هارونە رەشید خەلیفەی دادپەروەر یان وێڵی دوای ئارەزووەكانی‌

پەیسەر

ململانێ و كێشەی سیاسی نێوان دەسەڵاتدارانی ئەمەوی و عەباسیەكان زۆر بەناوبانگە، نەك هەر ئەوەندە كێشەی ململانێ بەرۆكی منداڵەكانی ئیمامی عەلی كوڕی ئەبوتاڵبیشی گرتۆتەوەو هەندێكجاریش بەرۆكی خێزانەكانی پێغەمبەری ئیسلام موحەمەد(د.خ)یش بەرنەداوە ، لەدوای كۆتایی هاتنی دەوڵەتی راشیدین كە بە مردنی خەلیفەی چوارەم عەلی كوڕی ئەبوتاڵب كۆتایی دێت، ئیدی دەسەڵاتی ئەمەویەكان دێتە پێشەوە، ململانێ ناوخۆیی و دەركیەكانیان دۆخی ئیمان و ئەخلاقی تێپەڕاندو بەرگی سیاسەت و بەرژەوەندی و خۆشەویستی دەسەڵات و كورسی كرد بەباڵایدا، منداڵەكانی ئیمام عەلی كوڕی ئەبوتاڵب لەو كێشانەوە تێوەگلان و ئەوانیش خۆیان بە خاوەن مافی خەلافەت دەزانی و تا كۆتاییەكانی هەردوو دەسەڵات و بگرە تا ئێستەش ئەو كێشەیەی (مافی خەلافەت) بەڵگەی لایەنگری و دژایەتی لەسەر دەكرێتەوە.

نەك هەر ئەوەندە كێشەو ململانێی نێوان پیاوانی دەسەڵاتی خەلیفەكانی ئەمەوی و عەباسیش جێگەی مشت و مڕەو تائێستەش هەندێك بەترسەوە باسی دەكەن و هەندێكی دیكەش بێ بەزەییانە دەكەونە وێزەی ئەو سیاسیانە، لەمیانەی فەرمانڕەوایی ئەواندا كەسانی زۆر بەتوانا هەبوون و لەڕێگەی تواناو تێكۆشانی ئەوانەوە توانراوە بۆ دەیان ساڵ كاروباری دەوڵەت بەڕێوەببرێت لەوانەش وەك (ئەبی سەلەمە) كەوەزیرێكی بەناوبانگی عەباسیەكان بووە، (ئەبی موسلیمی خۆراسانی)یش سەركردەیەكی سەربازی دیارو بەرجەستەیان بووە، هەر لەناو بنەماڵەی عەباسیەكانیش دا (صاڵح بن عەلی)هەبووە كە برای ئەبی جەعفەری مەنصووری خەلیفەی عەباسیەكان بووە، ساڵح ئەوەندە كەسێی شارەزاو بەتوانا بووە كە پێی وابوو خەلافەت شایان و مافی ئەوە، نەك ئەبی جەعفەری برا گەورەی و دامەزرێنەری شاری بەغداد.

ئەو هەموو خوێنەی لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عەباسییەوە ڕژا، ئەو هەموو دەنگۆو ناوزڕاندنەی لەبارەی خەلیفەكانی پێش خۆیانەوە دروست كران، بەشی زۆری بەرۆكی یەكەم خەلیفەی عەباسی دەگرتەوە بەناوی (ابی عباس عبدالله بن محمد الهاشمی) ناسراو بە (السفاح – خوێنڕێژ)، لەدوای ئەویش براكەی دێت بەناوی (ئەبو جەعفەری مەنصوور) كە شاری بەغدادی بونیات ناو دروستی كرد، لەسەر دەستی ئەودا بنەماكانی دەوڵەت دامەزرێنران و رەنگ و ڕومای دەركەوت، ئەویش هەر وەك سونەتی براگەورەكەی پێش خۆی بۆ (مەین)ی دۆخەكە پشتی بە بەكارهێنانی هێز، توندو تیژی، رەقبوون لەگەڵ نەیارەكان دەبەست، ئەوەش بۆ ئەوەی لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتەكەوە خۆی بگرێت، لەسەر دەستی یەكێك لە كوڕەكانی بەناوی (المهدی بن ئەبی جەعفەری مەنصوور) ئارامی دۆخ و دامەزراندنی دەوڵەت سەری گرت، مەهدی دوو كوڕی هەبوو بەناوەكانی (موسا الهادی) و (هارون الرشید)، هادی كە دەسەڵاتی عەباسیەكانی بەلاوە بوو بە كەسێكی توندە تەبیعەت و تیانەوستاوو ناسرابوو، ئەوەندە  توندڕەو بوو نیەتی هەبوو هارونی براشی بكوژێت، بەڵام ساڵێك بەسەر دەسەڵاتەكەیدا تێپەڕی نەكرد و كۆتایی بە ژیانی هات و مرد. 

