07:36 - 08/04/2019

فەیلیەكان دڵیان لە نەجەف و كەربەلایەو كێشەیان لە كوردستان‌

پەیسەر

مێژوو نوسان كاتێك باس لە كیشەی كوردە فەیلیەكان دەكەن دەڵێن كێشەكە پەیوەستە بە ململانێی نێوان دەوڵەتی عوسمانی توركی سونە مەزهەب و دەوڵەتی سەفەوی فارسی شێعە مەزهەب.  هەرچەندە لە ساڵی 1924 یاسای رەگەزنامەی عێراقی مكوڕی لەسەر دابەشكردنی گەلانی عێراق كرد بۆ سێ بەش لەسەر بنەمای (نەتەوەو ئاین) كوردانی فەیلی لەسەر مەزهەبی شێعە ناونوس كران و بە پێی سیاسەت و تێڕوانینی ئەو كاتەش شێعەكان بە درێژكراوەو بەڕچەڵەك ئێرانی دانران. ساڵی 1963 ش دوای هاتنە سەركاری حیزبی بەعس كوردانی فەیلی كەوتوونەتە بەر ستەمی ئەو حیزبەو هەر جارەی بە بیانوویەك زیندانی كوشتن و دەربەدەر كراون.

لە ساڵی 1980 دا بە پێی بڕیاری 666 ی وەزیری ناوخۆی ئەوسای عێراق فەرمانی وڵات بەدەركردنی بۆ فەیلیەكان دەركردووە ئەو بڕیارە دەڵێت : (ئەو ئێرانیانەی لە وڵاتدان و ڕەگەزنامەی عێراقییان نیە و ئەوانەش كە مامەڵەیان كردووەو هێشتا بڕیاریان بۆ دەرنەچووە دەردەكرێن) هەروەها هاتووە( دوای ئەوەی لە سنوور كران بەو دیودا ئەگەر گەڕانەوە تەقەیان لێدەكرێت). لە رۆژی 26/2/1981 رۆژنامەی سەورەی زمانحاڵی حیزبی بەعس لە زاری (سەدام حسین)ەوە نوسیویەتی:  (ئەم توێژە ریشەكێش بكەن، تاوەكو خاكی عێراق و هەواكەی پیس نەكەن ، تا لە ڕێگەی ژن و ژنخوازییەوە خوێنی عێراقیەكان پیس نەبێت) بەڵام لە ڕؤژی 7 نیسانی 1980 كاتێك تەها یاسین رەمەزانی جیگری سەدام لە هۆڵی شەعبی بەغداد كۆبوونەوە لەگەڵ 900 بازرگانی عێراقی دەكات و لەناویاندا 400 یان كوردی فەیلی بوون، هەر لەو كۆبوونەوەیەدا بڕیار دەدات بە بردنە دەرەوەیان و بەرەو سنورەكانی ئێرانیان بردوون و هیچیان پێ نەبووە جگە لە سویچی ئۆتۆمبیلەكانیان، رۆژی 7/5/1980 ش ئەم بڕیارە لە رۆژنامە فەرمیەكانی بەغداد بڵاو كرایەوە.

كوردی فەیلی، كە بەدرێژایی مێژوو، زوڵم و ستەمیان لێ كراوە و بەهۆی ئینتیمای نەتەوەیی و پاڵپشتی و بەشداریکردن لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستاندا لە لایەك ، لە لایەكی دیكەشەوە بە هۆی ئینتیمای مەزهەبیانەوە، لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە رووبەڕووی گەورەترین تاوانی سەردەم بوونەتەوە، كە تاوانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی و بێسەروشوێنكردن و دەركردنیانە لە سەرخاكی عێراق، چوون بە پێی یاساكان دەركردنی بەزۆرو كوشتنی بەكۆمەڵ  و وێرانكاری لە رەگەزە سەرەكیەكانی جینۆسایدن.
بەهۆی کۆچپێکردنی زۆرەملێ، لەنێوان دەیەکانی حەفتا و هەشتای سەدەی ڕابردووەوە، لەنێوان 300 - 500 هەزار کوردی فەیلی لە عێراق دەربەدەرکراون، هەچەندە ئەو ژمارەیە ورد نیەوپشتی بە بە ئاماری زانستی نەبەستووە، باس لە 600 هەزاریش دەكرێت، کە هەتاكوو ئێستاش ژمارەیەکی زۆر لەو هاونیشتمانییانە لە وڵاتانی ناوچەکە و جیهان، ژیانی ئاوارەیی و پەنابەری بەسەر دەبەن. لە كاتێكدا ژمارەی هەموو كوردانی باشوور لەو ساڵانەدا كەمتر بووە لە 2 ملیۆن كەس.

