11:18 - 02/05/2021
لە عێراق قەیرانی سەركردایەتی هەیە
عێراق وەك وڵاتێكی دیموكراسی تاڕادەیەكی بەرچاو شكستی هێناوە. شەڕی عێراق وادەردەكەوت كە خاڵێكی وەرچەرخان بێت كە ببێتە رێنیشاندەر لە سەردەمی ئازادی و دەرفەتەكاندا. ئەو گریمانە و پێشنیارانە دەركەوت كە هەڵە بون. عێراق لەو كاتەوە بە ناسەقامگیری و پشێوی و فەوزا دەركەوت كە كەمێك ئاشتی و سەقامگیریی بۆ هاوڵاتییەكانی دابین كرا. لەو كاتەوە عێراق دەناڵێنیچـ بەدەست كێشەی زەبەلاحەوە وەك سەرهەڵدانی داعش و نزیكبونەوە لە شكستهێنانی تەواوەتی.
هۆكاری سەرەكی بۆ هەمو ئەم روداوانە بریتییە لە شكستی سەركردە سیاسییەكان لە بەڕێوەبردنی وڵات بەشێوەیەكی كارا. لەكاتێكدا ئاهەنگی ئەوە دەگێڕدرا كە عێراق بوەتە وڵاتێكی دیموكراسیی كارا، بەڵام بەشێوەیەكی زۆر خراپ و لاواز ئەو دیموكراسییە پەیڕەو كرا. رەنگە هۆكاری ئەو شكیتە ئەوە بێت كە لەئێستادا كۆمەڵك لە لایەنی سیاسیی باڵادەست هەژمونی سیاسییان هەبێت لە ئیدارەدانی كاروباری وڵاتدا. تەنانەت هۆكارێكی دیكەی ئاڵۆزبونی دۆخەكە رەنگە بریتی بوبێت لە پشتیوانی ئیدارە یەك لەدوای یەكەكانی ئەمەریكا بۆ نوخبەی سیاسیی لە عێراق.
لە 2003وە، حكومەتە بەردەوامەكان كەندەڵی بەرفراوانیان بەخۆیانەوە بینیوە. ریكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی تیشك دەخاتە سەر گەندەڵی لەسەر ئاستی جیهان لەڕێی پرۆژەی توێژینەوە سەرەكییەكانی و ئاماژەپێدەری گەندەڵییەوە. بەپێی راپۆرتی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، عێراق لە پلەی 160هەمیندایە لەكۆی ریزبەندی 180 وڵات. ئەمە بەو مانایەیە كە عێراق وەك یەكێك لە خراپترین وڵاتی وێرانبو بەهۆی گەندەڵییەوە بینراوە. لە 2019دا پەیمانگای نیشتمانیی بۆ دیموكراسی (NDI) كە رێكخراوێكی قازانجنەویستە و كار دەكات لەسەر هاندان و بەرەوپێشبردنی دیموكراسی، ئەنجامی راپرسییەكی گشتگیری بڵاوكردەوە. لە راپۆرتەكەدا باس لەوە كراوە كە 82%ی عێراقییەكان نیگەرانن لەبارەی هەبونی گەندەڵی لە بەرزترین ئاستی حكومیدا، لە كاتێكدا 83&ی عێراقیەكان پێیان وایە كە گەندەڵی تابێت بەرەو خراپتر دەڕوات.
هۆكارێكی دیكەش هەیە كە دەریدەخات بۆچی هیچ لێپێچینەوەیەك نیە لە كارو چالاكییەكان. هەروەك یەكێك لە سەركردە عێراقیەیكان باسی لێوە دەكات: "هیچ چارەسەرێك بونی نیە. هەموكەس گەندەڵە، هەرلە سەرەوەی كۆمەڵگاوە تا خوارەوە." ئەمە ئەو دۆخەیە كە روبەڕوی خەڵكی عێراق بوەتەوە. زانكۆی (Harvard Humanitarian Initiative) لە راپرسییەكدا كە لە موسڵ ئەنجامی داوە، بۆی دەركەوتوە كە خەڵكی ئەو ناوچەیە گەندەڵی وەك هۆكارێكی سەرەكی دەبینن لە سەرهەڵدانی داعش. ئەو میكانیزمەی كە ئیدارەدانی خەڵكی عێراقی پێوە دەبرێت بەڕێوە زۆر كارەساتباراوییە كە بە پشكپشكێنە (محاصصە) ناسراوە.