ئیدی ڕێگەی بۆ هارونەڕەشید واڵابوو، بەهاتنەسەركاری هاروون دۆخەكە گۆڕا، سەردەمێكی نوێ دەست پێكرد، دەكرێت بگوترێت سەردەمی زێڕینی عباسیەكان ماوەی 20 ساڵی خایاندووە، لەبارەی ئەو چەند ساڵەوە چەندین چیرۆك و گێڕانەوەی سەیر هەیە.
ئەوەی ئاشكرایە ئەو شتانەی لە ڕابوردوو ڕویان داوە لە ئێستەشدا ئەگەری دووبارە بوونەوەیان هەیە، خەیاڵدانی مێژوو نوسانی ئیسلامی سەبارەت بە كەسایەتیە ئیسلامیەكان گۆشەنیگای جیاوازیان هەیە، ئەوەش بوەتە هۆی دروست بوونی كێشەو هەریەكەیان بە پێچەوانەی یەكەوە قسە لەسەر ئەو كەسایەتیانە دەكەنەوە، لە نێوان دوو تێڕوانینی (خەلیفەی دادپەروەر و دابینكردنی ئاسایشی خەڵك ، كاربارو كێشەی خەڵكی چارسەر كردوەو دوژمنانی دەسەڵاتی خەلافەتی ترساندووە) و تێڕوانینەكەی دیكە (پەیوەندی لە گەڵ ژنان باش بووە، حەزی لە فشقیات و رابواردن هەبووە، بەدوای حەز و ئارەزوەكانیەوە بووە، زۆر تۆڵەسێن بووە) وە بەشێك لە سیفات و رەفتاری خەلیفەكانی پێش خۆی بۆ گوازراوەتەوە.

 

بۆ یەكلایی كردنەوەی راستی ئەو دوو بۆچوونە پێویست دەكات روونكردنەوەی زیاتر بدەین و بەدواداچوون بۆ كەسایەتی هارونەڕەشید بكەین و دیوە راستەقینەكەی بە خوێنەران بناسێنین.

هارونەڕەشید كوڕی مەهدی كوڕی ئەبی جەعفەری مەنصور ساڵی 766 زاینی لە شاری (رەی)ی ئێران لە دایك بووە، خەلیفەی پێنجەمی عەباسیەكان بووەو ساڵی 808 كۆچی دوایی كردوەو لە مەشهەد بە خاك سپێردراوە.

هارونە رەشید لە روبەڕووبونەوەی عەلەویەكاندا:
لەوانەیە بەناوبانگترین قسەیەك لەسەر هارونە رەشید هەبێت، رووبەڕووبونەوەی بووە لەگەڵ عەلەویەكانی سەردەمی خۆیدا، بوەتە ناوبانگێكی خراپ بۆ هارونە رەشید شكابێتەوە و تۆمەتباریان كردووە بە زیادەڕۆیی كردن لەگەڵیان.

بەڵام ئەو بابەتە پێویستی بە پاشخانێكی مێژوویی و سیاسی هەیە، كاتێك هادی برای لە مانگی ربیع الاولی ساڵی  170 كۆچی بەرامبەر مانگی سێبتەمبەری 786 زاینی كۆچی دوایی دەكات، هارون تەمەنی 25 ساڵ بوو، لەو كاتەدا كۆمەڵێك كێشەی گەورە لەبەردەمیدا قوت ببویەوە، هەمووشیان كێشەی نێوخۆیی گەورە بوون، لەسەرووی هەمووشیانەوە بوونی هێزێكی ئۆپۆزسیۆنی عەلەویەكان بوو. كە داوای ئەوەیان دەكرد ئامۆزاكانیان (عەباسیەكان) نەچنە سەر عەرشی خەلافەت و خۆیان بەخاوەنی ئەو مافە دەزانی، بەڵگەكانی ئەوان ئەوە بوو كە ئەوان بە پشت دەچنەوە سەر ئیمام حوسین كوڕی عەلی، كەلە ناوچەی كەربەلا دا لەسەردەمی یەزیدی كوڕی مەعاویەدا شەهید بووە.

