01:52 - 28/03/2019
ڕۆڵی جوەكانی عێراق و كوردستان لە هونەر و مۆسیقادا
سەردەمی حوكمی عوسمانی و مەلەكی (پاشایەتی) لە عێراق سەردەمی زێڕینی مۆسیقا و مەقاماتی عێراقی بوو، وەك چۆن لە سەردەمی عەباسییەكان گرنگی زۆر درا بە هونەرو مۆسیقا و چەندین مۆسیكزان و هونەرمەندی لێهاتوو دەركەوتن وەك (ئیسحاق موصلی، زریاب)، بەهه‌مان شێوە لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم تاكو پەنجاكانی سەدەی رابردوو چەندین مەقامزان و مۆسیقاژەن و دەنگخۆش لە ساحەی هونەری دەركەوتن، بەتایبەت ژمارەیەكی زۆر لە مەقامزان و مۆسیقاژەنەكانی ئەو سەردەمە جولەكە بوون، هیچ مۆسیقاژەنێكی بەناوبانگ نەبوو لەعێراق جگە جووەكان.
جوەكان گرنگی زۆریان بە مۆسیقا داوە، لەسەدەی نۆزدەهەم تا نیوەی سەدەی بیست، مۆسیقارە جوەكان لەڕیزی پێشەوەی مۆزیكزانەكان بوون، كە خزمەتێكی باشیان بە هونەری مەقامات و مۆسیقای عەرەبی و كوردی كردووە، شارەزای مەقاماتی عەرەبی و مەوال و عەتابە و تەواشیحی موصڵی و مەقامات و بەستە و مۆسیقاو گۆرانی كوردی بوون.
جوەكان و ئاوازو مۆسیقای كوردی
جوەكان شارەزای مۆسیقای شەرقی بوون، حەزیان لە مۆسیقای كوردی دەكرد، بە تایبەت ئەو جولەكانەی لە كوردستان ژیاون، كاریگەری ئاواز و گۆرانی و مۆسیقای كوردیان لەسەرە. لە سەرەتای كاری هونەری مامۆستا "عەلی مەردان"، زۆربەی ئەو مۆزیسیارانەی كە لەرادیۆی بەغدا یا لەئاهەنگەكانیدا موزیكیان بۆ ژەنیوە، مۆسیقارەكانی جولەكە بوون.
تائێستاش زۆر لەو خێزانە جولەكانەی لە كوردستانەوە كۆچیان كرد بۆ ئیسرائیل لە ئاهەنگەكانیان مۆسیقا و ئاوازی كوردی لێدەدەن و بە ریتمی مۆسیقای شادی كوردی شایی و سەما دەكەن.
یەكێ لەهونەرمەندە جوەكانی كوردستان (دایكی جەمال) بوو، ژمارەیەك گۆرانی و بەستەی كوردی تۆمار كردووە لەسەر قەوانی كۆمپانیای (بەیزافۆن) لە ساڵانی 1925-1926 لەگۆرانیە خۆشەكانی وەك:
1- هەی ئاغا و ئاغا و ئاغا
بۆم تێكە جەرگم داغە
2 - ئای بێنن بێنن
یارم منداڵە ، دڵی مەشكێنن
3- هەی بەللارو بەلار و بەللاراوە
تو سەری باوكت وەرە ماڵەوە
4- ئامینێ و ئامین هەر تۆی دنیا و دینم
قۆڵەكەت بێنە بیكە بە سەرینم
دایكی جەمال: گۆرانی كچی سلێمانی
دایكی جەمال: گۆرانی "هەی ئاغاو ئاغا"
هەروەها هونەرمەند و لاوكبێژی ناسراوی كورد (كاوێس ئاغا)، لە سییەكان كۆمەڵێك بەرهەمی لاوك و بەستەی لەسەر قەوان تۆماركردووە، بە هاوكاری مۆسیقارە جوەكان، ئەگەر گوێی لێبگرین ئەوا توانا و شارەزایی موزیكژەنە جولەكان دەردەكەوێت كە بەشێوەیەكی زۆر جوان موزیكیان بۆ ژەنیوە.