لەژێر سایەی ئەم پڕۆسەیەدا پۆستە وەزارییەكان لەنێوان براوەكانی هەر هەڵبژاردنێكدا دابەش كراون. هەژمونێكی دیكە كە بەسەر ئەو سیاسییانەدا زاڵ بوە بریتییە لە كەوتنە ژێر هەژمونی سیستمی وەكالەت، كە لەم رێیەوە ئەو سیاسەتمەدارانە دەتوانن خەڵك بۆ پۆستە باڵا خزمەتگوزاییەكان دەستنیشان بكەن.
دۆخەكە لە هەرێمی كوردستان بەهەمان شێوە باش نەبوە. بنەمالچە باڵادەستەكان لەوێ هەژمونیان بەسەر سیاسەت و ئابورییەوە هەیە. هەردو بنەماڵەی تاڵەبانی و بارزانی كۆنترۆڵیان هەیە بەسەر هەمو ئەوانەی گرێبەستەكان دەكەن و هەروەها جڵەوی بانكی ناوەندییان بەدەستەوەیە. گۆڤاری (New Republic) لە لێكۆڵینەوەیەكدا پەیوەندیی و لینكی نێوان كۆمپانیاكانی كوردستان و ئەمەریكای ئاشكرا كردوە. ئەو گۆڤارە ئاشكرایكردوە كە چۆن ئەو كۆمپانیایانە لەڕێی كۆمپانیای یكەی وەهمییەوە سود و قازانجیان لەلایەن یەكێتیی نیشتمانی كوردستانەوە بەدەستهێناوە كە یەكێ:ە لە دو هێزە باڵادەستە سەركییەكەی هەرێمی كوردستان. پارتەكەی دیكە بریتییە لە پارتی دیموكراتی كوردستان كە قۆرخی فرۆشتنی نەوتی بە سوپای ئەمەریكا كردوە لەگەڵ قۆرخكردنی بەرزبونەوەی نرخی نەوت.
ئەمە هەژمونە تەنها بەسەر بواری ئابوریدا كورت نەبوەتەوە. دابەشبونی قوڵی هێزی پێشمەرگە كە باڵی سەربازیی حكومەتی هەرێمە، لەگەڵ دەزگای هەواڵگری و هێزی پۆلیس كەلێنی دروستكردوە لە هەناوی ئەمنیدا. هاوكات چەندین كەسایەتیی سیاسی باڵادەست هەن كە خاوەنی میلیشیای چەكداری سەربە خۆیانن. هەمو ئەمانە وایانكردوە كە دامودەزگا فەرمییەكان، بە هێزەكانی پۆلیسیشەوە نەتوانن كارەكانی خۆیان بباشی بەرن بەڕێوە بەتایبەت لە پرسی راپێچكردنی هەر بەرپرسێكی سیاسی گەندەڵ بۆ بەردەم دادگا. ئەگەر ئەم دۆخە بەردەوام بێت ئەوا رەنگە ببێتە هۆی ناسەقامگیری لە هەرێمی كوردستان و دواجار كورد رەنگە پشتیوانی بۆ هەوڵەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ لەدەستبدات.
ئەمە دەمانخاتە بەردەم پرسی كاركردنی ئەمەریكا لەگەڵ سەركردەكانی هەرێمی كوردستان لە عێراق. ئەمەریكا لەدوای روخانی رژێمەكەی سەدامەوە كاری لەگەڵ حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقدا كردوە بۆ یارمەتیدانیدان لەهێنانەكایەی سەقامگیری لە خاكی عێراق. هەرچەندە كەمێك لە سەركردەكانی عێراق راستگۆ و دڵسۆز بون، بەڵام لەدوای 2003وە زۆرینەی سەركردە سیاسییەكانی كە عێراق بەخۆیەوە بینیوە گەندەڵ بون و تێوەگلاون لە خراپە بەكارهێنانی دەسەڵات. زۆرێك لەو سەركردانە مەیلی تایەفییان هەبوە و پەیوەندییان هەبوە لەگەڵ میلیشیا چەكدارەكات هاوشێ,ەی ئەو میلیشیایانەی كە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانیی داراییان دەكرێت.