هەردولا ڕێكەوتن لەسەر روبەڕوبوونەوەی ئەمەویەكان، ئەوەی كە زۆرتر بایەخی بە دۆخەكە دابوو بەرزكردنەوەی دروشمی (رازی بوونی بنەماڵەی پێغەمبەر) بوو، ئەم دروشمەش لە ناوچەی خۆراسانەوە بەرزبوویەوە، بەتایبەت لەساڵانی كۆتایی دەسەڵاتی ئەمەویەكان، كە لەڕاستیشدا دروشمێكی خەڵەتێنەری زۆر سەرنج راكێش بوو، ئەم دروشمە وایكرد زۆرینەی خەڵك پەیوەندی پێوە بكەن چونكە پێیان وابوو پرۆژەكە خزمەت بە بنەماڵەی پێغەمبەر و ئالوبەیت دەكات، عەباسیەكان ئەم هەڵویستەیان قۆستەوە، ئەوانیش وەك ئامۆزاكانیان پێیان وابوو لە نەوەی پێغەمبەرن و كوڕانی مامی پێغەمبەرن، بۆ ئەو مەبەستە لەسەر هەموو ئاستە سیاسی و بانگەشەیی خۆیان سازدا و بە نھێنی و بەئاشكرا كارییان بۆكرد، تا دواجار پەنایان بردە بەر هێزی سەربازی و  كۆتاییان بە دەسەڵاتی ئەمەویەكان هێناو خەونی چەند ساڵەیان بەدی هات كە بەدەستەوە گرتنی دەسەڵاتی خەلافەت بوو .

بەڵام لە دوای ئەو روداوەوە لەیەك دووركەوتنەوە بەتایبەت لەسەردەمی خەلیفە ئەبی عەباسی سەفاح دا (750-754) زانینی، كەلەناو كوفەی پایتەختی شێعەكاندا دەوڵەتی عەباسی ڕاگەیاند و گوتی كوفە بۆ هەتا هەتایە بە عەباسی دەمێنێتەوە، هیچ كەسێك مافی بەسەر كوفەوە نیە ئەوان نەبێت. ئەوەش ئاماژە بوو بۆ نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی لە عەلەویەكان و دەیویست لەوێوە پێیان بڵێت ئێوە مافتان بەسەر كوفەوە نیە.

پەیوەندیەكانیان لەسەردەمی (سەفاح) دا بە بە هێواشی بەرەو لەیەك دوور كەوتنەوە دەڕۆشت، بەڵام لەسەردەمی خەلیفە ئەبی جەعفەری مەنسووردا چووە قۆناغی بەریەك كەوتن و پێكدا هەڵپرژان، محمدی كوڕی عبدالله كە بە (نفس الزكیە) ناسرابوو لەگەڵ براكەی ئیبراهیم، بانگەشەی بۆ خۆی دەكرد و رایدەگەیاند كە ئەو مافی ئەوەی هەیە ببێتە خەلیفە لەبەر ئەوەی نەوەی حوسەین كوڕی عەلی یە، ئەو بانگەشەو بانگەوازە كاریگەری لەسەر شێعەكانی حیجاز و عێراق و خۆراسان دانا، هەربۆیە لە ساڵی 762 زاینی لە مەدینەی منەوەرەوە خۆی وەك خەلیفە ناساندو ئیبراهیمی برای نارد بۆ بەسرەو لەوێ ئاڵای راپەڕین و شۆڕشی بەرزكردەوە.

 

عەباسیەكان بە هێزی سەربازییەوە چوونە ناو شاری مەدینە، دواجار كێشەكە بە كوژرانی محمد نفس الزكیە كۆتایی هات و دەستگیرا بەسەر سەرجەم  ماڵ و وموڵكی (بنی الحسن) دا، لە عیراقیش كێشە سەری هەڵدا و بووە هۆی لەناوبردنی ئیبراهیم  لەشەڕێكی قورس دا كە لەنزیك شاری كوفە رویدا، لێرەوە عەباسیەكان چوونە ناو سیاسەتێكی تینوو بە خۆێنی عەلەویەكان، لەبەر ئەوەی بە شێوەی سەربازی یاخی ببوون لە خەلافەت، هەرچەندە ئەو دۆخە لە سەردەمی مەهدی كوڕی ئەبی جەعفەری مەنسووردا كەمێك هێور بوویەوە.