جوەكان لەكوێ كەسێكی دەنگخۆشێك هەبوایە هانیان دەدا تاكو گۆرانی و مەقام بڵێ و لەڕووی هونەریەوە هاوكارییان دەكرد، لەمەشدا سودی بۆخۆیان هەبوو چونكە بەهۆی فرۆشی قەوانەكانی یان داهاتی ئاهەنگەكانی پارەی باشیان دەستدەكەوت، بژێوی و سەرچاوەی ژیانیان ئەو ئاهەنگە مۆسیقیانە بوو.
عەلی مەردان چۆن دەنگی لەسەر قەوان تۆماركرد؟
جولەكەیەك بەناوی (نەعیم) لەبەغدا، ناوبانگی دەنگخۆشی عەلی مەردانی بیستبوو، یەكسەر بۆ كەركوك بەڕێ دەكەوێت ، دەیدۆزێتەوە و لەگەڵ خۆی بۆ بەغدای دەیبات، قەوانی بۆ تۆمار دەكا، لەكاتی گۆرانی و مەقام وتنەكاندا ئەندامانی تیپی مۆسیقا گشتیان جولەكە بوون، پێنج كەس دەبوون، لێهاتوو و شارەزا، چاپوك و وریا بەو ئاواز و مەقامانەی عەلی مەردان وتوویەتی، مەقامی (ئای ئای و ئەڵڵاوەیسی) لەسەر قەوان بۆی تۆمار كراوە.
لە سەرەتای كاری هونەری مامۆستا عەلی مەردان, زۆربەی ئەو مۆزیككارانەی كە لە ئاهەنگەكاندا موزیكیان بۆ ژەنیوە، مۆسیقارەكانی جولەكە بوون. لەوانە هەردوو برا (داود و سالح كوەیتی) كە یەكەمیان عود و دووەمیان كەمانـی دەژەند.
زۆر لە مەقامبێژە جوەكان هونەری مەقامات لە مەقامبێژی بەناوی عێراق (شەڵتاغ) فێری مەقامات بوون. "شەڵتاغ" ئەسڵی كوردە و لە ساڵی 1793لە كفری لەدایك بووە, ماوەیەك لە كەركوك بووە، دوایی چووەتە بەغدا و ناوبانگی پەیا كردووە، بووە مامۆستای ئەو هونەرە، پێش هاتنی ئامێری تۆماركردنی دەنگ و قەوان ساڵی 1871كۆچی دوایی كردووە، بەڵام قوتابی و شاگردەكانی دەنگیان تۆماركردووە، شەڵتاغ لە قاوەخانە و چایخانەكانی بەغدا مەقامی دەخوێند، زۆربەی ئەوانەی مۆسیقایان بۆ لێئەدا مۆزیكژەنە جووەكان بوون.
(نازدار و ئەسمەر فەرهاد) كێ بوون؟
(نازدار و ئەسمەر فەرهاد) ئەو دوو خوشكە دەنگخۆشە لە جوەكانی ناوچەی (ئاكرێ) بوون، بە هاوكاری مامۆستا (عەلی مەردان) چەندین گۆرانی كوردیان لە ڕادیۆی بەغدا- بەشی كوردی تۆمار كردووە، گوێچكەی مۆسیقایان زۆر هەستیار بوو, وریا و بە گورجی ئاوازەكانیان وەردەگرت.
گۆرانیەكانیشیان بە شێوەزاری سۆرانی بوو، مامۆستا عەلی مەردان چەندین ئاوازی كوردی فێر دەكردن و ئەوانیش لەبەریان دەكرد.
لەو بەستە و گۆرانییە كوردیانەی تۆماریان كردووە و لە ئەرشیڤ ماوە وەك (ئامینێ نازەنینێ، نەجیبە، دەمەگری، كزەی جەرگانم) و چەندین گۆرانی و ئاوازی دیكە. نازدار و ئەسمەر فەرهاد نازناوی هونەریان بوو، لە ڕادیۆی بەغدا ئەو ناوەیان بۆ هەڵبژاردن، ناوی خۆیان (خۆخە – ماری) بوو. ئەو دوو هونەرمەندە دەنگخۆشە هاوشێوەی جوەكانی عێراق و كوردستان لە پەنجاكان كۆچیان كرد بەرەو ئیسرائیل.
