04:01 - 24/01/2021

گێژەڵووكەی ئابووری عێراق و هەرێمی كوردستان بەرەوكوێ ڕاپێچدەكات‌

پەیسەر

لە سەردەمی دروستبوونی حكومەتەكانەوە هیچ سەردەمێك نەبووە مرۆڤایەتی لە سێكتەری ئابووری خۆی بدزێتەوە، هیچ كایەیەكیش بە ئەندازەی ئابووری كاریگەریی لەسەر دەسەڵاتەكان دانەناوە، ئابوری عێراق لەسەردەمانێكدا لە هەرە ئابورییە باشەكانی دونیا بوو، بەڵام لە ئێستادا لە ڕیزی هەرە خراپەكانی دونیادایە، لێرەوە بەپێی ئامارو داتا تیكشكێی بچووك دەخرێتە سەر جیهانە جەنجاڵەكەی ئابووری عێراق و لەوێشەوە نیگایەكی خێرا خراوەتە سەر هەرێمی كوردستانیش بەو پێیەی بەپێی دەستوور هەرێمی كوردستان لە ڕووی سیادی و دانپێدانانی نێو دەوڵەتییەوە هەرێمێكە لەناو حكومەتی فیدراڵی عێراقدا، پرسیار ئەوەیە ئایا سەربەخۆیی ئابووری هەرێم تا كوێ درێژەی دەبێت و لە كوێشدا كۆتایی پێدێت؟

بەپێی ئامارو داتاکانی بانکی جیهانی ، گەشەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی عێراق لە ساڵی 2017دا بۆ( -2,1%) دابەزی، ئەوەش کەمبونەوەیەكی لەبەرچاوە لە چاو  لە دوو ساڵی پێشوودا بەهۆی بەکارهێنانی ناوخۆ و سەرهەڵدانی توندوتیژی  ناوخۆیی و خاوبوونەوەی بازاڕی ناوخۆیی، حکومەتی عێراق لە مانگی ئابی 2017 دا سێیەمین بڕە پارەی لە رێککەوتنێكدا لە ساڵی 2016 دا لەگەڵ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی وەرگرت بە مەبەستی جێگیرکردنی سەرچاوە داراییەکان و بۆ هاندان و باشترکردنی بەڕێوەبردنی دارایی و چاکسازی ئابوری و کەمکردنەوەی خەرجییەکان .

لە كۆتاییەكانی ساڵێ 2017 شدا 1.4 ملیار دۆلاری وەرگرت لە بەشی پارەداركردن و قەرزە هەمان بانكی نێو دەوڵەتی، بەمەبەستی ئاوەدانكردنەوەوچاكسازیی ئابووری، بەتایبەتی بۆ ئەو ناوچانەی كە لە ژێر دەسەڵاتی داعش هاتبوونە دەرەوەو لە ئەنجامی ئەو شەڕەدا سەرخان و ژێرخانی ئەو ناوچەیە هەلتەكێنرابوو، بە پێی ئەو ڕێككەوتنە دەبوو كارەكان لەژێر چاودێریی یاسایی خۆیاندا بێت و كەرتی تایبەتیش بەشداریی لەو پرۆسەیەدا بكات.

لەو كاتەدا دۆخی گشتی وڵات پشتی بە نرخی نەوت دەبەست، لە هەمان كاتیشدا حكومەت سەرقاڵی چاكسازیی بوو لە بواری سیاسیدا، بۆئەوەی بتوانرێت شوێندەستەكانی داعش بسڕێتەوەو دۆخێكی ئارام بۆ ناوچەكان بگەڕێنێتەوە، بەپێی ڕاپۆرتەكانی بانكی نێودەوڵەتی ئەو ناوچانە پێویستی بە 88 ملیار دۆلار هەبوو، بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە بگەڕێنەوە پێش 2014 و هاتنی داعش، بەڵام تا ئەو ساتانەش كێشەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەردەوامی هەبوو.