لەسەردەمی موسای كوڕی هادی كوڕی مەهدی، گەرچی ماوەی دەسەڵاتەكەی زۆر كەم بوو، بەڵام بارودۆخەكە تێكچوویەوە، كار گەیشتە ئەوەی عەلەویەكان جارێكی دیكە پەنا ببەنەوە بەر یاخی بوون و دروستكردنەوەی هێزی چەكداریی لەدژی خەلیفە هادی بەسەركردایەتی (حسین كوڕی عەلی) لە ساڵی 786 زاینی دا، عەلەویەكان بە هێزی چەكدارییەوە دەستیان گرت بەسەر شاری مەدینەدا و مزگەوتی پێغەمبەر-د.خ-یان كردە بارەگای سەركردایەتی خۆیان، پاشان لە هەوڵی ئەوەدا بوون شاری مەككەش بخەنە ژێر دەسەڵات خۆیانەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی خاوەنی هێزی پێویست نەبوون خەڵك وەك پێویست (بەیعەت)ی نەدانێ، هێندەی نەبرد سوپای هادی عەباسی هات و لە ناوچەی –فەخ- ی باكووری شاری مەككە ڕووبەڕووبونەوەو بووە هۆی كوژرانی حسین.

دوای ئەو هەموو كێشەیە هارونە رەشید بە تێڕوانین و سیاسەتێكی نوێوە هاتە سەر كورسی فەرمانڕەوایی، بنەمای لێبوردەیی و چاوپۆشی كردە پێوەر لەبەرامبەر نەوەكانی عەلی كوڕی ئەبوتاڵب دا، لەبەر ئەوەی والی شاری مەدینەیان لەسەركارەكەی دوورخسبوویەوە لەسەردەمی هادی برایدا بە هۆی كارەسەربازیەكانەوە، گەڕاندیەوە شوێنی خۆی لە عیراقیش هەموو ئەو (حیجر) و دەست بەسەردا گرتنانەیان هەڵگرت كەلەسەریان بوو بە تایبەتی لە بەغداد. بەڵام بە هۆی ئەو شەڕەی –فەخ-وە  كەلەو ماوەیەدا ڕوویدابوو، دوو لەسەركردە دیارو گەورەكان هەڵاتبوون ئەوانیش (ئیدریس كوڕی عبدالله العلوی و ئیبراهیمی برای)بوو. ئیدریس توانی لەو ئاوارەییەدا بنەمایەك بۆ دەوڵەتێك دابنێت كە دواتر بەناوی دەوڵەتی ئیدریسیە ناوبانگی دەركرد لە رۆژئاوای دوور، هەرچی ئیبراهیمیشە بەرەو ناوچەكانی دلێم رۆشت و ئەویش لە بیری ئەوەدا بوو دەوڵەتێك بۆ خۆی دروست بكات.

لەبەرامبەر ناڕەزایەتیەكانی ئەو دوو برایەدا، كە بە دوو كەسایەتی گەورەی عەلەویەكان دەناسران، ئەو دوو كەسە یاخیەدا كە دەیانویست لە دوورە وڵات دوو دەوڵەت دروست بكەن، یەكێكیان لە خۆرئاواو ئەوی دیكەیان لە خۆرهەڵات، دەبوو هارون هەڵوێستەیەك بكات،  ئەمەش پاڵی نا بە هارونە ڕەشیدەوە كە بكەوێتە خۆی و لە دووڕێگەوە روبەڕویان ببێتەوە، یەكێكیان لە ڕێگەی هەواڵگری و ئەوی دیكەیان سەربازیی، لەو ڕێگەیەوە توانی ئیبراهیم دەستگیر بكات و بیخاتە زیندانەوە، بۆ ئیدریسی براشی هەمان ڕێگەی گرتە بەر بەڵام دوای چەند جارێك هەوڵەكانی شكستیان هێنا، لەبەر ئەوەی ئیدریس لەناو (بەڕبەڕ)ە كاندا بوو پاڵپشتی زۆریان دەكرد، یەكێكی دیكەش لە هۆكارەكان دووری بوو لە ناوەندی دەسەڵاتی هارونە ڕەشیدەوە لە بەغداد.

