چاندنی تۆوی دەست تێوەردانی سوپا لە سیاسەتی وڵاتدا‌

پەیسەر

بەشی یـــــەکەم

بۆ ئەوەی سوڵتانی عوسمانی لە ئەنادۆڵدا شەرعەیت لەدەست بدات كارێكی هەروا ئاسان و سادە نەبوو، نەك لەبەر ئەوەی وا دابنرێت كە سوڵتان سەر بە خانەدانەكانی دەوڵەتی چەند سەد ساڵەی عوسمانیەكانە( لەو سەردەمەشدا هەمووكەس گوێڕایەڵی خانەدانەكان بوو)، بەڵكو زۆرتر لەبەر ئەوە بوو كە نیشتەجێبوونیان لە توركیاو شوناسی موسڵمان بوونی عوسمانیەكان پێكەوە دوانەبوون.

دوای ئەوەش بە پێی بەرنامەیەكی پێشوەختە رێگە كرایەوە بۆ كۆچی بەردەوام و رێكخراو بۆ ئەوانەی كە خۆیان مەبەستیان بوو بێنە ئەو شوێنانەی كە دەیانویست تیایدا نیشتەجێ ببن.

لوتكەی ئەو كۆچە بە كۆمەڵانە لە كاتێكەوە دەستی پێكردووە كە سەلجوقیەكان و دواتریش عوسمانیەكان پاڵپشتیان كردووە، ئەوانەی كۆچیان دەكرد بێ شوناس و بێ جێگەبوون و لەنێو ئەنادۆڵدا بەداوی دیتنەوەی شوێنێكدا وێڵ بوون تا ببێتە جێی حەوانەوەی خۆیان و لەوەڕگەیەك بۆ ئاژەڵەكانیان، تا دواجار لە نێو چوارچێوەیەكی نوێ(واتە سەڵتەنەت و ئاینداری)دا خۆیان بینیەوە، ئەوان بوونە رەچەڵەك و بەردی بناغەی تورك بۆ ئەو كۆچەریانەی كە لە ئاسیای ناوەڕاستەوە هاتوون و شوناسی تورك بوون دەبێتە جێگرەوەی سەرجەم شوناسە پێشینەكانی ئاسیای ناوەڕاستیان.

ئەگەر لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم دا كەسێك سەردانی ئەستانبوڵی بكردایەو لەهەر كۆڵانێكی ئەو شارەدا پرسیاری سوناسی كەسەكانی بكردایە، ئەوان بە سادەیی و بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە كە ئەو دەستەواژەیە چ مانایەكی هەیە دەیانگوت ئێمە (عوسمانلی)ن..

پرسیار لێرەدا ئەوەیە، لەسایەی ریشەی عوسمانیەكاندا لە رووی سیاسی و شوناس و گۆڕینی هزری و وابەستەبوونی ناوەرۆكەوە چۆن تونرا شوناسی ئەو هەموو خەڵكە ئاڵوگۆڕی بەسەردا بێت و هەموویان نەتەوەو شوناسی نەتەوەیی خۆیان بگۆڕن بۆ شوناسە نوێیەكەیان كە توركەو كەوتنە سنووری وڵاتێكەوی كە پێی گوتراوە توركیا؟ 

ئەی سوڵتانی عوسمانی بۆچی لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە مەشروعیەتی خۆی لەدەست دەدات؟ پاشان مستەفا كەمال ئەتاتورك چۆن توانی شەرعیەتێكی نوێ لەنێو توركەكاندا ببوژێنێتەوە كە پشتی بە هەمان مەشروعیەت و شوناسی پێشوو نەبەستووەو لەماوەی پانزە ساڵەی تەمەنی خۆی لە حكومڕانی خۆیدا تەواوی بنەماكانی بچەسپێنێت؟

وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەو پرسیارە زۆر و فراوانەكان كە پەیوەندییان بە بواری مێژووەوە هەیە و هەمووی لە نێو بازنەیەكدا دەخولێتەوەو پێی دەگوترێت (توركیای نوێ) و بەمانایەكی دیكە لە ئەتاتوركەوە تا ئەردۆگان.