هەرلەو پرۆسەیەدا دەست بەسەر زیاتر لە 10 هەزار ماڵ و موڵکی کوردانی فەیلیدا گیراوە، کە تا ئێستاش بەشێکی زۆری ئەو مومتەلەکاتانە بۆ خاوەنەکانیان نەگەڕاونەتەوە. سەرەڕای سەندنەوەی ڕەگەزنامەی عێراقیی لێیان، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم کێشەیە لەدوای ڕووخانی ژێمەوە تا ئێستاش بەردەوامە و وەکوو بێگانە مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت. و بە پێی یاسای تایبەت بەو كێشەیە سەرجەم رێكارە یاساییەكانیان لەدژ گیراونەتە بەرو بەشێویەك ئەنجام دراوە بۆهەتا هەتایە لەنێو تۆماری بنەڕتیەكانی عێراق دا شوێنەواریان نەمێنێت و بیانسڕنەوە.

لەلایەکی ترەوە، زیاتر لە 12000 گەنجی کوردی فەیلی لەلایەن ڕژێمەوە کومەڵکوژ کران و تا ئێستاش بێ سەروشوێنن.

لەدوای پرۆسەی ئازادیی عێراقیشەوە، مەزڵوومیەت و مەینەتییەکانی ئەم پێکهاتەیە درێژەی هەبوو. گرنگترینیان ئەو کردەوە تیرۆریستییانە بوون کە دەرهەق بە کوردانی فەیلی ئەنجام دەدران و ئەمجارەیان بوونە قوربانیی دەستی تیرۆر و لە لەلایەن گرووپە تیرۆریستییەکانەوە کرانە ئامانج.

یەکێک لە گەورەترین کێشەکانی کوردانی فەیلی، لەدوای ڕزگاربوونی عێراق لە دەسەڵاتی بەعس، بە فەرامۆشی سپاردنی پرسەکەیان بوو. لە سەردەمی بەعسدا لە تاقیگەکانی چەکی کیمیایی و گۆڕەبەکۆمەڵەکاندا بێ سەروشوێن دەکران، بەڵام ئەمجارەیان لە بەرنامە و خیتابی سیاسی و میدیایی هێزە سیاسییەکاندا بێ سەروشوێن کران.

لە باشووری كوردستان و زۆرینەیان لە رۆژهەڵاتی كوردستان نیشتەجێن، ژمارەیەكی كەمیان لە وڵاتی كوەیت هەن و ژمارەیەكیشیان ئاوارەی هەندەرانن، زۆرینەیان لە ناوچەكانی بەدرەو جەسان و زەرباتیەو شەهابیە و عەزیزیەی سەر بە پارێزگای واستن، لە پارێزگای دیالە لە ناوچەكانی خانەقین مەندەلی و سەعدیە گوڵاڵە و بەشێكی تریشیان لەناوچەی كیفاحی سەربە پارێزگای بەغدادن و هەندێكیشیان دەكەونە سنووری پارێزگای هەڵەبجە لە ناحیەی بەمۆ. لە خولی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بە سیستەمی كۆتا لە پارێزگای واسیت بوونەتە خاوەنی یەك كورسی.

هەرچەندە ئامارێكی فەرمی نییە ژمارەی كورد بەگشتی لە بەغدا و كوردی فەیلی بە تایبەتی بخاتەڕوو. بەڵام ئەوان بەسەر گەڕەكەكانی شەقامی كیفاح و گەڕەكی سەدر و جەمیلە و شەقامی فەلەستین و شەقامی مەنسوردا دابەش بوون.