نازدار و ئەسمەر فەرهاد: گۆرانی ( ئامینێ نازەنینێ) 1948 رادیۆی بەغدا – بەشی كوردی
نازدارو ئەسمەر فەرهاد: گۆرانی كزەی جەرگانم
زۆربەی مۆسیقاژەكانی عێراق جوو بوون
زۆربەی مۆزیككارەكانی(چاڵغی بەغدادی) جولەكە بوون، چاڵغی وشەیەكی توركی یە بە مانای (تیپی مۆسیقا) دێت، پێكهاتبوو لە ئەم ئامێرە مۆسیقیانە (قـــانون، عــود، كەمانچە -جۆزە- ، تەپڵا ، سەنتور) لەگەڵ مەقامبێژێك مەقامات و بەستەی فۆلكلۆریان پێشكەش دەكرد.. كە لەو ڕۆژگارە لە رادیۆ و قاوەخانە و چایخانەكانی بەغدا ئاهەنگیان ساز دەكرد.
چاڵغی بەغدادی، بەمانای ئاهەنگێك دێت كە تا شەودرەنگ بەردەوام دەبوو، بۆنەیەكێ خۆش و شاد بوو، مەقامبێژ بە ئامادەبوونی جەماوەرێكی زۆر و دۆستانی هونەری مەقام، چەندین مەقام و بەستەی فۆلكلۆری پێشكەش دەكرد.
لەدوای وتنی هەر مەقامێك بەستەیەكیان (گۆرانی شاد) پێشكەش دەكرد، دەبوایە بەستەكە لەڕووی مۆسیقیەوە لەسەر هەمان نەغمەی مەقامەكەبێ.
موزیكژەنە جوەكان چەندین تیپی مۆسیقایان هەبووە كە ئامێرە ڕۆژهەڵاتیەكان (شەرقی) دەژەنی (قــانون ، عــود ، كـەمان، نـــای ، جۆزە (كەمانچە) ، تەپڵ ، دەف).
مۆزیكژەنە جووەكان جلوبەرگیان(چاكەت و پانتۆڵ و قەمیس) بو و كڵاوێكی رەشیان لەسەر دەكرد پێیان دەوت (سدارە).
هیچ گروپێكی مۆسیقی بێ ئەوان نەدەبوو، لە ژەنینی (سەنتور و كەمانچە) شارەزا بوون، هەندێكیان كارمەندی كۆمپانیاكانی تۆمار كردنی قەوان بوون، دوایی چوونە ڕادیۆی بەغدا وە یا لە قاوەخانە و شانۆ و مەلهاكان مۆسیقایان دەژەند.
شارەزاترین مۆسیقاژەنەكانی عێراق لە جوەكان بوون لەوانە هەردوو برا (سالح و داود كوەیتی) كە یەكەمیان عود و دووەمیان كەمانـی دەژەند. مۆزیكزانی بەناوبانگ (ئەلبێر ئەلیاس) نـەی ژەن بوو و چەندین زۆر ئاوازی داناوە، سەنتور ژەن (حوگی بتو) و عازفـی ئیقاع ( یهودا شماش) ، ( سالح شمیل) كەمانچەژەن (جۆزە) ، (یوسف پەتو) و (یوسف زعرور) سەنتور ژەنی بەناوبانگی چاڵغی بەغدادی و خانمە هونەرمەند (سەلیمە موراد) ئەستێرە درەوشاوەكانی ئاسمانی هونەر و مۆسیقا بوون.
هونەرمەند (نازم غـەزالی) لە سەرەتای كاری هونەری لە هەفتەیەكدا سێ ڕۆژ دەچووە ماڵی (یوسف زعـرور)ی مۆسیقاری ناوداری جوەكان تاكو فێری مەقامات و بەستە و گۆرانی فۆلكلۆری عێراقی بكات. كە ڕۆڵی هەبوو لە ناوبانگی هونەری نازم غەزالی.