پسپۆڕو شارەزای توركیا(نوها خالد) لە گێڕانەوەیەكدا لەبارەی ئەو مێژووەوە بابەتێكی لە سایتی (نون پۆست)دا بڵاو كردوەتەوە، لەونوسراوەدا هەموو رەهەندەكانی (بیروباوەڕ، سیاسی، فەرهەنگی، و هەموو لایەنە باش و خراپەكانی یەك سەدە) مان بۆ دەگێڕێتەوە، ئێمەش بەكەمێك دەستكارییەوە كە خزمەت بە بابەتەكە بكات بۆتان دكەین كوردی.

شەرعیەتی دەسەڵات لە سوڵتانی عوسمانیەوە بۆ مستەفا كەمال:
سوڵتانی عوسمانی(وەك هەر دەسەڵاتدارێكی ئەو سەردەمە) رەوایەتی دەسەڵاتی خۆی لە دەستگرتن بەسەر زۆرترین ناوچەكانەوە بەدەست دەهێنا(بەتایبەتی ئەو شوێنانەی كە موسڵمان نشینبوون)، ئەورێگایە تاكە سەرچاوەیەی دەسەڵاتی سوڵتانەكانی عوسمانی بوو، كە لە ئاڵوگۆڕەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم و بە پێی رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ دابەشكرا و لەوێوە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتنە بوون، بۆیە دەكرێت بگوترێت دابەشكردنی خاك واتە سەندنەوەی دەسەڵات لە سوڵتانەكانی عوسمانی.

داگیركردنی بەشێكی زۆری ئەو ناوچانە بە ئەستانبوڵ و ئەزمیریشەوە بووە زەبرێكی كوشندە بۆ دەسەلاتی عوسمانیەكان، بەڵام دوا بزمار كە درا لە تابووتی رژێمی سوڵتانەكانی عوسمانی، ئەوە بوو توركەكان و ئەوانەی كە لەگەڵی بوون (هاوپەیمانەكانی) ویستیان بەرگری بكەن.

چەند یەكەیەكی سەربازی لەگەڵ ئەو پلانەدا بوون و بەرگرییان كرد و گوێیان بە سیاسەتی فەرمی سوڵتانەكان نەداو لە رووی هاوپەیمانەكان وەستانەوە، مستەفا كەمال وەك ئەفسەرێكی ئەوكاتانەی سوپای عوسمانی یەكێك بوو لە و فەرماندانە، ئەو بەرەو رۆژهەڵاتی وڵات رۆشت و (ئەنجوومەن راوێژكاری) لە (ئەرزڕوم) و داوتریش (سێواس) دروستكرد و لە نێو هەردوكیاندا نوێنەرایەتی سەرجەم خەڵكی توركیا بوونیان هەبوو، دەرئەنجامی ئەمانەش (كۆمەڵەی بەرگری لە مافەكانی ئەنادۆڵ) هاتە كایەوە كە خۆی سەرپەرشتی دەكردن و لە ترۆپكی بڕیارداندان بوو، ئەو كۆمەڵەیە بەشێوەی هاوكاری و پێكەوە كاركردن لەگەڵ سەرجەم جوڵانەوەو بزوتنەوەكانی ئەوكاتدا كاریان بۆ دەست بەسەردا گرتنی خاكی عوسمانی دەكرد، ناو و ناوبانگی مستەفا سەرانسەری خاكی توركیا گرتەوەو ناوی كەوتە سەر هەموو زمانێك و ئیدی بوو بەهێزێكی گەورە بۆ سەر دەسەڵاتەكانی سوڵتانی عوسمانی.