 كێشەی كوردانی فەیلی لە ساڵەكانی حەفتای سەدەی رابوردوو سەری هەڵداوە بەڵام لە هەشتاكان بە چڕی دەستی پێكردو زیاترلە نیوملێۆن كەس شاربەدەركراون و ژماریەكی زۆرشیان بە چارەنووسی نادیار سپێران، بەپێی وتەی شایەتحاڵەكانی ئەو سەردەمە نێرینەكانی تەمەن 15 ساڵ تا 45 ساڵ لە خێزانەكانیان جیاكراونەتەوەو دەستگیركراون دواتر چاورەنوسیان نادیار ماوەتەوە ، ئەوانەی كە مابوونەوە بە دەستی بەتاڵ و بێ پارەو بەبێ ناسنامە بەرەو سنورەكانی ئێران رەوانە كراون، لەبەر ئەوەی لەو كاتەشدا جەنگی نێوان عێراق و ئێران هەبوو  سەرجەم سنوورەكان بە تەلی كارەبایی و مین تەنرابوون، سوپای ئەو وڵاتە ژن و منداڵ و پیرە پیاوەكانیان بەرەو ئێران دەركرد و ئەوانیش بە ناچاری ملی ڕێگایان گرت وبە سەر ئەڵغام دا چوونە خاكی ئێرانەوە، ئەوانەشی كەمانەوە لە زیندانەكانی بەعس دا لەسێدارەدران و تائێستەش تەرم و روفاتەكانیان نادیارە. سەبارەت بە ناسینەوەیان و جیاكردنەوەی فەیلیەكان لەوانی دیكە لەبەر ئەوەی ئەو فەیلییانە لە بەغداد نیشتەجێبوون جل و بەرگیان كوردی نەبوو، لە داوی 2003 و دۆزینەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان جلە عەربیەكانیان  و نەبوونی هیچ پێناسێك بۆ ناسینەوەیان بووە شوێن تەرمەكانیان بە نەناسراوی مانەوە. تا ئێستەش بە یەكێك لە كێشە جەوهەری و سەرەكیەكانی خۆیان دەزانن.

ئەگەرفەیلیەكان لە عێراق لەبەر هۆكارەكانی (مەزهەب) یان (نەتەوە) دەركرابن، ئەوا ئەوانەشیان چوونە خاكی ئێرانەوە بە عێراقیەكان ناسرابوون و كارتی سپی و سەوزیان هەبووە، ئەوان ژیانێكی شایستەیان نەبووە، وەك ئاوارەیەكی سیاسی لێیان ڕوانیوون مەزهەبەكەیان نەبووەتە شەفاعەتكاریان بۆ ئەوەی مافی مانەوەی هەمیشەیی یان شناسنامەیان پێببەخشن، ئەمە لە كاتێكدا ئێران بە وڵاتێكی مەزهەبی تەواو دێتە ئەژمارو پشتیوانیش لە شێعەكانی جیهان دەكات.

بە پێی سەرچاوەكان كوردی فەیلی لە بەغداد باری ئابووری و خوێندن و بازاڕی بەغدادیان كۆنترۆڵكردبوو، بەڵام كاتێك شاربەدەر كران ژیانیان زۆر سەخت و ناخۆش دەبێت و دەیانگەڕێنێتەوە خاڵی سفری دەست پێكردن.

هەرچەندە ئەدەبیاتی كورد جەخت لەسەر كوردبوونی فەیلیەكان دەكەنەوەو چەندین بەڵگەی مێژوویی و فەرهەنگی دەهێننەوە بەڵام لەهەرێمی كوردستانیش كێشەی گەورەیان هەبووەو وەك عەرەب حسێب كراون، كاتێك فەیلیەكان دێنە هەرێمی كوردستان وەك عەرەب رەفتاریان لەگەڵ كراوە، دوەرهێنانی رەگەزنامەكانیان تا ئێستەش هەر لەبەغداد نوێ دەكرێتەوە، سەرجەم تۆمارەكانیان لە بەغدادن، لە هەرێمی كوردستان تا ماوەیەك پێش ئێستەش خانویان بەناوەوە نەكراوە، ئۆتۆمبێلیان نەكراوە بەناوەوە، تا ئەوكاتەی بە پێی ڕێنمایی و یاسا لە هەرێمی كوردستان بۆ هەموو عێراقیەك ئاسایی كرایەوە ئەوجا فەیلیەكانیش لەو بڕیارە سوود مەند بوون.