وەك چۆن خانەوادەی كامگاران گروپێكی مۆسیقای كوردیان پێك هێناوە، بە هەمان شێوە لەو ڕۆژگارەدا هەردوو خانەوادەی (بتو) و (بصون) بەناوبانگترین گروپی مۆسیقای چاڵغی بەغدادی بوون.
بە كورتی و كورمانجی جوەكان دەستیان بەسەر هونەر و مۆسیقادا گرتبوو، تەواوی مۆزیكژەكان لەوان بوو، لەكۆی 214 مۆسیقاژەن هەموویان جولەكە بوو جگە لە دوو قانوون ژەن و سێ تەپڵ لێدەر.
خانمە هونەرمەند (ئوم كەلسوم) ساڵی 1932 سەردانی بەغدای كرد و چەند ئاهەنگێكی ساز كرد، كە سەرجەم ئەندامانی گروپە مۆسیقیەكە جوەكانی بەغدا بوون، ئوم كەلسوم زۆر سەرسام بوو بە توانا هونەریەكەیان.
صاڵح كوەیتی (1908-1986)
صاڵح كوەیتی, یەكێكە لە ئاوازدانەر و كەمانژە لێهاتووەكان, كە جگە لە ژەنیاری كەمان, دەیان ئاوازی بۆ هونەرمەند و گۆرانیبێژەكانی ئەو رۆژگارە داناوە.
یەكەم كەس بووە چەندین ئامێری نوێی مۆسیقای (كەمان- ڤیۆلین) و (چەلۆ) و (نـای) هێناوەتە ناو تیپی مۆسیقای عێراقی، تا پێش ئەوە مۆسیقای مەقامات تەنها ئامێرەكانی (سەنتور و جۆزە و تەپڵ "ئیقاع" ) لەتەكیدا دەژەنرا.
ئاوازی بۆ یەكەم فیلمی عێراقی (علیا و عسام) داناوە لە ساڵی 1948.. یەكەم كەس بووە (دوێت) واتا وتنی گۆرانی لە نێوان دوو گۆرانیبێژدا، هێناوەتە نێو گۆرانی عێراقی.
مەلیك غازی) پاشای ئەو كاتەی عێراق، بۆ ڕێزلێنان لە بەرامبەر خزمەتەكانی ئەو هونەرمەندە ئاوازدانەرە لەبواری مۆسیقا، سەعاتێكی ئاڵتونی بە خەتمی خۆی بە دیاری پێی بەخشیوە.
سالح الكویتی بسته حلو حلو
سالح الكویتی
صالح الكویتی فی عزف مقگوعە علی الكمان
بۆ كەسیان فێری مۆسیقا نەدەكرد؟
مۆسیقاژەنە جوەكان، رۆڵێكی گرنگیان هەبووە لە مێژووی هونەری مەقام و بەستە و گۆرانی لە عێراقدا. ڕۆڵیان هەبووە لە بەرز كردنەوەی ئاستی مۆسیقای مەقامات لە مۆسیقایەكی میللی (شەعبی) كە لە قاوەخانە بەڕێوەدەچوو بۆ هونەرێكی كلاسیكی و سازكردنی ئاهەنگە مۆسیقیەكان، كە خانەوادە زەنگین و ئەرستۆقراتەكانی بەغدا لەو ئاهەنگانە بەشدار دەبوون و گوێیان لە مۆسیقا و مەقام و بەستە دەگرت.
مۆسیقاژەنی زۆر چاك بوون، شارەزای هەموو جۆرەكانی مەقام و ئسوڵی ئەداكردنی بوون، لەپێش ئەوەی مەقامبێژ دەست بە خوێندنی مەقامەكە بكا پارچە مۆسیقایەكیان لێدەدا ئەمەش زیاتر ئاهەنگەكەی خۆش دەكرد.