هیچ شتێك بە ئەندازەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 1920 نیشاندەری بارودۆخی خەڵكی ئەو سەردەمە نیە، هەڵبژاردنێك بوو تیایدا هاوڕێیانی بەرگری كار زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانیان بەدەست هێنا، ئەوانەی لایەنگری سیاسەتی فەرمی وڵات بوون نەیانتوانی تەنانەت یەك كورسیش بەدەست بهێنن. ئەڵبەت ئەمە تەنها باس لە دەرئەنجامەكەیە نەك چۆنیەتی بەڕێوەچوونی پرۆسەكەو پاشخان و ژێرخانی ئەو روداوانە چین و چۆنن، ئەوەی ئێمە مەبەستمانە دەرئەنجامەكەیە كە دواتر بوەتە سیاسەتی فەرمی و كاری لەسەر كراوە.

ئەنجوومەن(پەرلەمان)ی نوێ، كارەكانی هەردوو شورای (ئەرزڕوم و سێواس)ی بە فەرمی ناساندو دوای ئەوەش (پەیمانی میللی) چەسپاند، لەو پەیمانەشدا خواستەكانی ئەنجوومەنی شوراكانی (راوێژكاریەكان) پشتڕاست كرایەوە، لەو خوستانەش پێویستی كردنەوەی تەنگەی بۆسفۆڕ و گەڕانەوەی ئەستانبوڵ و دیاریكردنی مافی چارەنووس، ئەم كارانەش بوونە هۆی ئەوەی هێزی هاوپەیمانان نیگەران بكات و دەستیانكردە فراوانكردنی دەسەڵاتەكانی خۆیان لەناو پایتەخت و دەستگیركردنی هەندێك لە پەرلەمانتارە نوێیەكان، لەو میانەیەدا باس لەوەش دەكرێت كە سوڵتانی عوسمانی هیچ باكێكی نەبووەو هیچ كاردانەوەیەكی نەبووە شایانی باس بێت.

ئەو هێزانەی كەمابوونەوەو بەمەبەستی پشتیوانی بەرەو ناوخۆی ئەنادۆڵ رۆشتن، بەتایبەتی (ئەنكارا)و لەوێ یەكەمین دانیشتنی (ئەنجوومەنی فراوانی میللەت) پێكهات، ئەو ئەنجوومەنە بووە بەردی بناغەی پەرلەمانی و كۆماری توركیای نوێ.

ئەو ئەنجوومەنە لەیەكەم راگەیەنراویدا گوتیان سوڵتان هەموو ئەجێنداكانی دوژمنانی میللەت جێبەجێ دەكات، دەسەڵات و سەورەریش هەر بۆ میللەتە، هەر لە نێو ئەو ئەنجومەنەدا بوو كە بۆ یەكەمجار ناوی توركیا وەك ناوی وڵاتەكە هات، هێزەكانی ئەو ئەنجوومەنە كەوتنە نێو جەنگێكی گەورەی دوو سەرەوە لایەك شەڕ لەگەڵ هێزی داگیركەر و لاكەی تریش دەستەو یەخە شەڕ لەگەڵ سوڵتانی عوسمانی و داودەستەكەی، بۆ ئەو مەبەستە هەوڵی زۆردراو كاری سەرسوڕهێنەریان ئەنجامدا تا كارگەیشتە ئەوەی هێزە داگیركەرەكانی (یۆنان) پاشەكشە بكەن و ئەزمیر لە ساڵی 1922 ئازاد بكرێت.

دوای ئەوەش هێزی هاوپەیمانان ناچار بوون بە رێكەوتن لەگەڵ هێزە نوێیەكەدا و لە رێكەوتنێكدا بەناوی (مودانیە) لە لە ئەستانبوڵ كشانەوە، بەم شێوەیە شەرعیەتی سوڵتان محمد وحیدالدین كە هاوكاری هێزی هاوپەیمانان بوو كەوتە مەترسییەوەو بەتەواوی تەنها كەوتن، هێندەی نەبرد هەر لەو ساڵەدا خەلافەت بەرەو پووكانەوە رۆشت و (عەبدولمەجید) بووە سوڵتان، هەرچەندە ئەو بەكۆتا سوڵتانی عوسمانی دێتە ئەژمار، بەڵام لە ساڵی 1923 دا رژێمی كۆماری بەسەرۆكایەتی كەمال ئەتاتورك راگەیەنرا و بەتەواوی رژێمی سەڵتەنەتی عوسمانی كۆتایی هات.