لە دوای 2003 ەوە ژووری عەمەلیاتێك بۆ كاروباری فەیلیەكان دروست كراەوە تا چارسەری كیشەكانیان بۆ بكرێت كە سەر بە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بووە.

بە پێی سەرچاوەكان هەندێك لە فەیلیەكان لە لایەن حكومەتی عێراقییەوە قەرەبووی مادییان وەرگرتووە، بەڵام هیشتا زۆرینەیان بە پاساوی جۆراوجۆر لەو قەرەبووەش بێبەش كراون.

لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا كەشتی فەیلیەكان لە نێو دەریای بێ ئامانی سیاسەتی شپرزی نادامەزراوەیی عێراقدا لەنگەری نەگرتووە، هەر بۆیە نزیك لە راپرسیەكەی ساڵی 2017 دا ماڵیان لەچەند هاوڵاتیەك سەندراوەتەوە، هەڕەشەیان لەسەربووە، بەڵام دوای ئەوەی راپرسیەكە سەری نەگرت كێشەكەش بەرەو كەم بوونەوە رۆشتووە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لە شارەزایان باوەڕیان وایە كێشەی فەیلەیەكان چارەسەری یەكجاری بۆنەكراوەو بەكێشەی نووستوو ناوی دەبەن وئەگەری هەیە لەهەر كاتێكی تردا سەرهەڵبداتەوە.

ئیسرا فەیلی" بەڕێوەبەری رێكخراوی فەیلی لە سلێمانی لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزێونی (NRT)دا باس لەوە دەكات پێكهاتەی فەیلی پێكهاتەیەكی شپرزەن، تەنها لە بەغداد چوار حیزبیان هەیە و لە ئێرانیش چەند دانە حیزب دروست كران. ئەو ژنە بەرپرسە باس لەوە دەكات كە حیزبە فەیلیەكان هەریەكەیان لە روانگەی خۆیانەوە دەیانەوێت خزمەت بە كێشەی كوردانی فەیلی بكەن، بەڵام دواجار پەرش و بڵاوی دەنگەكانیان بە زیانی گەورە بۆ كێشەی فەیلیەكان دەشكێتەوە.

ئەو گوتی: حیزب حیوار لە كوت- هشام فیلی سەرۆكایەتی دەكات،موئتەمەر العام كۆنگرەی گشتی- محمد سعید نعمانی رابەرایەتی دەكات،  وە جبهە الفیلیە ماهر فیلی سەرۆكیەتی، اتحاد فیلی حسین جانی بەڕێوەی دەبات، حیوارو موتمر العام بوونە یەك و دواتر چوونەتە پاڵ حەیدەر عەبادی.

لەناو ئەو حیزبانەدا دەنگەكان بڵاوەیان لێكردووە هەرچەندە كەسایەتی باش هەن بەڵام كاتێك دەچنە سەر چنینەوەی بەرهەم، هەست بەوە دەكرێت حیزبەكان بە زیان شكاونەتەوە بۆ فەیلیەكان نەك بە قازانج.

لە هەولێر سێ رێكخروای فەیلی هەن و لە سلێمانیش یەك رێكخراو  كە لە بواری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا كار بۆ فەیلیەكان دەكەن و تەنانەت حكومەتی هەرێمیش پاڵپشتی مادیشیان ناكات.

