراقی ئاشكرای دەكەن لە ماوەی شەش مانگی یەكەمی 2018دا  زۆرترین پارەی بەرپرسان و وەبەرهێنەران و بازرگانانی عێراقی بۆ بانكەكانی میسر حەواڵە كراوە، ئەمەش گومانی بەكارهێنانی بانكەكانی ئەو وڵاتەی لێ دەكەوێتەوە بۆ سپیكردنەوەی پارەی بەرپرسانی عێراق و جێی بانكەكانی لبنانی و ئیماراتیان گرتووەتەوە.


بەگوێرەی پۆلین و ریزبەندی شەفافیەتی نێودەوڵەتی،  لەم چەند ساڵەی ڕابوردوودا –دوبەی- بووە بە وێستگەی سپیكردنەوەی پارەی مافیاكانی مادەی هۆشبەر و بازرگانان و وەبەرهێنان كە ساڵانە نزیك بە ترلیۆنێك دۆلار لە سێكتەری عەقارات لە دوبەی سپی دەكرێتەوەو هەر بەرپرسێكی باڵاش سەردانی ئەو وڵاتە بكات دەبێت گومانی سپیكردنەوەی پارەی لێبكرێت.

لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگوێرەی راپۆرتی وەزارەتی گەنجینەی "دارایی" ئەمەریكی، لوبنان یەكێكە لەو وڵاتانەی لە دوای 2004 ەوە تا 2019  هاوشانی ئیمارات زۆرترین حەواڵەی لە عێراقەوە بۆ چووە، كە بەشی زۆری ئەو پارەیەی حەواڵەی ئەو دوو دەوڵەتە كراوە، پارەی بەرپرسان و وەبەرهێنەران و بازرگانان بووە، ئەو دوو دەوڵەتەش بووبوونە سایەیەكی باش بۆ سپیكردنەوەی پارەی دزراوی عێراقییەكان و پاراستنیان، بەڵام دوای ئاشكرابوون و تەقینەوەی بابەتەكە، لە2018 بە دواوە بانكەكانی میسر جێیان بە بانكەكانی لبنانی و ئیماراتی لێژ كردووە.

بەگوێرەی راپۆرتێكی "العربی الجدید" كە چەندان بەرپرسی سێكتەری دارایی قسەیان بۆی كردووە لەبەر پاراستنی ژیانی خۆیان ئامادە نەبوون ناوەكانیان ئاشكرا بكرێت ، هەموویان كۆكن لەسەر ئەوەی كە حەواڵەكردنی پارە بۆ بانكەكانی میسر لەلایەن بازرگان و وەبەرهێنەران و سەركردە سیاسییەكان خواستێكی زۆری لەسەرە.


وەك پسپۆڕانی ئابووری باسی دەكەن هەموو ئەو پارانەی چوونەتە دەرەوە پارەی دزراو نین و بەشێكیان پارەی وەبەرهێنەران وسەرمایەدارەكانە بەڵام هۆكاری تایبەت بە خۆیان هەیەو بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ناسەقامگیری دۆخی ئەمنی و سەختی مامەڵەی دارایی و ترس لە دانانی ئەو بڕە پارە زۆرە لە بانكەكانی ناوخۆی عێراق، كە وای كردووە بازرگان و وەبەرهێنەرە عێراقییەكان پارەكانیان بۆ دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن، بەشەكەی تری ئەو پارە دزراوەی دەوڵەتە –كە ڕێژەكەی ئێجگار زۆرە- و لەلایەن سەركردە سیاسییەكان و بەرپرسان و وەزیر و پەرلەمانتاران كە لە گەندەڵیەوە گلاون و پارەكانیشیان بۆ دەرەوەی وڵات حەواڵە دەكەن.

بەپێی راپۆرتێكی دیوانی چاودێری دارایی عێراقی زیاتر لە 140 ملیۆن دۆلار لە ماوەی شەش مانگی ساڵی 2018 بۆ بانكەكانی میسر حەواڵە كراون.