دامەزراندنی یەكەم كۆماری تورك:
هەر لەوكاتەدا كە كۆمار راگەیەنرا، ناكۆكی لەنێوان ئەو دەستەو گروپانەی پشتیوانییان لە (ئەتاتورك)مستەفا كەمال دەكرد، لەگەڵ ئەوانەدا كە دەكرێت بە (بازرگانان و كۆنەپارێزەكان)ناویان بهێنرێن پەیدا بوو، هەرچەندە ئەوانیش نیگەران و دژ بوون بە بیروبۆچوونی سوڵتانی عوسمانی بەڵام هاوكاری ئەتاتورك نەبوون، هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئەنجوومەنی گەورە دابەشببێت بۆ دووبەرە، 197 كەسیان لایەنگرانی ئەتاتورك بوون و 188 كەسی تریان ناكۆك ونەیار بوون.

ئەم كارەش لە دیدگای ئەتاتوركەوە جێگەی دڵخۆشی نەبوو، لەبەر ئەوەی ئەو دەیویست پایەكانی دەوڵەتەكەی قایم و توندوتۆڵ بێت، بۆئەوەی بتوانێت پێیەكانی كۆمارێكی بەهێزی لەسەر دابنێت(لێرەد قسە لەسەر ئەوە نیە كارەكان باش بوون یا نە) لەبەر ئەوە لە ساڵی 1923 ئەنجوومەنەكەی هەڵوەشاندەوەو ئەنجوومەنێكی تری دروستكرد كە تەنها سێ كەسی تێدابوون كە بۆچوونیان لەگەڵی نەبێت و نەیاری بن و لەوێشەوە بەردی بناغەی حیزبەنوێیەكەی دانا كە ناوی (پارتی گەلی كۆماری)بوو.

بە پێچەوانەی پەرلەمانەكەی پێشوو، ئەمجارەیان بەڕێوەبەرانی شارەكان و زۆرینەی كاربەدەستەكان هەڵگری بڕوانامەی زانكۆیی بوون و هەر ئەوانەش لە نێو پەرلەماندا رۆڵیان هەبوو، زۆرینەشیان لە خەڵكی ئەستانبووڵ و ئەنكارا پێكهاتبوون، ئەوان لەگەڵ ئەتاتوورك یەك بۆچوونیان هەبوو كە رێك بوون لەسەر بنەما رۆژئاواییەكانی وەك (دامەزراندنی توركیا لەسەر بنەمایەكی دژە دین) و (رێگەنەدان بە حیزبی نەیارو ئۆپۆزسیۆن).

ئەم دوو شتە لە ساڵی 1924 بەتەواوی رۆشن و ئاشكرابوو، واتە هەر ئەوكاتانە بوو كە چەند كەسێكیان لە نەیارەكان بە تۆمەتی تیرۆر كردنی ئەتاتوورك دادگایی كرد، روداوەكانی ئەو سەردەمانە هاوكات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی كوردەكان لە ساڵی 1925 و 1930 و 1937 و ئەتاتوورك زۆر بە توندی و زەبری هێز رووبەڕوویان بوویەوە، بەتایبەتی ئەوانە هەڵگری بیروباوەڕی دینی (سۆفی)بوون و لەدەرەوەی شارە گەورەكانیش لایەنگرانی زۆری هەبوون.

ساڵی 1923 تا 1938 ئەتاتوورك دەستی بە هەندێك كار كردو خۆی ناوی لێنابوون (چاكسازی) لەوانەش: داخستنی خانەقای سۆفیەكان لە ساڵی 1925 و قەدەغەكردنی لەسەر كردنی كڵاوی كلتووری و سونەتی توركەكان و لەبری ئەوە شەبقەی رۆژئاوایی هێنایە ئاراوە، قەدەغەكردنی لەبەر كردنی عابای دینی(جلوبەرگی زانایانی ئاینی-مەلا) لەدەرەوەی پەرستگاكان و لابردنی باڵاپۆشی(حیجابی ژنان) بەپێی بەرنامەیەكی كاربۆكراو.