هەرلەو سەروبەندەدا كەسایەتیەكی دیكە سەری هەڵدا كە ببوە جێگەی نیگەرانی هارون، خاوەنی كاریزما و كەسایەتیەكی بەهێز بوو، خەڵك لە دەوری كۆدەبوونەوە، باوەڕیان بە ئیمامەتی هەبوو، هەندێك لە ڕیوایەتەكان باس لەوە دەكەن كاتێك هارونەڕەشید دەچێتە مەدینەی منەوەرەو لەبەرامبەر قەبری پێغەمبەر-د.خ- دەوەستێت و دەڵێت: سڵاوی خوات لێ بێت ئامۆزا. (موسای كازم) كە لەوكاتەدا لەوێدا دەبێت بە دەنگی بەرز دەڵێت: سڵاوی خوات بێت لەسەر باوكە. 

ئەم كارە دەبێتە هۆی ئەوەی هارونەڕەشید توڕە ببێت و دەیكاتە زیندانەوە لەبەر ئەوەی لە پلەو شان و شەوكەتی كەم كردوەتەوە، بە پێی وتەكانی ئیمامی زەهەبی ئەو زیندانەی موسای كازمی تێخراوە تەنگ و توش نەبووە و زیندانێكی ئاسایی بووە. بەو پێیەی هارون جەختی لەسەر بەهێزی و تۆكمەیی دەوڵەتی عەباسی كردوەتەوە بۆیە پەنای بردوەتە بەر چاودێریكردنی(تالبی و عەلەوی)یەكان لەبەر ئەوەی یاخی نەبن و نەبنە مایەی سەرئێشە بۆ عەباسیەكان، ئەوەش پەل كێشمان دەكات بۆ ناو گەورەترین روداوی هاورونە ڕەشید كە كێشەی (بەرمەكی)یەكان بوو كاتێك بوونە مەترسی بۆ هارونە ڕەشید و خەریك بوو دەست بەسەر دەوڵەتی عەباسیدا بگرن.

كێشەی بەرمەكیەكان:
خێزانی بەرمەكی دەگەڕێنەوە سەر باپیرە بووزیەكەیان بەناو (بەرمەك) كە یەكێك بوە لە پیاوچاك و خودا پەرستەكانی بوزی لەناوچەی نەوبەهاری شاری بەڵخ ی خۆراسان كە دەكەوێتە باكووری ئەمڕۆی ئەفغانستان. ئەوان بەباشترین شێوە موسڵمان ببوون، لەناویاندا خەڵكی زۆر باش و دیار هەڵكەوتووە لەنموونەی (خالدی كوڕی بەرمەك) كە بە توانای ئیداری و بەگەڕخستنی پارە بەناوبانگ بوو، خاوەنی عەقڵ و ژیرییەكی بێ هاوتا بوو، بەجۆرێك چاوودڵی سەرجەم دەسەڵاتدارانی عەباسی بۆ خۆی ڕاكێشابوو، خەلیفەی یەكەمی عەباسی –سەفاح- دیوانی داهات و دیوانی سەربازی دابووە دەستی خالید، دواتر كردی بە وەزیر، دوای مردنی سەفاح ئەبوجەعفەری مەنصوور ناووناوبانگی خالیدی ئەوەندەی تر لە بەغدادا بەرز كردەوەو كردیە ڕاوێژكاری سیاسی خۆی، لەسەردەمی خەلیفەی سێیەمی عەباسیەكاندا –مەهدی كوڕی ئەبی جەعفەری مەنصور- لە جێگەو پێگەی سیاسی خۆیدا هێشتەوەو كردی بە والی لە ویلایەتی فارس.

خالیدی بەرمەكی كوڕێكی هەبوو بەناوی (یەحیا) كە بە یەكێك لە سەركردە ژیرو بەتواناكانی بەرمەكیەكان دادەنرێت، زۆرترین كاریگەری هەبووە لە دەوڵەتی عەباسیدا، یەحیا بە هاوكاری كوڕەكانی (فەزڵ و جەعفەر) توانیویەتی كارە ئیداریەكانی دەوڵەتی عەباسی بۆ ماوەی 17 ساڵ بەڕێوە ببات، كە ئەو ماوەیە بە درێژترین ماوەی دەسەڵاتی عەباسیەكان دادەنرێت كە دەسەڵاتی هارونەڕەشیدە، بەڵام هارونەرەشید توانی یەحیای خالیدی بەرمەكی لەبەرژەوەندی خۆی و لە دژی هادی برای بجوڵێنێت كە دەیویست لە سەر كار لای ببات، هەر بۆیە هارون لە خۆی نزیكی كردۆتەوەو دەروازەكان بەڕوی خۆی و منداڵیكانیدا كردوەتەوە بۆئەوەی لەناو دەوڵەتەكەیدا دەسەڵاتیان هەبێت و كەس نەبێت دەست بكات بە ژێر دەستیاندا.