وەك شارەزایان باسی دەكەن، كەرتی ئابووری عێراق بەڕێژەیەكی ئێجگار زۆر (85%) بەرەو سەرەوە پشت بە نەوت دەبەستێت و ئەو پارەیەش كە بۆیی دەگەڕێتەوە 80% بەرەو ژووری بە دراوی بیانییە، ئەمانەش كاریگەریی ڕاستەخۆ لەسەر ئابووری عێراق دادەنێن، لە هەمان كاتدا گرێبەستە عێراقیەكان لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییە جیهانیەكان دەتوانێت ڕێگەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی كەرتی نەوت و ڕێژەی وەبەرهێنان و دواجاریش داهاتەكەیان باشتر بكات، لەبەر ئەوەی تا ئێستاش عێراق بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت كەرتی نەوتەكەی باشتر بكات و بۆریی نەوتەكانی چالاكتر بكات، لەبەر ئەوەی ئەو بۆرییانە كاریگەری زۆریان دەبێت لەسەر گۆڕانی ژمارەكان و باشتر بوونی كەرتی ئابووری عێراق.

تا ساڵی 2017 بەشێكی زۆر لە نەوتی باكووری عێراق بە دەست خۆیەوە نەبوو، بەڵكو بە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بوو، بەڵام لە دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی 16 ئۆكتۆبەر و گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆناوچە كێشە لەسەرەكان ڕێژەیەكی زۆری نەوتی ئەو ناوچانە –بەتایبەتی كەركووك- كەوتەوە دەستی حكومەتی ناوەند. بە پێی سەرچاوەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان بریاری دابوو كە سەربەخۆیانە نەوتی سنوورەكانی خۆی بفرۆشێت و گرێبەستەكانی بە سەربەخۆیی لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكان ئەنجام بدات، بۆ ئەو مەبەستەش زیاتر لە 50 گرێبەستی جۆراوجۆری بواری نەوتی لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان واژۆكردووە، بەڵام دواتر بەشێك لەو كیڵگانەی گرێبەستیان لەسەر كرابوو لە 2017 كەوتەوە ژێردەستی ناوەند، بە پێی بڕیاری سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم ، دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان نەوتەكەیان بە ڕێگەی بۆریی دەناردە توركیا و لەوێشەوە بەرەو بەندەری جەیهانی توركی لەسەر رۆخی دەریای سپی ناوەڕاست، بەرپرسانی هەرێم كارەكانی خۆی بە یاسایی و بەغدادیش بە نایاسایی ناوی هێناوە، وەك شارەزایان باسی دەكەن لە 2009 ەوە حكومەتی هەرێم و ناوەند 9 جار دانیشتنی لەیەك تێگەشتنیان ئەنجام داوە بەڵام تائێستا هیچ دەرئەنجامێكیان نەبووەو هەریەكەیان ئەوی دیكە تاوانبار دەكات و بە پێشێلكاری دەستوور ناودەهێنێـت.
شارەزایان باس لەوە دەكەن عێراق زۆر بەهێواشی و لەسەرخۆ هەنگاو دەهاوێژێت بۆ ئەوەی كەرتی ئابووری وڵاتەكەی بە دامەزراوەیی بكات، ئەوەش لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بە بێ دەستێوەردانی سیاسی نابێت و سەرناگرێت، ڕێككەوتنی سیاسیش لەبەر ئەوەی فرە ڕەهەندە هەروا ئاسان نابێت و ململانێكان هێندەی تر كارەكەیان سەختتر كردووە، هەرچەندە عێراق بەردەوام كار بۆئەوە دەكات كە سەرنجی وەبەرهێنەرانی بیانی ڕابكێشێت و بیانهێنێتەوە ناوەوە بەڵام بارودۆخی نالەباری عێراق و نەبوونی ئارامی گشتی ڕێگریی سەرەكیی پرۆسەكەیە، لەلایەكی تریشەوە جگە لە ئاسایش و ئارامی چەندین هۆكاری دیكە هەن بۆ ئەوەی وەبەرهێنەرانی بیانی نەوێرن لە عێراقدا پرۆژەكانیان ئەنجام بدەن، لەوانەش؛ گەندەڵی بەرفراوانی سیاسی و ئابووری لە بواری نەوتدا، تەنانەت كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكانیشی گرتووەتەوە.نەبوونی خزمەتگوزاریی پێویست، نەبوونی دەستی كرێكاری هونەری و شارەزا، نەبوونی یاسای وەبەرهێنانی بیانی ، نەبوونی یاسای بازرگانی، خۆ ئەگەر ئەو یاسایانەش هەبن پێشێلكردنیان زۆر ئاسانە لەبەرئەوەی یاسا تواناكانی خۆی لەدەستداوەو سیاسیەكان بەڕێوەی دەبەن نەك دادپەروەریی، هەموو ئەو ڕاستییانەش لەنێو ڕاپۆرتە تایبەتەكانی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكادا پشتڕاست كراونەتەوەو زۆرینەی وەبەرهێنەرانیش پشت بەو راپۆرتانە دەبەستن و لەڕێگەی باڵیۆزخانەكانیانەوە كارەكانیان دەكەن و ڕاپۆرتەكانی ئەوانیش لەو بارانەوە مژدەبەخش نین.

