04:06 - 29/01/2019
سوپاى توركیا هیلالێكى توركى له‌هه‌رێمى كوردستان دروستده‌كات
ساڵى ١٩٩٤سوپاى توركیا له پیرمامه‌وه ره‌گى خۆى له‌هه‌رێمى كوردستان داكوتا، ساڵێك دواتر رێككه‌وتنێك له‌نێوان هه‌ولێرو ئه‌نقه‌ره كرا كه پارتى ئه‌ندازیارى ئه‌و رێككه‌وتنه بوو، دواى ئه‌وه توركیا بنكه و باره‌گا لاوه‌كییه‌كانى له هه‌رێم زیاتركرد و هێزو چه‌كى زیاترى ره‌وانه كرد، ئێستا جوگرافیایه‌كى فراوان له‌باشورى كوردستان له‌ژێر كۆنتڕۆڵ و هه‌ژمونى جه‌ندرمه‌كانه، هیلالێكى توركییان له شاخ و دۆڵ و چیاكانى كوردستان دروستكردووه.
لە ساڵانى نێوان ١٩٩٤ - ٢٠١٥ دەوڵەتى توركیا بە دەیان بنكەى سەربازى و ناوەندى كۆكردنەوەى زانیارى لە چەندین وڵاتى ناوچەكە و ئەفریقیا بەبیانووى جیاواز دروستكردووە، كە تیایدا پشكی شێر بەر هەرێمى كوردستان دەكەوێت. بە گوێرەى دەزگاكانى چاودێرى و راگەیاندن، دەوڵەتى توركیا نزیكەى ٢٠ بنكەى سەربازى دروستكردووە، بەبێ ئەوەى حكومەتى هەرێمى كوردستان ناڕەزایى نیشان بدات یان پێى نیگەران بێت.
بەبیانووى جیاواز، هەردوو كۆمارى توركیا و ئیسلامى ئێران، لەناو خاكى عێراقدا پێگەى خۆیان داكوتاوە، لە رووى سیاسیەوە، عێراقیان كردۆتە سێ بەش. كە تیایدا ئێران لەناوچە شیعە نشینەكان و بەغدا كە زۆربەى پێكهاتەكانى عێراق تیایدا دەگیرسێنەوە، هەژموونى سەربازى و سیاسى خۆى دروست كردووە. هەروەها توركیا لەناو خاكى هەرێمى كوردستاندا پێگەى سەربازى و ئەمنى خۆى بونیادناوە.
لەسەر ئەم بنەمایە، بەتایبەتى بەهۆى قوڵبوونەوەى قەیرانى سوریا، دەوڵەتى توركیا دەیان بنكە، سەربازگە و ناوەندى كۆكردنەوەى زانیارى لەسەر خاكى هەرێمى كوردستاندا دروست كردووە، كە كۆى هەموویان دەگاتە نزیكەى ٢٠ ناوەند. سەرەڕاى دەربڕینى ناڕەزایى هەندێك لایەنى سیاسى، مافپەروەران و چالاكوانان، توركیا درێژە بەم ستراتیژیە دەدات.
توركیا و ئێران یاساكانى نەتەوە یەكگرتووەكان پێشێل دەكەن
بە گوێرەى ماددەى ٥١ لە رێككەوتنامەى نەتەوە یەكگرتووەكان لەبارەى بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر، ئەو دەوڵەتانەى ئەندامن لە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجوومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى، بۆیان هەیە لە رێگاى جوڵاندنى هێزى سەربازى بچنە ناو خاكى وڵاتانى دراوسێ ئەگەر بێت و وڵاتى دراوسێ سەرچاوەى هەڕەشە بێت.
لەلایەكى دیكە هەر بە گوێرەى ماددەى ٥١ لە رێككەوتنامەى نەتەوەیەكگرتووەكان، بۆ رێگرتن لە بەكارهێنانى هێز، بە پشت بەستن بە بڕگەى دووەمین، هەموو ئەندامێكى نەتەوە یەكگرتووەكان مافى بەرگریكردنیان لەخۆیان هەیە، پێویستە لە ئەگەرى لەم شێوەیەدا ئەم دەوڵەتەى تووشى هەڕەشە دەبێت ئەنجوومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى ئاگادار بكاتەوە، بۆ ئەوەى رێوشوێنى پێویست وەربگرێت.