هەمو ئەمانە وایانكردوە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ناكارا بن لەئاست جێبەجێكردنی دو مەرجی سەرەكی كە ناكرێت چاوپۆشییان لێ بكرێت یان دەستبەرداری بین بۆ پێكهاتنی دەوڵ‌تێكی سەقامگیر، ئەو دو مەرجەش بریتین لە: ئاسایش و دابینكردینی پێداویستییە سەرەكییەكان بۆ هاوڵاتیان. ئەمەریكا شكستی هێنا بە بەدیهێنانی یەكەم ئامانجی سەرەكی خۆی لە هێنانەكایەی سەقامگیری بۆ عێراق و تەواوی ناوچەكە. سەرەنجام هەرێمە كوردییەكەی عێراق بە بێبەرنامە جێهێڵدرا. چەند سەركردەیەكی دیاریكراو كە لە بنەماڵە باڵادەستەكانەوە سەریانهەڵدابو كۆنترۆڵی هەمو شتێكی گرنگیان كرد بەبێ هیچ لێپێچینەوەیەك، ئەو سەركردانە تاوەكو ئێستاش پشتیوانی ئەمەریكایان لەپشتە.
ئەمەریكییەكان لە رابردودا هەوڵیاندا سەركوتی ئەو باڵادەستی و هەژمونە بكەن كە دو پارتە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم هەیانە، وەكو هەوڵەكەی 2007 بۆ ملكەچكردنی دو پارتەكە بۆ وەزارەتی ناوخۆی هەرێم. تاوەكو ئێستاكە هەوڵەكان شكستیان هێناوە نەك بەهۆی ناكۆكیی نێوان دو پارتەكەوە، بەڵكو بەهۆی ئەوەی ئەمەریكا تاوەكو ئێستا جومگەی ئابوری و دارایی بەكارنەهێناوە بۆ ناچاركردنیان لە قبوڵكردنی ئەو بەرنامەی ریفۆم و چاكسازیەی واشنتۆن پێشنیاری كردوە.
ئەو پرسیارەی كە ئێستا جێماوە ئەوەیە كە پێویستە چی بكرێت؟ زۆرباشە، رەنگە هەندێ رۆشنایی لە كۆتایی تونێلەكەدا بەدی بكرێت. ئەمەریكا لەئێستادا ئیدارەیەكی نوێێ هەیە. جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمەریكا ئەزمونی چەند دەیەیەكی لە سیاسەتی هەیە و تیمێكی لێهاتوی لەگەڵدایە. ئەو لەمیانی ماوەی خزمەتكرنی لە چەندین پێگە و پۆستی جیاوازدا مامەڵەی لەگەڵ كاروبارەكان و پرسی عێراق هەبوە، لەهەموی دیارتر لەو ماوەیەدا كە جێگری سەرۆكی ئەمەریكا بو. ئیدارەی بایدن ئێستا بژاردەیەكی لەبەردەمدایە بۆ جێبەجێكردن. تەنها یەك بژاردەی هەیە، ئەویش بریتییە لە: كاكردن لەگەڵ ئەو سەركردانەی كە بەردەوام لە عێراق و هەرێمی كوردستان شكستیان هێناوە، یاخود پێداچونەوە بە سیاسەتی ئەمەریكادا.
لە سەرەتادا ئیدارەی بایدن پێویستە رونی بكاتەوە كە ئەمەریكا بەنیاز نیە چاوپۆشی بكات یاخود لێبوردە بێـ بەرامبەر بە كار و كردەوەكانی دامەزراوە سیاسییەكانی ئێستای عێراق.، بەهەرێمی كوردستانیشەوە. یەك رێگا بۆ ناردنی ئەم پەیامە بریتییە لە جێبەجێكردنی یاسای (Magnitsky).
• یاسای (Magnitsky) پڕۆژەیاسایەك بە كە لەلایەن دیموكراتی و كۆمارییەكانی ئەمەریكاوە خرایە بەردەم كۆنگرێس و لە ساڵێ 2012 لەلایەن باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكاوە پەسەند كرا. بەپێی ئەو یاسایە سزا خرایە سەر چەند كەسایەتییەكی روسی كە بەرپرس بون لە گیانلەدەستدانی سێرگی ماگنیتسكی ژمێریاری باج بەرەگەز روسی كە لە ساڵی 2009دا لە گرتوخانەیەكدا لە مۆسكۆ گیانی لەدەستدا.