بەڵام وەك خۆیان دەڵێن هاوكاری لە نێوان سلێمانی و هەولێر هەیە بەڵام لە شتە سەرەكیەكانیاندا جیاوازن، هەرچەندە ئەو بەرپرسە فەیلییە بە ئاشكرا نەیگوت كە هەردوو زۆنی سەوزو زەرد، كوردە فەیلیەكانیانیشیان پەرت كردوەتەوەو دابەشیان كردوون لە نێوان هەولێر و سلێمانی دا، بەڵام دەرئەنجامەكان پشتڕاستی ئەوە دەكەنەوە كە فەیلیەكانیش كەوتوونەتەوە بەر زەحمەتی دوو پارتە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم و دیسانەوە باجی دابەش بووەن دەدەنەوە.

لە هەرێمی كوردستان كێشەكانیان ئەوەندە گەورەن كە ناچارن بۆ وەرگرتنی منداڵەكانیان لە قوتابخانەقوتابخانەكانیش، وەك هەر عەرەبێكی عێراقی مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت و دەبێت ئاسایش پشتگیرییان بكات كە كوردن، ئەوجا منداڵەكانیان بۆیان هەیە لە قوتابخانە فەرمیەكانی هەرێمی كوردستان وەربگیرێن.

لەسەرەتای ساڵی 2018 دا هاوپەیمانی كوردانی فەیلییان پێكهێناوە، بەڵام لە راستیدا دابەش بوونیان بە سەر بەرەی مەزهەبی و نەتەوەیی زیانی گەورەی لێداون. ئەمەش رەخنەیەكی جدییە لەو پێكهاتەیە دەگیرێت و تاڕادەیەكی زۆریش كێشەكەیانی ئاڵۆزتر كردووە، تا ئێستەش بۆ خۆشیان یەكلایی نەبوەتەوە كە ئایا ئەوان كوردن یان نە، هەندێكیش باس لەوە دەكەن دانانی دەستەواژەی (كوردانی فەیلی) هەڵگری گومانی بنچینەیی دروست دەكات، بەو پێیەی بە هیچ پێكهاتەیەكەی دیكەی كورد جگە لە (یەزیدی و فەیلیەكان) دەستەواژەی كوردانیان بۆ بەكار ناهێنرێت.

مانەوەی ژمارەیەكی زۆری كوردانی فەیلی لە وڵاتی ئێران بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوان مەیلی گەڕانەوەیان نیە لەبەر ئەوەی باوەڕیان نە بە حكومەتی عێراقی هەیەو نەباوەڕیشیان بە هەرێمی كوردستان هەیە.

هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوەی كوردە فەیلییەكان لە ئێران نەك هەر كاری جدی و یەكلاكەرەوەی ئەنجام نەداوە، تەنانەت تەرمەكانیش یان نەگەڕاونەتەوە. وەك شارەزایان باسی دەكەن هیچ پرۆژەیەك لە كوردستان بۆ فەیلیەكان بوونی نیە تا هانی كوردانی فەیلی بدات خۆیان یەكلایی بكەنەوەو پشت بە پەیمان و بەڵێنەكانی بەرپرسانی كورد بدەن، چوون ئەوان تەنها لە بۆنەكاندا بیریان دەكەوێتەوە، لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێكدا دەكەونەوە باسی جینۆسایدی نیو ملیۆن كوردانی فەیلی.

بۆیە زیادەڕۆیی نیە ئەگەر بگوترێت بە هەردوو هۆكاری كوردبوون و شێعەبوون كێشەی گەورەیان بۆ دروست بووە و خۆشیان نازانن چی بكەن تا هێڵێكی تەریب بدۆزنەوە لەنێوان نەجەف و كەربەلا و هەرێمی كوردستان دا.