هەرچەندە عێراق كێشەی گەورەی دارایی و ئابووری هەیە بەڵام هەمیشە بەرپرسەكانی كاریان بۆ ئەوە كردووە كە فشارەكان لەسەر شەقامی گشتی و خەڵك نەكەوێت و ئەو دۆخە وەرنەگەڕێتە سەر شانی خەڵك، لەگەڵ ئەوەشدا بوونی بێكارییەكی زۆر لەنێو هەموو پارێزگاكانی عێراقدا بڵاوبووەتەوە، سەرەڕای ئەوەی كەرتی گشتیو حكومیش فشاری زۆری لەسەرەو ژمارەی مووچە خۆرانی پێوەری نێو دەوڵەتی تێپەڕاندووە، ئەمەش بووەتە لەمپەرێكی دیكە بۆئەوەی نەتوانرێت پرۆژەی نوێ بكرێتەوە، بە كورتی گەندەڵی و نەبوونی چاكسازیی لە بواری ئابووریدا بوونەتە ڕێگر لەبەردەم دامەزراندنی هەیكەلی بانكەكان و كەرتی تایبەتیش ناوێرێت دەست بۆئەو بوارە ببات بەوەش كەرتی تایبەت بەرەو پووكانەوە ڕۆشتووە. بەو پێیەی بانكەكانی كەرتی تایبەت ڕۆڵی سەرەكییان هەیە لە بووژاندنەوەی سەرخان و ژێرخانی ئابووری دا.

وبەرهێنانی ناوخۆیی:
بە پێی ئامار و داتاكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە چارەكی كۆتایی ساڵی 2018 دا داهاتی وەبەرهێنانی ناوخۆیی 56.745 ملیار دۆلار (67.016 ملیار دیناری عێراق) بوو، لەچاو چارەكی یەكەمدا 17% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی،  چاوەڕێش دەكرا لە ساڵی 2019 شدا بەڕێژەی 6.2% بەرزبوونەوە بە خۆیەوە بینیت، بەڵام وا دەرنەچوو، 3.914% بوو، كە تۆزێك لە نیوەی ئەو پێشبینییە زیاترە و لە 2020یش دا بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆناوە دابەزییەوە بۆ -4.372% دابەزی.ئەگەر ئەو ڕێژانە بەراورد بكەین بە وڵاتانی دیكە ئەوا خوێنەر لەوە تێدەگات كە عێراق چەندە لە دواوەیە، ئەمەریكای باشوورلە ماوەی 10 ساڵی ڕابوردوودا 8.951% دانەبەزییوە، ئەسیوبیاش 8.88%و دورگەكانی نایرۆبە ڕێژەی 8.52 % بووە.

شارەزایان باس لەوە دەكەن هۆكاری دواكەوتنی عێراق لەو بوارەدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە عێراق ئەوەندەی پشتی بە داهاتی نەوتی بەستووە، هێندە گرنگی بە وەبەرهێنانە ناوخۆییەكانی دیكە نەداوە، هەربۆیە چاوەڕێ دەكەن ئەو كاتەی ژێرخانی نەوتی و ڕێگەی گواستنەوەی باشتر ببێت و لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی وەبەرهێنان بەرزبكاتەوە دۆخی ئابوورییەكەی بەرەو باشتر بچێت، بەڵام لایەنەكانی دیكەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە باری ئەمنی و ئاواەدانكردنەوەو پەرەپێدانی ژیاریی دەكرێت كە دەبێت لایەنە سیاسیەكان لەسەری كۆك بن و ئەوەش بێ پێشەكی نابێت و ڕەهەندی زۆری هەیەو دەستێوەردانە دەرەكییەكانیش بەشێكن لەو لەمپەرانە و بە كردەوە كردنی بیرۆكەكان.