ساڵی 1926 كار لەسەر ئەوەكرا كە یاسای نوێ بێتە ئاراوەو ساڵی 1928 پیتی لاتینی جێگەی پێتی عەرەبی گرتەوە كە هەموو مێژووی توركەكانی پێ نوسرابوویەوە، لەم رێگایانەوە توركیای نوێی بەتەواوی لە پێشینەكانی دابڕی و كارێكی بەسەر نەوەی نوێدا هێنا كە هیچیان نەتوانن یەك دێڕ لەو مێژووە بخوێننەوە، هەر لە ساڵی 1928 دا بە پێی بەرنامە ئاینی ئیسلامی وەك ئاینی فەرمی وڵاتەكەی هەڵوەشاندەوەو بانگدانی بە بڵندگۆ قەدەغەكرد.

هەر لەو ساتانەوە ئایدۆلۆژیای حیزبەكەی لەسەر شەش بنەمای سەرەكی دارشت ( كۆماری، گەلی بوون، نەتەوەیی بوون، سیكۆلاریستی (عەلمانیەت)، شۆڕشگێڕی، پشتیوانی تەواو لە حكومەت) ئەم بنەمایانە لە ساڵی 1937 دا بە فەرمی خستە نێو دەستووری هەمیشەیی وڵاتەوە.

بنەمای پشتیوانی تەواو لە حكومەت لە ساڵی 1931 كە لەنێو دەستور جێگەی كرایەوەو چەسپێنرا بەو مانایە بوو كە حكومەت رۆڵی خۆی لەناو ئابووریدا جێگە بكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە شوێنەوارە خراپەكانی هێزی (بازرگان) ئەرمەنی و یۆنانی و لەدوای نەمانی دەوڵەتی عوسمانی زۆرینەی جومگە سەرەكیەكانی ئابووری و بازاڕیان بەدەستەوە بوو، ئەوە بووە جێگەی سەرنجی ئەتاتورك و پێی وابوو دەبێت بە زووترین كات حكومەت ئەو جێگانە پڕبكاتەوە تا لەو رێگەیەشەوە زەمینەی جەماوەری خۆی بڕەخسێنێت و پتەوتری بكات، هەر ئەو خاڵە بوو كە لە كۆبوونەوەی یەكەمی ئەنجوومەنی گەورەدا بووە خاڵی ناكۆكی و ئەوە رویدا كە باسكرا.

دوای ئەوە نفوز و دەسەڵاتی بازرگانەكان بەرەو كزبوون و پەرت بوون رۆشت، ئیدی رێگە لەبەردەم فەرمانڕەوا نوێەیەكاندا كرایەوە كە دەست بەسەر ئابووری وڵاتدا بگرن،هەرچەندە ئەم خاڵەش هێشتا ئەزنەقێكی باشی نەدا بەئابووری وڵات وەك ئەوەی كە چاوەڕێ دەكرا.

عیسمەت ئینینۆ و سیستەمی نوێی جیهانی:
مستەفا كەمال ئەتاتورك لە ساڵی 1938 دا و پێش لەوەی جەنگی جیهانی دووەم هەڵبگیرسێت مردو لە جێگەی ئەو عیسمەت ئنیینۆ بووە جێگرەوەی، عیسمەت دەبوو هەموو ئەو گۆڕانكاریانەی لە چواردەوری توركیا هەبوون دەرك بكات و هەڵوێستی هەبێت لە بەرامبەریاندا،  ئەو لە جەنگی جیهانی دووەمدا  لایەنگری هاوپەیمانانی هەڵبژارد و بەشێكیشی پەیوەندی بەوەوە هەبوو كە زۆرینەی نزیكەكانی رقیان لەسۆڤیەت بوو حەزیان بە نزیك بووەنەوە دەكرد لەگەڵ ئەڵمانەكان، تەنانەت هەندێك لە ئەندامانی باڵای دەوڵەت باوەڕیان وابووكە دەتوان لەگەڵ ئەڵمانەكان ببنە هاوپەیمان لەبەرامبەر ئەوەدا كاتێك ئەڵمانەكان روسیایان شكست پێهێنا ئەو ناوچە توركانەی كە لە ئاسیای ناوەڕست دا هەیە رادەستی  ئەمانی بكات و بیلكێنن بە خاكی توركیاوە.