بە پێی ڕاپۆرتەكەی" العربیة الجدید "بانكەكانی میسر ئاسانكاری زۆر گەورەیان بۆ عێراقییەكان كردووە، لەوانە هەڵگرتنی مەرجی نیشتەجێبوونی هەمیشەیی "ئیقامەی دائمی" لە وڵات بۆ ئەوانەی پارەیان لە بانكەكان هەیە بۆ كردنەوەی حیسابی بانكی، هاوكات ئاسانكاری بۆ ئەو پارانەی لە عێراقەوە لە رێی كۆمپانیا ئەهلییەكان بۆ بانكەكان حەواڵە دەكرێن، رەنگە ئەو ئاسانكارییانەی میسر ببێتە هۆی ئەوەی كە بانكەكانی میسر كێبەركێی گەورە لەگەڵ بانكەكانی لبنان و ئیمارات بكات كە لای بەرپرسانی عێراقی شوێنێكی گونجاو بووە بۆ هەڵگرتنی پارەكانیان".

 بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی نەزاهەی عێراقی تەنیا لە شەش مانگی كۆتای 2017، دوو هەزار و 923 سكاڵا لەسەر گەندەڵی تۆمار كراوە، لەو ژمارەیەدا 28یان پلەی وەزیر و هاوشێوەیان هەبووە و 218یان پلەی تایبەتیان هەبووە لە بەڕێوەبەری گشتی بە سەرەوە.

لە راپۆرتێكەدا كەپێگەی ئەلیكترۆنی "ئیلاف" بڵاوی كردووەتەوە، لەسەرداواو سكاڵای دەستەی نەزاهە 91 بەرپرس گیراون كە 14یان لە بەغدا بووە و 77ەكەی تریش لە 15 پارێزگای تر كە بڕی ئەو پارەیەی گومانی گەندەڵییان لەسەر بووە 110 ملیار دینار و 321 هەزار دۆلاری ئەمەریكی بووە.


هەربۆیە دەستەی نەزاهەی عێراقی ناچاربوو بە پركردنەوەی فۆرمی تایبەت بە موڵك و ماڵی بەرپرسان لە سامانی گوازراوەو نەگوازراوەیان.

ساڵی پاریش 2020 هەمان بابەتی گەڕاندنەوەی پارە دزراوەكانی عێراق هاتنەوە بەرباس و لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی عێراق ئاشكرایكردووە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەڵێنی هاوكاریكردنی داوە بۆ گەڕاندنەوەی پارە دزراوەكانی عێراق كە بەشێوەی نایاسایی رەوانەی دەرەوەی وڵات كراون.

عالیە نسەیف ئەندامی لیژنەی دەستپاكیی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەڵێنی داوە هەموو ئاسانكارییەك بكات بەمەبەستی گەڕاندنەوەی ئەو پارانەی كە لە ساڵانی رابردوو بەشێوەی نایاسایی لە عێراقەوە رەوانەی بانكەكانی دەرەوە كراون و بەشێك لەو پارانەش بە كردەوە بلۆك كراون.

بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە، لەپاڵ هاوكارییەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان، پێویستە حكومەتی عێراقیش كار بۆ ئەو مەبەستە بكات و لەرێگەی دیبلۆماسی و گرتنەبەری رێكاری یاسایی، پارە دزراوەكان بگەڕێنێتەوە.
بەگوێرەی ئەو داتایانەی بڵاوكراونەتەوە، كۆی ئەو پارانەی عێراق لە ساڵانی رابردوو رەوانەی دەرەوەی وڵات كراون و لە بانكە بیانییەكان دانراون، بە سەدان ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، بەشێك لەو پارانە بەهەوڵی كابینەكانی پێشووی حكومەتی عێراق بلۆككراون، بەڵام نەتوانراوە بگەڕێندرێنەوە بۆ ناوخۆی عێراق.

یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم چاكسازی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بە قسەی حەسەن یاسری سەرۆكی دەست لەكاركێشانەوەی دەستەی نەزاهە، هەبوونی یاسای لێبوردنی گشتییە، ئەو دەڵێ تەنیا لە نیوەی یەكەمی 2017 هەزار و 614 تۆمەتبار 602 یان بەر لێبوردنی گشتی كەوتوون.

 
بەڵام بەرپرسێكی دەستەی نەزاهە كە قسەی بۆ "عەرەبی جەدید" كردووە، پێی وایە بانكەكانی میسر بوونەتە ئارامگەیەكی باش بۆ شووشتنەوەی پارەی بەرپرسانی عێراقی و دەستەوارەیەكی گەندەڵی لەم نێوەندەدا هەیە. گوتی "میسرییەكان ئەوە باش دەزانن كە ئەو پارەیەی لە عێراق حەواڵە دەكرێت بۆ بانكەكانیان، پارەیەكی پاك نییە".

جێی باسە بەگوێرەی دواین پۆڵینی وڵاتان لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، عێراق لە ڕیزبەندی وڵاتە هەرە گەندەڵەكانی دنیادا دێت، ساڵی 2019 لە ڕیزبەندی 162 هەمینی دونیادا بووە بۆ شەفافیەت و لە 2020 دا دوو پلە چووەتە سەرەوەو بووەتە 160، بە ڵام وڵاتی لوبنان پاشەكشەی كردووە، ئەویش بەهۆی ئەوەی ژمارەیەك دۆسیەی گەندەڵی لە بانكەكانیاند پەیدا بووە.

هەر بۆیە شارەزایان پێیان وایە پێویستە عیراق ھەموو ھەوڵ و توانایەكیان بخەگەڕ و بەدواداچوون بۆ ئەو پارانە بكەن كە بە شێوەی نایاسایی براونەتە دەرەوە، ئەویش لەڕێگەی (بەشی بەدواداچوونی تاوانە زیرەكەكان لەپۆلیسی ئینتەرپۆڵ، رێكخراوی (یو ئێن دی ئۆرسی) سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان ، رێكخراوی واڵ بانك و رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی”.

یاخود  وەك ئەو پسپۆرە عێراقیەكان دەڵێن دەكرێت لە ڕێگەی جێبەجیبكردنی ئەم خاڵانەی لای خواریشەوە هەمان كار ئەنجام بدرێت :-

1لە ڕێگەی - رێكەتنامەی نێودەوڵەتی دژی گەندەڵی ئیداری ودارایی ساڵی 2005 كە عێراقیش تیایدا بووە بەئەندام لەساڵی 2007 ەوە ئەو بابەتە چارەسەر بكرێت.

2- مادەی 50 لە پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان كە دەرفەت بە عێراق دەدا داوای یارمەتی نێودەوڵەتی بكات هەروەك بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش 2170 ی ساڵی 2014 بەپێی بەندی حەوتەم.

3- هەروەها عێراق دەتوانێ داوا لە ئەنجومەنی ئاسایش بكات ئەو كەیسە حەواڵەی دادگای نێودەوڵەتی بكات بەوەی كە تاوانەكانی گەندەڵی بە تاوانی لە ناوبردنی بەكۆمەڵ و تاوانی دژ بەمرۆڤایەتی دادەنرێ.

بە دڵنیایەوە بە گەڕاندنەوە ئەو بڕە پارە زۆرە دزراوە كە قووتی خەڵكی عێراقە بە ھەرێمی كورستانیشەوە كۆتایی بە قەیرانی دارایی لە عێراق دێنێت. ھەر وەك سیاسەت مەداری عێراقی میسال ئالوسی دەڵێت ؛ ئەگەر ئەو وڵاتە عەرەبییانە ئەو چەندان ملیارەی لە بودجەی عێراق دزراوە، بۆ عێراقی بنێرنەوە، ئەوا ئەو قەیرانە داراییەی لە عێراق هەیە نامێنێت و پێویستیش ناكات مووچەی فەرمانبەران ببڕدرێت و ئەوان باجی ئەوانە بدەن كە پارەو سامانی گشتی ووڵاتیان دزیوە.