بازرگانی دەرەكی:
كەرتی ئابووری عێراق لەژێر كاریگەریی جۆراوجۆری سێكتەرەكاندایە، یەكێك  لەو سێكتەرانە بازرگانی دەرەكییە، شارەزایان باس لەوەدەكەن ڕێژەی سەرەكی بازرگانی عێراق هەناردەی نەوتە و ڕێژەی سەرەكیش هاوردەشی زۆرینەی پێداویستیەكانی ترە لە دەرەوە، بە پێی ڕاپۆرتێكی وەزارەتی پلاندانانی عێراقی لە 2003 ەوە تا 2019 هەناردەی نەوت 48% زیادی كردووە نرخی نەوتیش لە 22 دۆلارەوە گەشتووەتە 30 دۆلارو لە ئێستاشدا نرخی یەك بەرمیل نەوت لە پرۆژە یاسای بودجەی 2021 دا بە 45 دۆلار دانراوە.

لەبەر ئەوەی عێراق شكستی هێناوە لە بواری –هاندانی دارایی-دا و نەیتوانیوە بیكاتە پشتیوانی بۆ ڕاگرتنی ئابوورییەكەی ، تەنها لە دوو كاتدا عێراق دۆخی باشی دارایی هەبووە، ئەوانیش نیوەی دووەمی 2009 و نیوەی یەكەمی 2010 بووە كە لەچاو ساڵێ ڕابوردوودا 31.29% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی، ئەم دۆخە ئابوورییە درێژەی كێشا تا 2011 تا گەشەی ئابووری بەرزبوویەوە بۆ 53.9%ئەوەش بە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بوو، لەو ساڵەدا بەهای بازرگانی نەوتی عێراق بەرزبوویەوە بۆ 94.127 ملیار دۆلار، كە لە چاو 2010 دا 18.18% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. 99%ی هەناردەكانی عێراق نەوتی خاو بووە، بەڵام كاتێك بەراوردی عێراق دەكرێت بە وڵاتانی دیكە ئەوجا دەزانیت عێراق لەكوێی هاوكێشەكەدایە، لە ساڵی 2017 دا 21.2% پشتی بە هەناردەی نەوت بەستووە، چین 25.7% و كۆریای باشوور 4.7% و روسیشا 4.3%

هەژاریی:
توندوتیژیی، ململانێ، ئاوارەیی بوونەتە هۆی ئەوەی كە گەشەپێدانی عێراق چەق ببەستێت و گەشە بەخۆیەوە نەبینێت، بە پێی ئامارەكانی بانكی نێودەوڵەتی لە نێوان 2007 بۆ 2012 و لە ماوەی تەنها 5 ساڵدا ڕێژەی هەژاریی لە 22.4% ەوە دابەزیی بۆ 18.9% داهاتی مام ناوەندی كەسێك 5.5 دۆلاری رۆژانە بوو، بە پێی ئەو راپۆرتە دەبوو ساڵانە ڕێژەی هەژاریی بەرەو كەمبوونەوە بڕوات بە ڕێژەی 0.5% پێوەردی دادپەروەریش بەرەو هەلكشان دەچوو لە 28.6 ەوە بەرزببویەوە بۆ 29.5.

بەڵام ولات لە ساڵی 2014 دا تووشی دوو بەركەوتەی گەورە هات، یەكێكیان دابەزینی نرخی نەوت بوو لە بازاڕەكانی جیهان داو پاشان پەیدابوونی ڕێكخراوی داعش، بەو هۆیەوە لە نێوان 2007 بۆ 2014 ڕێژەی هەژاریی بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبوویەوە بە ڕێژەی 22.5% بەشێوەیەك بوو كە لە 33 ساڵی ڕابوردووی ئەو وڵاتەدا پێشینەی نەبووە، كۆتایی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری لە 2018 گەشتە لوتكە بە جۆرێك یەك لەسەرچواری دانیشتوانی عێراق بێكار مانەوە، ئەوە لە كاتێكدا پێشبینی بانكی نێو دەوڵەتی وابوو كە لە دوای 2014 دۆخی عێراق بەرەو باشتر دەچێت بەو پێیەی پێشبینی دەكرد دۆخی ئەمنی وڵات بەرەو باشتر بڕوات. بەڵام هەردوو ڕوداوی لەناكاوو پێشبینی نەكراو هاوكێشەكەی پێچەوانە كردەوە.