بەڵام لەم ساڵانەى دوایى دەوڵەتى توركیا رووبەڕوى هیچ هێڕشێكى چەكدارى نەبۆتەوە لەسەر سنوورى رۆژهەڵاتى وڵاتەكەى. جگە لەمە دەستێوەردان و دروستكردنى بنكەى سەربازى توركیا لەناو خاكى هەرێمى كوردستاندا پێشێلكاریە، چونكە لەسەر بنەماى رێككەوتن و گرێبەست لەگەڵ حكوومەتى ناوەندى نەكراوە، بەو پێیەى حكومەتى هەرێمى كوردستان ملكەچى ناوەندە لەو مەسەلانەى پەیوەستن بە ستراتیژى دەرەكى، چونكە لەوانەیە هەبوونى توركیا لەسەر خاكى هەرێمى كوردستاندا شەڕى لێبكەوێتەوە، كە حكوومەتى هەرێمى كوردستان ناتوانێت لەمبارەیەوە بە تەنیا بڕیار بدات.
له خولى رابردووى په‌رله‌مانى كوردستان له‌لایه‌ن چه‌ند په‌رله‌مانتارێكه‌وه هه‌وڵێكدرا بۆ ئه‌وه‌ى په‌رله‌مان بڕیارێك بۆ كردنه ده‌ره‌وه‌ى هێزه‌كانى توركیا ده‌ربكات، به‌ڵام ئه‌و هه‌وڵه بێ ئاكام بوو، په‌رله‌مانتاره‌كان ئه‌وه‌یان خستبووه روو كه بوونى سوپاى توركیا له هه‌رێمى كوردستان پێچه‌وانه‌ى ده‌ستورى عێراق و یاساى نێوده‌وڵه‌تییه، هه‌روه‌ها پێچه‌وانه‌وه بڕیارى پێشوترى په‌رله‌مانى كوردستانه كه ساڵى ٢٠٠٣ ده‌ریكردبوو بۆ چوونه ده‌ره‌وه‌ى هێزه‌كان له خاكى هه‌رێم.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى توركیا ژماره‌یه‌كى زۆر بنكه‌و پێگه‌ى سه‌ربازى هه‌یه له‌هه‌رێمى كوردستان، به‌ڵام له 12 ساڵى رابردوودا بۆردومانى سوپاى ئه‌و وڵاته بۆ سه‌ر هه‌رێم به چڕى به‌رده‌وام بووه، بۆردومانه‌كان زیانى گیانى و ماددى زۆریان لێككه‌وتووه‌و ژیانى خه‌ڵكانێكى زۆرى مه‌ده‌نى به‌هۆیه‌وه شێواوه.
لە ساڵی 2007 وە تا ئێستا بۆردومانى سوپاى توركیا له هه‌رێمى كوردستان به چڕى به‌رده‌وامه، جه‌بار یاوه‌ر ئه‌میندارى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌دواى شه‌هیدبوونى پێنج هاوڵاتى شیلادزێ و سوتانى باره‌گایه‌كى سوپاى توركیا له ناحیه‌كه، رایگه‌یاند، بۆمباران و تۆپباران کردنی سنوورەکانی هەرێمی کوردستان زیانى زۆرى لێكه‌وتووه‌ته‌وه له‌ناوچه‌یه‌كه‌ى فراوان كه درێژیەکەی زیاتره لە 700 کم وە هەم بووەتە هۆکاری روخان و چۆڵکردنی گوندەکان ورووخاندی خەستەخانە، خوێندگاکان، رێگا و بانەکان، پرد شەهیدکردنی خەڵکیشى لێكه‌وتووه‌ته‌وه.
به‌گوته‌ى ئه‌میندارى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه لە ماوەی چوارساڵى رابردوو به‌دیاریكراوى لە 1-1-2015 وە تاکو 31-12-2018 تاکو ئێستا حکومەتی تورکیا 398 جار لە رێگای فڕۆکەوە بۆردوومانی ناوچە سنووریەکان و گوندەکانی هەرێمی کوردستانی کردووە، جگە لەوەش 425 جار بە هۆێ تۆپخانەوە بۆردوومانی سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و هەرێمی کوردستانی کردووە کە تا ئێستا زیاتر لە 20 کەس لە هاووڵاتیانی بێ تاوان لەو گوندانە گیانیان لە دەست داوە وە 288 لە گوندەکانی سنووری بۆردوومان کردووە.