مەسعود بارزانی سەرۆكی پێشووی هەرێمی كوردستان لە پەیامێكی دا بۆ ساڵوەگەڕی جینۆسایدی فەیلیەكان گوتویەتی: سەرەڕای ئەوەی کە بەپێی زۆربەی یاسا و ڕێککەوتننامەکانی نێودەوڵەتی و مافە نێودەوڵەتییەکان، ئەو تاوانانەی کە دەرهەق کوردی فەیلی ئەنجام دراون، دەچنە چوارچێوەی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و جینۆساید و، ئەگەرچی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق، کردەوەی دژە مرۆڤایەتیی و دڕندانەی ڕژێمی بەعسی لە بەرانبەر کوردی فەیلی بە ڕەسمی بە جینۆساید ناساندووە، بەڵام بەداخەوە، تا ئەم ساتەیش ئاسەواری ئەو تاوانانە ماوە و ئەو فەرهەنگەی تاوانەکانیشی ئەنجام داوە، هێشتا هەر زاڵە. پاشان درێژە بە وتەكانی دەدات و دەڵێت:
پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و حکوومەتی عێراق هەنگاوی جیددی بنێن بۆ قەرەبووکردنەوەی زیانلێکەوتووانی جینۆساید و تاوانەکانی تر، کە دەرهەق بە گەلەکەمان کراون، ئەو تاوانانەی دەرهەق بە کوردی فەیلی و بەشەکانی دیکەی گەلەکەمان ئەنجام دراون، بەڵگەی زیندوون بۆ ڕەوایی ماف و داخوازیمان و نابێ ئەو هەموو قوربانیدانە بێ ئەنجام بێت.

ئەمە لە كاتێكدایە خۆی(بارزانی) بۆ ماوەی 12 ساڵ سەرۆكی هەرێم بووە و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بۆ ماوەی 21 ساڵ بە دەست نێچیرەوان بارزانی یەوە بووە. (پێدەچێت بۆ ئەم خولەش بەدەست خۆیانەوە بمێنێتەوە) دەبوو پێش لەوەی ئەو قسنەبكات وەڵامی ئەو پرسیارانەی بدایەتەوە بۆچی كاریان بۆ نەكردوون و نەهامەتیەكانیان كەم نەكردوونەتەوە؟ بۆچی كێشەكان لە خۆیان دوور دەخەنەوەو دەیخەنە گۆڕەپانی بەرامبەر؟ ئەگەر مەبەستەكەش ئەوە بێت كە تاوانەكە لەلایەن عێراقەوە ئەنجام دراوە، ئەوا دەبێت زیاتر بەرگرییان لێبكرێت، نەك وەك هاوڵاتی پلە دووی كوردستان مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.

لەبەرامبەر ئەوەشدا میدیاكارێكی وەك (سەرۆ قادر)ی سەر بە پارتەكەی بارزانی، نایشارێتەوە كە لە سەردەستی حكومەتی هەرێمیش ستەمیان بەجۆرێكی دیكە لێكراوە ئەو لە مەراسیمی ساڵوەگەڕی جینۆسایدی كوردە فەیلیەكان دا ساڵی پار گوتی: کەم و کوڕی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەرانبەر  فەیلییەکان و پێکهاتەکانی دیکە زۆرە. ئەگەر باسی فەیلییەکان بکەین هیچ پرۆژەیەک بۆ نیشتەجێکردنیان نیە. من پێموایە ئەوە کارێک نییە مرۆڤ بە هەست و سۆز و قسەی بریقەدار بیڵێت، بەڵکو پێویستی بە لێکۆڵینەوەی باش هەیە.

مەزهەبی شێعەی دوانزە ئیمامی بۆ كوردە فەیلیەكان نەبووەتە شەفاعەت تا لە ئێران ناسنامەیان پێبدرێت و لە عێراقیش كێشەی نیشتەجێبوون و شوناسیان هەیەو دیسانەوە مەزهەب نەبووەتە دەروازەیەك بۆ كۆتایی هێنان بەنەهامەتیەكانیان.
ئەوەی كە هەیە مەزارگەیەك لە ساڵی 2017 لە بەغداد بۆ فەیلیەكان كراوەتەوە، بۆ ئەوەی هەركاتێك ویستیان بچنە ئەو شوینەو لەوێوە یادێك لە 22 هەزار شەهیدی بێ گۆڕو بێ رووفات بكەنەوە، حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستانیش بەردەوام بە شیعرو شانامەو رازاندنەوەی دەستەواژەی ئەدەبی هەست بزوێن بەشداری خەمەكانیان بكەن.