ئامارەكانی ساڵی 2020 و لەسایەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا گۆڕانی زۆری بەسەردا هات، وەزارەتی پلاندانانی عێراق ڕایگەیاندووە كە ڕێژەی هەژاریی لە سایەی پەتای كۆرۆنادا لە چوار یەكەوە بەرزبووەتەوەو بووەتە نیوەی عێراق (لە هەندێك پارێزگای عێراق)دا، بەجۆرێك لە پارێزگای موسەنادا كە بەیەكێك لە قەرەباڵغترین پاریزگانی عێراق دادەنرێت ڕێژەی هەژاریی تیایدا 52% ەوە لە دیوانیە 45% و لە زیقاریش 44%ە.

كشتوكاڵ:
بەپێی ڕاپۆرتەكان یەك لەسەر چوار(25%)ی خاكی عێراق زەوی بەپیتەو گونجاوە بۆ كشتوكاڵ و بەخێوكردنی ئاژەڵ، بەشێكی زۆری دەكەوێتە باكووری ئەو وڵاتە –هەرێمی كوردستان- كە خاوەنی   چەندین دەشتی بەپیت و بان و چیای جۆراوجۆرە، بارانی ساڵانەی گونجاوی هەیە، بەڵام لە ناوچەكانی تری عێراق تەنها ئەو شوێنانە بەكەڵكی كشتوكاڵ دێت كە لە كەناری هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات دان.

مێژووی كشتوكاڵ لە عێراق مێژوویەكی دێرینەیە، شێوازی ئاودێریی لە دێر زەمانەوە پەیڕەوكراوە و بەڵام دوای هاتنی سوپای مەغۆل و بەهۆی تێكەڵكردنی بڕێكی زۆر خوێ بە ئاوەكانی ئەم وڵاتە كێشەی كشتوكاڵ لە ناوەڕاست و باشوور دروست بووە، دوای سەدەی 19ش بەهۆی كۆچی ناوخۆییەوە زۆرینەی شار و گوندەكان لەسەر ئەو زەوییە بە پیتانە بونیادنراون و بەتایبەتی لە كەناری ڕووبارەكان و ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی چیتر بۆ كشتوكاڵ بەكارنەهێنرێت. بەڵام تا كۆتایی سەدەی 20یش لەو (25%)ی زەوییە بە پیتەكان 25%ی بۆ كشتوكاڵ بەكارهێنراون، جگە لەوەی شێوازی سەرەتایی و نیمچە سەرەتایش لە كشتوكاڵكردندا بەكارهاتووە، نەریتی ساڵێك هێشتنەوە و نەكیڵانی پەیڕەوە كراوە، كەمتر سوود لە پەینی كیمیاوی وەرگیراوەو نیشتنی ڕێژەیەكی زۆر لە خوێ لە كەناری ڕووبارەكاندا بووەتە هۆی ئەوەی بەشێكی زۆر لە زەوییەكان خراپ بكات، ئەمە جگە لە شوێنەوارە خراپەكانی جەنگ و ڕاگواستن و ئەو سزایانەی كە بە هۆی سیاسەتەكانی رژێمەكانەوە نەتەوە یەكگرتووەكان سزای ئابووری خراوەتە سەر عێراق و ئەوەش كاریگەریی كردووەتە سەر كەرتی كشتوكاڵ.. ئەمانە سەرەڕای بەبیابان بوون و وشكبوونەوەی زەوی و وشكردنی زۆنگاوەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە. هەموو ئەوانە بوونەتە هۆی ئەوەی كەرتی كشتوكاڵ فەرامۆش بكرێت و بەڕێژەیەكی زۆر كەم نەبێت لە بودجەی وڵاتدا پشتی پێ نابەسترێت و بگرە زۆرینەی ڕەهای پێداویستییەكانی لە دەرەوەی وڵاتەوە دابین دەكرێت.