خێزانە ناودارەكانی بەغدا و كەسایەتی و سیاسیەكان و نوسەران و دۆستان و عاشقانی هونەری مەقام بەشداریان دەكرد لە شەوە ئاهەنگەكانی كە پێشكەش دەكرا و مۆسیقاژەنە جوەكانیش مۆزیكیان دەژەنی.
بەڵام راستیەك هەیە، ئەویش ئەوەیە مۆسیقاژەنە جوەكان (بەتایبەت ئەوانەی ئەندامی تیپی مۆسیقای چاڵغی بەغدادی بوون) كەسیان فێری مۆسیقا نەدەكرد، چونكە مۆسیقا سەرچاوەی بژێوی ژیانیان بوو، بە پارەی ئاهەنگەكان دەژیان، بۆیە مۆسیقایان وەك پیشە و سەنعات سەیر دەكرد و حەزیان ناكرد مۆسیقاژەنی دیكە دەركەوێ و ڕكاربەریان بۆ پەیابێ، حەسادەتیان هەبوو، نەیاندەهێشت كەس فێری چۆنیەتی ژەنینی ئامێرە مۆسیقیەكان بێ، ئەو هونەرەیان هەر لەناو خۆیاندا هێشتەوە و تەنها مناڵەكانی خۆیان دەكرد، جیا لەوە كۆمەڵگای ئەو سەردەمەش كە خۆی بە موسڵمان دەزانی، بە چاوی سوك (چاوەش) سەیری كەسانی مۆسیقاژەنیان دەكرد و ڕێیان نەدەدا مناڵ و نەوەكانیان ببێتە سازژەن و مۆسیقی، جا لەبەر ئەوە مەیدانەكە بۆ مۆزیكژەنە جوەكان چۆڵ بوو، لەبەر ئەو دوو هۆكارە زۆربەی مۆسیقاژەنەكانی عێراق، جوولەكە بوون.
پێش كۆچكردنیان نوری سەعید چی پێ ووتن
مۆسیقاژەنە جوەكان لەپەنجاكان عێراقیان بەجێ هێشت و كۆچیان كرد بۆ ئیسرائیل. لە ئەنجامی كۆچكردنی هونەرمەند و موزیكژەنە جوەكان بۆشاییەك لە بواری مۆسیقا لە عێراق دروست بوو، ( نوری سەعید) سەرۆكوەزیرانی عێراق خۆی عەشقی مەقامات و مۆسیقا بوو، هەستی بەوەكرد ئەگەر بێتو مۆسیقاژەن جوەكان كۆچ (هیجرەت) بكەن ئەوا كەسێك بونی نامێنێت مۆسیقای مەقامات بژەنێ، لەبەرئەوە فەرمانێكی دەكرد كە هەردوو مۆزیكژەنی ناسراوی جوو (صالح شمیل) عازفی جۆزە و (یوسف پەتو) سەنتورژەن بۆیان نیە عێراق بەجێ بێڵن تاكو هونەری ژەنینی ئەو دوو ئامێرە مۆسیقیە (جۆزە – سەنتور) فێری دوو مۆزیكژەن نەكەن، ئەوانیش فەرمانەكەیان بەجێ هێنا و دوو كەسیان فێری ئەو ژەنینی ئەو دوو ئامێرە مۆسیقیە كرد ئەوانیش (شەعوبی ئیبراهیم) جۆزە و (هاشم رەجەب) سەنتور، كە دوایی بوونە بەناوبانگترین دوو مۆسیقاژەن و مەقامزانی عێراق، ڕۆڵێكی باشیان بینی لە پاراستن و زیندوو هێشتنەوەی هونەری مەقاماتی عێراقی و چاڵغی بەغدادی.
سەرچاوەكان:
1- المقام العراقی :هاشم الرجب
2- ما هو مدی تأپیر صالح وداود الكویتی علی الموسیقی العراقیە الحدیپە: وسام الشالجی
3- (الفنان صالح الكویتی و دوره فی الموسیقی و الغنا‌و البغدادی): مهیمن ٳبراهیم الجزراوی
4ــ علاقە الیهود العراقیین بالموسیقی العراقیە: حسقیل قوجمان