بە جێبەجێكردنی ئەم یاسایە ئەمەریكا دەتوانێ سزا بسەپێنێت بەسەر بەرپرسانی وڵاتانی دەرەوە. پێویستە ئیدارەی بایدن ئەم ئامرازە بەكاربهێنێت بۆ سزادان نەك تەنها بەسەر كەسایەتییە سیاسییە بچوكەكان، بەڵكو بەسەر سیاسییە هەرە باڵاكانیشدا. پێویستە ئەمەریكا دامەزراوە سیاسییە فەرمییەكان بەهێزبكات بە ئاستێك كە بتوانن لێپرسینەوە لە كەسایەتییە خاوەن هەژمونەكان بكەن لەسەر ئەو كارانەی كردویانە بەبێ ناڵاندن بەدەست كاریگەرییە نەرێنییەكانی ئەنجامدانی ئەو كارە. پێویستە ئیدارەی بایدن لەگەڵ ئەم دامەزراوە فەرمییانە كار بكات بۆ كەمكردنەوە و پاشان هەنگاو بەهەنگاو كۆتاییهێنان بە هەژمونی میلیشیا چەكدارە بەكرێگیراوەكان.
سەركردەكانی ئێستای عێراق بەنائومێدییەوە شكستیانهێناوە. پارتە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم كۆنترۆڵێ هەرێمەكەیان كردوە و هەمو لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دیكەیان سەركوت كردوە. ئێستا كاتێكی تەواو گونجاوە بۆ لێپێچنەوە لەم سەركردانە بە هاوكاری و پشتیوانی ئەمەریكا. پێویستە سەركردەی نوێ دەستنیشان بكرێت كە خۆیان تەرخان كردوە بۆ خزمەتكردنی خەڵكی نەك بۆ بەرژەوەندیی تایبەت و خزمەتی دەستوپێوەندەكانیان. پێویستە سەركردە نوێییەكان بەرنامەی نوێیان پێ بدرێت لەگەڵ هەر پشتیوانییەك كە واشنتۆن بتوانێ بۆیان دابین بكات. بەیەك چاوسوركردنەوە لە نوخبەی سیاسیی ئێستا، ئەمەریكا دەتوانێت سەركردەی دڵسۆز و راستگۆ و پێویست بۆ ئەم دۆخە بێنێتە كایەوە.
بەڵام ئەوە پەیوەستە بە خواست و نیەتی ئیدارەی ئێستای ئەمەریكاوە بۆ گرتنەبەری ئەو ئەركە. ئەگەر ئیدارەی خواستی هەبێـ بۆ ئەندامدانی، ئەوا دەتوانێـ بیكات. عێراق لە گوتارەكانی بایدندا ئامادە نەبوە. بەڵام ئەوە هەڵەیەكە كوشندە دەبێت ئەگەر كێشەكانی عێراق بێدەنگەی لێ بكرێت. ئێستا كاتی ئەوەیە ئەمەریكا عێراق بكاتە كاری لەپێشینە وەك ئاڵنگارییەكی بەرچاوی سیاسەتی دەرەوە.
مامەڵ‌كردن لەگەڵ عێراق ئەوە دەسەلمێنێـ كە ئاڵنگارییەكی سەختەبۆ ئیارەی بایدن. ئەو پرسە كاتی پێویستە و زۆر دەخایەنێت. یەكەم هەنگاوی ئەو پڕۆسەیە پێویستە لە پچڕانی پەیوەندی ئیدارەی ئەمەریكا لەگەڵ سەركردە گەندەڵەكانی عێراقەوە دەستپێبكات كاتێك بیرلە بژاردەی تر دەكرێتەوە وەك بەهێزكردنی دامەزراوە حكومەییەكان و جێبەجێكردنی سزای كەسایەتیە سیاسییە گەندەڵەكان و ناردنی پەیامێك بۆیان بۆ ئەوەی ئەوان جانتاكانیان بپێچنەوە و پێیان بوترێت كە كاتی تەواو بو و تێپەڕی. بەم رێگەیە ئەمەریكا هیوای دەبێ بۆ بینینی سەركردایەتی نوێ لە عێراق، بەهەرێمی كوردستانیشەوە.
نوسینی: هێرش عەبدولڕەحمان
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: فەلاح حەسەن
سەرچاوە: ئۆرشەلیم پۆست