وزە:
عێراق لە ڕیزی وڵاتانی كەنداوی وەك سعودیەو ئێران و قەتەر و ئیمارات و كوەیت دایە بۆ یەدەگی نەوت، بە پێی ڕاپۆرتەكانی 60%ی نەوتی هەموو جیهان لەو ولاتانەدایە، بەڵام عێراق بە پێچەوانەی وڵاتانی دیكەی عەرەبییەوە لە ماوەی 30 ساڵی ڕابوردوودا كەمترین ئارامی بەخۆیەوە بینیوە، عیراق سەرەڕای كێشە ناوخۆییەكانی ڕووبەڕووی سێ كارەساتی گەورە بووەتەوە لە بواری وزەدا، یەكەمیان لە هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوودا بەهۆی شەڕی هەشت ساڵەی لەگەل ئێراندا ، بووە هۆی ئەوەی بەشێكی زۆری كەرتی نەوت بكەوێتە بەردەم مەترسی و كاری زۆربەیان ڕابگیرێت. كارەساتی دووەمیش لە سالی 1991 بەهۆی جەنگی دژی كوەیت و داگیر كردنی ئەو وڵاتەوە هێرشی پێچەوانەی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق و هەرچی كارەساتی سێیەمیشە ساڵی 2003 یەو گۆڕانكاریی یەكجاریی لە فەرمانڕەوایەتی بەعسدا بوو،بەهۆی پەرتەوازەیی دەسەڵات و پەیدابوونی میلشیاكان و دەستێوەردانی دەرەكی و پەرتەوازەیی عێراق جارێكی دی كەرتی وزەی عێراق كەوتەوە بەردەم ئاستەنگ و تا ئێستاش درێژەی هەیە. سەرەڕای ئەوەی كەرتی گاز لە سەر ئاستی جیهان بایەخی گەوەری هەیە، بەڵام هێشتا كارەباو بەنزین و هەندێكجار نەوت و گازیش لە وڵاتانی دیكەوە هاوردە دەكرێت.

خزمەتگوزاریی:
لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەمدا و سەرەڕای جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران، هێشتا عێراق توانای خزمەتگوزایی لە ئاستێكی زۆر باشتردا بوو، تەنانەت دەیتوانی دەستی كاری وڵاتانی دیكەش بهێنێتە عێراق و لە كەرتە خزمەتگوزارییەكاندا كاریان پێبدات، هەر بۆنموونە كەرتی تەندورستی و پەروەردە، لە باخچەی ساوایانەوە تا دوای تەواوبوون لە خوێندنی زانكۆش كە سێ كەرتی هەستیارو گرنك بوون و زۆرینەی خەڵك سوودیان لێوەردەگرت، بێ بەرامبەر پێشكەش دەكرا، چاودێریی كۆمەڵایەتی لە ئاستێكی زۆر باشدا بوو، پرۆژەی نەهێشتنی نەخوێندەواریی لە ساڵی 1979 ەوە چووە بواری جێبەجێكردنەوەو ژمارەیەكی زۆر خەڵك سودیان لێوەرگرت. هەموو ئەوانەش لەسایەی نرخی نەوت و بەرزی ئاستی ئابووری عێراقدا بوو، ڤیستیڤاڵ و كەرنەڤاڵە ناوخۆیی و جیهانیەكان لە عێراق لە لوتكەدا بوو.

سەربازگە:
عێراق شایەتی چەندین جەنگی ماڵوێرانكارە لە سایەی ڕژێمە یەك لە دوا یەكەكانیدا، بەڵام هیچیان بە ئەندازەی جەنگەكانی سەدەی بیستەم زیانی هەمە لایەنەی لە عێراق نەداوە، لە شەستەكانەوە جەنگ لە گەڵ كورد بووە هۆی ماڵوێرانییەكی زۆری خاكی كوردستان و زیانی گەورەی ئابووری لێكەوتەوە، چۆڵكردنی زیاتر لە 4000 هەزار گوندو چەندین شارو شارۆچكە و كردنەوەی ئۆردوگای زۆرە ملێ و پێدانی قەرەبوو –تعویض- پێیان هەمووی لە داهاتی وڵات دەردەچوو، بە دوای ئەودا جەنگی هەشت ساڵەی لە گەڵ ئێران ، كە زیانەكانی جگە لە زیانی مرۆیی زیانی ئابووری ئەوەندە زۆر بوو كە عێراقی ناچار بەوە دەكرد كە بكەوێتە قەرزو قۆڵە و تەنانەت دەبوو هەموو خێزانێك بەشداریی بكات لە پێدانی باربۆ بۆ جەنگ با بەپارەیەكی كەمیش بوایە. ساڵی 1982 سوریا بۆرییە نەوتەكانی عێراقی گرتەوەو نەیهێشت بە خاكەكەیدا تێبپەڕێت، چوون لە لایەكەوە سوریا هاوپەیمانی ئێران بوو، لە لایەكی دیكەشەوە ناكۆكی لە نێوان بەعسی عێراق و بەعسی سوریادا هەبوو. هەربۆیە عێراق ناچاربوو بۆری لە سعودیە و توركیاوە ڕابكێشێت و ئەوەش داهاتێكی زۆری پێویست بوو.