بەڵام تەنها چەند مانگێكی مابوو كە جەنگەكە كۆتایی بێت  بەسەركەوتنی بەرەی هاوپەیمانان، توركیا چووە ئەو بەرەیەوەو بە زۆریش چاوی لەسەر ئەمەریكیەكان بوو، بەو ئومێدەی لە رێگەی ئەوانەوە فراونخوازیەكانی سۆڤیەت كە رابگرن دەستی گرتبوو بەسەر ناوچەكانی قەوقاز و دەریای رەش دا و لەو بوارەدا هاوكارییەكیان بكات، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە ئەمەریكیەكان بیخەنە بەرنامەی كاری خۆیان و لەنێو ئەو جەنگەشدا كە پێی دەگوترا (جەنگی سارد) درێژەی هەبێت و یەكێك بێت لە خاڵە ناكۆكەكانیان. واتە هەرلایەكیان بۆ مەبەستی خۆیان بژاردەكەیان بەلاوە پەسەند بوو.

لێرەوە ئەمەریكیەكان دەستیان دایە پشتیوانی تەواوی رۆڵی توركیا لەناوچەكە، بۆ ئەوەی لەو رێگەیەوە پارسەنگی جەنگەكەیان لەگەڵ سۆڤیەت بە قازانجی خۆیان بشكێننەوە، ئەو پشتیوانییە دواتر لە نێو سوپای توركیادا رەنگی دایەوە، بەشێوەیەك بوو كە پێشتریش ئەتاتورك كاری بۆ ئەوە دەكرد سوپای توركیا سەربەخۆ بێت لە سیاسەت و بڕیاری سەربەخۆ لای خۆی بێت.

سەرەڕای هەموو ئەوانەش ئینینۆ كاری بۆ ئەوەی دەكرد كە دیموكراسیەت باڵ بەسەر توركیادا بكێشێت و ئەوەش پێچەوانە بوو لەگەڵ بەشێك لە بووچونەكانی ئەتاتورك، بەڵام بەو پێیەی كە ئەتاتورك رازی ببو بە جێگری ئینینۆ بۆیە كارەكانی لەبەر دەڕۆشت و ئەویش لە ساڵی 1950 یەكەمین هەڵبژاردنی دیموكراسیانەی ئەنجام دا.

ئینینۆ لەو هەڵبژاردنەدا شكستی خوارد، لەگەڵ ئەوەشدا بوونی ئەو بۆ دەركەوتنی دەنگی جیاواز لە وڵاتەكەدا دەروویەكی سیاسی گەورە بوو، هەرچەندە (نەتەوەیی) و (گەلی) بوونی ئەویش وەك كاتی ئەتاتورك هێشتا بایەخی خۆیان لەدەست نەدابوو، بەڵام سیكۆلاری (عەلمانی)بوونەكەی بە پێچەوانەی ئەتاتوركەوە بوو، لێرەوە توركیا پێدەنێتە قۆناغێكی ترەوەو رۆڵی سیكۆلارە كۆنەكان بەرەو كاڵ بوونەوە رۆشت و دوو دەستەی نۆێ سەریان هەڵدا، پارێزكاران لە سیاسەتی كۆن كە باوەڕیان بە سندوقەكانی دەنگدا هەبوو بۆ گۆڕانكاری و سوپا كە باوەڕیان بە هێزو پشتیوانی ئەمەریكا هەبوو بۆ گۆڕانكارییەكان..

درێژەی هەیە...

بۆ خوێندنەوەی بەشــــی دووەم و ســــێیەم و چــــوارەم و پێنـــجەم