یەكەم بنكەى سەربازى تورك لە هەرێمى كوردستان
بەگوێرەى پەرتووكى (Yarasa Operasyonu) كە لە ١ كانوونى یەكەمى ٢٠٠٧ لەلایەن جەنەڕالى خانەنشینى تورك (میتحەت ئیشق) نووسراوە، یەكەمین بنكەى سەربازى توركیا لە ساڵى ١٩٩٤ لە پیرمام كە ٢٥ كم لە هەولێر دوورە دامەزراوە. ئەم جەنەڕاڵە خانەنشینە، كە سەرپەرشتى ئۆپەراسیۆنى دەستگیركردنى (شەمدین ساكك) سەركردەى دیارى پەكەكەى كردووە لە هەرێمى كوردستان لە پەرتووكەكەیدا چەندین وێنەى خۆى لەگەڵ سەركردەكانى پارتى دیموكراتى كوردستان لە پیرمام بڵاوكردۆتەوە، دەڵێت:" هێزێكى تایبەت كە ژمارەمان ١٠٠ كەس بوو لە پیرمام جێگیربووین".
بنكەكانى سوپاى توركیا لەناو هەرێمى كوردستان
لەدواى دەستپێكردنى شەڕى نێوان پارتى – پەكەكە لە بەهارى ساڵى ١٩٩٧دا، دەوڵەتى توركیا دەستى كرد بە بڵاوكردنەوەى هێزەكانى لەسەر خاكى هەرێمى كوردستاندا.
لە ساڵى ١٩٩٧ توركیا بنكەى "بامەڕنێ"ى دامەزراند، كە گەورەترین بنكەى سەربازى توركیایە لەناو خاكى هەرێمى كوردستاندا، هەروەها بنكەى سەرەكى لۆجستیكى سوپاى توركیایە. شوێنى نیشتنەوەى هەلیكۆپتەرى سەربازى بار هەڵگرى تیادا دروستكراوە. جگە لەوە ژمارەیەكى زۆرى تانك و زریپۆش لێ جێگیركراوە.
لە رووى گەورەبوونیەوە، بنكەى "بەعشیقە" كە دەكەوێتە باكوورى رۆژهەڵاتى شارى موسڵ، لەدواى بامەڕنێ بە دووەمین بنكە دادەنرێت كە هێزەكانى توركیا تیایدا گیرساونەتەوە. ئەم بنكەیە لە ساڵى ١٩٩٥ لەلایەن سوپاى عێراق دروستكراوە. دواى رووخانى رژێمى سەدام ئەم بنكەیە خاپوور و چۆڵكرا. دواى داگیركردنى موسڵ لەلایەن داعش، هێزەكانى سەر (ئەسیل نوجەیفى) پارێزگارى پێشووى موسڵ لەم بنكەیەدا بۆ ماوەیەك مانەوە. لە ساڵى ١٩٩٥ سوپاى توركیا لەسەر داواى (ئەسیل نوجەیفى) بەبیانووى پەروەردەكردنى هێزە سوننەكان هاتە بەعشیقە، كەرەستەى سەربازى، یەكەى تۆپهاوێژى جێگیركرد. پێشبینى دەكرێت دوو هەزار سەباز و ئەفسەرى تورك لە بەعشیقە هەبێت.
هەروەها بنكەى گڕەبى لە باتوفە سەر بە زاخۆ كە ٢٠٠ سەربازى لێ جێگیركراوە لەگەڵ كەرستەى سەربازى. بە سێیەمن بنكە لە رووى گەورەیى و بەرفراوانى دادەنرێت.
بنكەى كێرێ بێرۆخا لە كانى ماسى، لە رووى چاودێرى سەربازى و زانیارى دانە فڕۆكەكان بایەخدارە. چونكە ئەم بنكەیە لەسەر خاڵى سفر لە نێوان سنوورى باكوورى كوردستان و هەرێمى كوردستان دامەرزاوە. بەگوێرەى زانیاریەكان دەزگاى هەواڵگرى تورك و جەندرمەى تورك تۆڕێكى سیخوڕیان لە هەردوولاى سنوور دروستكردووە، ئەم بنكەیە دەتوانێ لە رێگاى ئەم زانیاریانەى پێیدەگات، رێوشوێنى سەربازى بگرێتەبەر. جگە لەوە یەكەى تۆپهاوێژ لەم بنكەیدا جێگیركراوە. پێشبینى دەكرێت زیاتر لە ٣٠٠ سەربازى تورك لەم بنكەیەدا هەبێت.