ئاوەدانكردنەوە:
لە ئەنجامی ملهوڕیی و گوێ نەدان بە یاسا نێو دەوڵەتیەكان لە لایەن حكومەتی پێشووی عێراقەوە، كە لە مانگی ئابی 1990 ەوە دەستی پێكرد، بەڵام لە ئەنجامی بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1995 دا بڕیاری 986 دەرچوو، بەوەش كەمێك لەو نەهامەتییانەی عێراق كەمی كرد، دواجار لە رۆژی 22حوزەیرانی 2003 بەیەكجاری عێراق لە لیستی سزادراونی نێو دەوڵەتی هاتە دەرەوە، پارە بلۆككراوەكانی لەڕێگەی بەرنامەی نەوت بەرامبەر خۆراك و لە ڕێگەی ڕێكخراوەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە خەرج كرایەوە، پێشتر لە 22 ئازاری 2003 دا بەشێكی زۆر لەو پارە بلۆككراوانە خرانە پرۆژەیەكەوە كە ناوی لێنرابوو –پەرەپێدانی عێراق- دواتر لە 28 حوزەیرانی 2004 لە لایەن ئەنجوومەنێكەو ئەو كارە ئەنجام دراو توانرا كاری باشی پێبكرێت بۆ بوژاندنەوەی ژێرخانی عێراق و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە وێرانەكانی دەستی بەعس و ڕژێمی پێشوو. لە رۆژی 24 حوزەیرانی 2004 ئەمەریكا ئەمەریكا دەستی بەبەڕێوەبردنی عێراق كرد و بەرنامەیەكی داڕشت بۆ هەستانەوەی ئابووری عێراق.
ئەوەی كە لەدوای وێرانكارییەكانی جەنگی 2003 ی پرۆسەی ئازادی و جەنگی داعش لە 2014 هاتووتە پێشەوە عێراق پێویستیەكی زۆری بە پارەی زەبەلاح هەیە، تا بتوانێت جارێكی دیكە عێراق بونیاد بنێتەوە، بەپێی توێژینەوەكان ئاوەدانكردنەوەی عێراق زیاتر لە 88 ملیار دۆلاری دەوێت، بە مەرجێك لە دەستێكی ئەمیندا بێت و بەدوور بێت لە گەندەڵی و بەلاڕێدابردن و خراپ بەكارهێنانی ئەو پارەیە.

ئایا ئابووری عێراق دەبوژێتەوە؟
توێژەران و ئابوریناسان بوژانەوەی ئابووری عێراق بە دوور و ئەستم نازانن، بەڵام پەیوەستیان كردووە بە چەند مەرجێكەوە كە ئەگەر ئەو مەرجانە بەدی بێت ئەوا ئەستەم نیە، یەكێك لەوانە كەمكردنەوەی قەرزەكانی سەریەتی، هەربۆیە ئەمەریكا و بەشێك لە ولاتانی دۆستی عێراق لە بەشێك لە قەرزەكانیان خۆش بوون، بەو پێیەی كە ناكرێت گەلانی عێراق باجی سیاسەتە هەڵەكانی ڕژێمێك بدەن كە زیانی گەورەی بە هەموو لایەك گەیاندووە، بەڵام ژمارەیەك لە ولاتان هێشتا ئەو بەشەی كە ماویانە و لێی خۆش نەبوون بەردەوام برگەیەكی لە بودجەی ساڵانەدا دیاری كراوە، تەنها بۆ دانەوەی قەرزەكانی وڵاتی كوەیت 5%ی بوودجەكەی بۆ تەرخان كراوە.

یەكێكی دی لەو مەرجانەی كە دیارییان كردووە بۆ بووژاندنەوەی ئابووی عێراق برییتە لە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووری،  بە پێی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی هەستانەوەی ئەو ژێرخانە پێویستی بە 55 ملیار دۆلار هەیە، بەڵام ئەوەی كە تێبینی دەكرێت عێراق ناتوانێت بە خێرایی ئەو كارە بكات، ئەویش لەبەر ئەوەیە زۆرینەی بودجەی ساڵانەی پشت بە نەوت دەبەستێت و نرخی نەوتیش جێگیر نیەو  بە هەر بەرزونزمییەك كێشەی بۆ دروست دەبێت، عێراق پشتی بە قەرزی نێو دەوڵەتی بەستووە بۆ هەندێك لە كارەكانی و تەنانەت لە كۆتایی ساڵی رابوردوودا ناچاربوو بۆ مووچەی فەرمانبەرانی قەرز بكات –نەك بۆ هەستانەوەی ژێرخانی ئابوورییەكەی-.

مەرجی سێیەمی ئابوریناسان ئەوەیە كە بوژاندنەوەی ئابووری عێراق پێویستی بە ئاشتی و بەرقەراربوونی یاسا و سیستەمی حوكم هەیە، وەك چاودێران دەڵێن لە دوای 2003 ەوە دۆخی عێراق هێندە شێواوە كە خاوەنی پایتەختەكەی خۆشی نیەو تا ماوەیەكی زۆریش ئەوەی دەسەڵاتی بەسەر شەقامی عێراقیدا هەبوو میلشیاو چەكدارەكانی دەرەوەی حكومەت بوون، نەك خودی حكومەت، ئەوەی كە ئاماژەیان پێدەدا ئەوە بوو حكومەتی عێراق دەسەڵاتی بەسەر ناوچەی سەوزدا هەبووە، پەیدابوونی میلشیا چەكدارەكان بووە هۆی ئەوەی دەست بەسەر بیرەنەوت، بازرگانی، دەروازە سنوورییەكان و سەرجەم كایەكانی دیكەشدا هەبێت.

پەیدابوونی توندو تیژیی، تەقینەوەكان، گروپە تیرۆرستیەكان بووە هۆی ئەوەی نەك هەر بیانیەكان نەتوانن لە عێراق بمێننەوە، بەڵكو بەشێك لە عەقڵە ئەكادیمی و زاناكان ، ئەگەر لە تیرۆركردن دەربازیان بووبێت عێراقیان بەجێهێشتووە، تەقینەوەكان جگە لە زیانە گیانیەكانی رۆژانە زیانی گەورەی ئابووری لە عێراق دا، بەجۆرێك تا ئێستاش نەهاتووتەوە سەر خۆی، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان تەقینەوەكانی كەمتر بوو، ئاوەدانكردنەوەی بە ڕێژەیەكی باشتر لە ناوەڕاست و باشووری عێراق بوو، ژمارەیەك لە وەبەرهێنەرانی عەرەب و بیانی –با كەمیش بن- ڕوویان لە پارێزگاكانی باكووری عێراق كرد، هەربۆیە لە ئێستادا هەرێمی كوردستان –سەرەڕای هەبوونی گەندەڵی ئابووری و سیاسی- بەڵام لەچاوی دەسەڵاتی ناوەند دا پێشكەوتووترە.

ئەوەی كە ماوەتەوە مانەوەو نەمانەوەی هێزە بیانیەكانە لە عێراق، چوون هەرجۆرە جووڵەپێكردنی ئەو هێزە –ئاشكراو نهێنییانە- بەمانای گۆڕانكاریی لە بواری ئەمنیدا دێتە پێشەوەو ئەوەش ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە بوژاندنەوەی ئابووری عێراقەوە هەیە.

ماوەتەوە:
عێراق لە سایەی ئەم ئابورییە خراپەوە كە هەیەتی هێشتا ئومێدی بەوە ماوە كە جارێكی دیكە هەستێتەوە، بەڵام ئەم كارە پێویستی بە ئامادەكاریی جدی و بریاری سیاسیانەی بەهێز هەیە، سەرەڕای هەموو ئەوانەش دەستێوەردانی دەرەكیش ڕۆڵی هەیە، ئەمەریكا ، ئێران، توركیا، سعودیە و ئیسرائیل و ئەوانی تریش هەریەكەیان بە جۆرێك لە جۆرەكان دەستیان لەناو گەرووی عێراقدایە، عێراقیش تا ئابوورییەكەی نەیەتەوە سەر خۆی ئەوا دەبێت بەتەمای هیچی تر نەبێت. بەبڕوای چاودێران، هەرێمی كوردستانیش مادەم پەیوەندی دەستووری بە عێراقەوە هەیە، رۆژێك دێتە پێشەوە كە ئەو تەنگاوە ئابوورییەی بەرۆكی عێراقی گرتووە ئەویش لوول بدات، بەڵام پرسیار ئەوەیە لەو كاتانەدا لایەنێكی كاربەدەست پەیدا دەبێت باوەڕی بەوە هەبێت كە نابێت گەلی كوردستان باجی سیاسەتی هەڵەی بەرپرسەكانیان بدەن و كۆتایی بەو نەهامەتیانە بێت كە گەلی عێراق و كوردستانیشی تێكەوتووە، كەس نازانێت...