هەروەها سوپاى توركیا چەند قەرەقۆڵێكى سەربازى لە نزیك ئەو بنكانە دروست كردووە كە ئەمانەن:
بێگۆڤا (گرێ بیێ)، سێرێ (شێلادزێ)، سیرێ(شیرەتێ) كۆبكێ، كوخێ سپى، دەریا داوەتا، چیاى سەر زیزێ، شارەدێى زیلكان، سنكى لە (سۆران) و سەربازگەى گەلى زاخۆ.
سوپاى توركیا لە كۆتایى ٢٠١٧ و بەهارى ٢٠١٨ لەناوچەى برادۆست وخاكورك چەندین شوێنى ستراتیژى گرتووە كە ئەمانەن: چیاى لێلكان، ئەودال كیوى، چیاى رەشەمار و گوندى هێرشمێ، گردێ كەوێت كە بەسەر دەشتى حەیات و دەشتى هێرتێ دەڕوانێت، چیاى كتكین و گردى گۆرەز.
بەگوێرەى هەندێك ئامارى نافەرمى زیاتر لە ٥٠٠٠ هەزار سەربازى تورك لەم بنكانە دەمێنێتەوە. سوپاى توركیا لە هەندێك بنكەى ناو هەرێمى كوردستاندا، پەروەردەى بە هێزەكانى پێشمەرگە كردووە. لە ساڵى ٢٠١٥ ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆك وەزیرانى پێشووى توركیا سەردانى بنكەى قەزاى سۆرانى كرد، كە ژمارەیەك پێشمەرگە لەسەر دەستى ئەفسەرانى تورك پەروەردە دەكران.
ناوەندەكانى هەواڵكرى و كۆكردنەوەى زانیارى بەسەرپەرشتى (MİT)
جگە لە بنكە سەربازییەكان، چەند ناوەندێكى هەواڵگرى توركیا لەسەر خاكى هەرێمى كوردستاندا هەیە. كە زۆربەیان دەكەونە دهۆك و دەوروبەرى:
ناوەندى (MİT) لەناو جەرگەى شارۆچكەى ئامێدى.
ناوەندى (MİT) لە باتوفا
ناوەندى (MİT) لەناو شارۆچكەى زاخۆ.
ناوەندى (MİT) لە شارى دهۆك لە گەڕەكى گرێ باسێ
ئەوەى دەردەكەوێت، سوپاى توركیا بنكە سەربازیەكانى لەناو هەرێمى كوردستان لە نزیك سنوورى ئێران تا سنوورى سوریا لەسەر جوگرافیایەكى دامەزراندووە كە شێوەیەكى نیمچە هیلالى هەیە. ئەمەش نیاز و ئامانجەكانى توركیا نیشان دەدات. هەرچەندە توركیا بە بیانووى هەبوونى گەریلاكانى پەكەكە لەم ناوچەیە رەوایەتى دەداتە جموجۆڵە سەربازیەكانى، بەڵام ئەگەر بە چاودێكى زانستى سەربازى ناوچەكانى هەبوونى سوپاى توركیا بخوێنینەوە، دەگەینە ئەو ئەنجامەى كە سوپاى توركیا دەخوازێت هەنگاو بە هەنگاو رووبەرى نێوان بنكەكانى بخاتە ژێر دەستى خۆیەوە. بەتایبەتى لە بڵاوەپێكردنى سوپاى توركیا لە ناوچەى دەشتى هێرتێ و حەیاتێ ئەمە بە زەقى دەبیندرێت. دواى دروستكردنى قەڵایەكى سەربازى لەسەر چیاى لێلكان لە پایزى ٢٠١٨، دوورنیە سوپاى توركیا لە مانگەكانى بەهارى داهاتوو بەرەو بەرزاییەكانى سەر شارەدێى سیدەكان پێشڕەوى بكات و دەشتى هێرتێ و حەیاتێ بكاتە ناوچەیەكى تامپۆن.