فەزڵی كوڕی یەحیای بەرمەكی كرایە والی لە رۆژهەڵاتی دەوڵەتی عەباسی و جەعفەری كوڕی یەحیا بووبەڕاوێژكاری یەكەم لە بەغداد، شەووڕۆژ لەگەڵ هارونەڕەشید دابوو، پاشان كردیە بەرپرسی نوسینگەی(ستەم لێكراوان) و دواتریش كردیە بەرپرس لە لێدان و دروستكردنی پارەو لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسی پۆستەو گەیاندن، دواجاریش فەرمانی پێكرد كە ناوی خۆی لەسەر دراوەكان بنوسێت، لەوەش زیاتر هارونەڕەشید كردی بە ولی ویلایەتی خۆرئاوا كە لە سنووری ئەنباری عێراقەوە درێژ دەبوویەوە تادەگەیشتە وڵاتی تونس، نەوەو ڕۆڵەكانی بەرمەكی گرنگترین پێگە كانی دەوڵەتی عەباسییان لە خۆرهەڵات و خۆرئاوادا بەدەستەوە گرتبوو، بە مانایەكی دیكە: هارونەڕەشید لە هەموو لایەكەوە كەوتبووە ئابڵۆقەی بەرمەكیەكانەوە.

تا دەهات دەسەڵاتی بەرمەكیەكان قووڵ دەبوویەوە تا كار گەیشتە ئەوەی هارونە ڕشید پارەی پێویست بوایە نەیدەتوانی بە بێ ڕەزامەندی ئەوان دەستی بكەوێت. ئەمە لە كاتێكدا بەرمەكیەكان دەست بڵاوبوون و بۆ هەر شتێك خۆیان بیانویستایە پارەیان خەرج دەكرد، ئەمە بووە هۆی ئەوەی لە كاروباری سیاسیدا دەستیان هەبێت، ئەمەش پەلی كێشا بۆ ئەوەی نەیاری بەرمەكیەكان و ئۆپۆزسیۆنەكان كاریگەری لەسەر هارونە ڕەشید دابنێن و لە دژی بەرمەكیەكان بیجوڵێنن.

تەبەری مێژوونوس نامەی یەكێك لە فەقیهەكانی ئەو سەردەمەی نوسیوەتەوە كە بۆ هارونەڕشیدی ناردووە و تیایدا هۆشداری داوە بە هارون لە كارو كردەوەو ڕەفتاری بەرمەكیەكان كەلە ئەستۆی ئەودایە لەبەر ئەوەی ئەو گەورەی كردن و هێنانیە پێشەوەو خودا لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكات، ئەو بەرمەكیەكانی گەورە كرد، وای لێكردن ببنە كەسی یەكەم و بڕیار بەدەست و ئێستە نەكەس دەتوانێت قسە لە قسەیاندا بكات و نە ئەوانیش حساب بۆ كەس دەكەن.

ئەم نامەیە كاریگەری زۆر لەسەر هارونەڕەشید دادەنێت، بۆ ئەو مەبەستە هەندێك وردەكاری دەكات و بەدوای روداوەكانەوە دەبێت، دەگوترێت لە كیشەی بەرمەكیەكان دا روداوێكی دیكە ڕۆڵی گەورەی بینیوە، ئەویش ئەوەیە كە (عەباسە)ی خوشكی هارونەڕەشید مارە كراوە لە جەعفەری كوڕی یەحیای بەرمەكی بەو مەرجەی لێی نزیك نەبێتەوەو لەگەڵی نەخەوێت، لەبەر ئەوەی بە جۆرێك لە جۆرەكان لەناو كۆشك و هاتووچۆی ماڵی هارون دا مەحرەم بێت و كێشەی نەبێت، بەڵام كاتێك دەزانرێت ئەو پەیمانە ناچێتە سەر و عەباسە منداڵەێكی دوانەی دەبێت، هارون فەرمانی دەستگیركردن و كوشتن بۆ جەعفەر دەردەكات و سەرجەم سامانەكانیان دەستی بەسەردا بگیرێت.

لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە كە بەرمەكیەكان لە بنەڕەتدا (فارس)ن و خەڵكی خۆراسانن، بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عەباسییان لەسەر مۆدێلی فارسەكان بووە، هارونەڕشید لەو ماوەیەدا زۆر لەوە ترساوە لە ناوچەكانی خۆراسان خەڵك بینەسەر خەت و لە دژی عەباسیەكان كۆببنەوە و خۆراسان ببێتە ناوەندی كۆبوونەوەیان و لەڕێگەی بەرمەكیەكانەوە گەورەو بچووكی دەسەڵات و خەلافەتەكەی بزانن، چوون بەرمەكیەكان ئاگاداری هەموو رۆشتن و هاتنێكی ناو دەوڵەتی عەباسی بوون، بەو بۆنەیەوە هارونەڕەشید فەرمانی كوشتنی بۆ هەمویان دەركردووە، بە بیانووی ئەوەی لە -دین- هەڵگەڕاونەتەوەو رقیان لە ئیسلام هەڵگرتووەو ئێستەش حەزیان بە فارسەكان و ئاینی فارسەكانە و چونەتەوە سەر ئاینە كۆنەكەی خۆیانە كە بوزیەتە.

هارون شكێنەری لوتی بێزەنتیەكان:
وێنەی هارونەڕەشید زیاتر و گەشاوەتر دەردەكەوێت كاتێك لەسەردەمی ئەودا سەرنجت دەچێتە سەر پەیوەندیە دەرەكیەكانی لەگەڵ بێزەنتیەكان، نەك هەر بە ماڵ و توانای دەوڵەتەكەیەوە ڕوبەڕویان بوەتەوە، بەڵكو هەندێكجار خۆی سەرۆكایەتی سوپای دەكرد و دەچووە بەرەكانی جەنگ.

پەیوەندییە خراپەكانیان مێژوویەكی دێرینی هەیە، لەسەردەمی هاوەڵانی پێغەمبەردا –د.خ- و بە دیاری كراوی لەسەردەمی خولەفای ڕاشیدین دا توانییان وڵاتی شام و میسر و باكووری ئەفەریقا لە بێزەنتیەكان وەربگرنەوە، بۆیە ئەوانیش بەناچاری خۆیان خزاندە بەرزاییەكانی ئەنادۆڵ لە ئاسیای بچووك، ئیتر لەو كاتەوە بوونە فشارێكی گەورە بەسەر دەوڵەتی ئیسلامییەوە، بەتایبەتی هەركات ئەمەوی وعەباسیەكان دەوڵەتەكەیان بەهێز بووبێت هێرشیان كردوەتەسەریان و چەند جارێك ئابڵۆقەی (قوستەنتینیە)شیان داوە، بەڵام لەبەر بەهێزی بەگری بێزەنتیەكان و شێوازی جەنگ كردن و چەك و چۆڵیان بەتایبەتی هێزی (مەنجەنیق- ئاگرپرژێن)ی بێزەنتیەكان نەتوانراوە  ئەو شارە كۆنترۆڵ بكرێت.

لەسەردەمی هارونەڕەشید دا هەست بە بوونی ستراتیژیەت دەكرێت بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی بێزەنتیەكان، بەو پێیەی سنورەكانی بەیەك گەشتنیانی دابەش كردبوو بۆ (ناوچەكانی پێشەوە و ناوچەكانی دواوە) كە بەعەرەبی پییان دەگوترێت (امامی و خلفی) هەروەها لە ڕووی كارگێڕییەوە سەربەخۆیی پێدابوون و پەیوەندییان بە شام و عێراق و جەزیرەوە نەبووە. بۆئەوەی سەركردەكانی ئەو ناوچانە بە خێرایی بڕیاربدەن و چارەسەری كێشەكانیان بكەن، بەو شێوەیە رەفتار و هەڵس و كەوت بكەن كە گونجاوبێت لەگەڵ دۆخی ناوچەكەو سنووەكەیان.

سنورەكانی نێوانیان لە (مەڵاتیەی ناوەڕاستی ئەنادۆڵەوە لە باكوور دەستی پێدەكرد تا (عین زەربە) لە باشووری كە دەكەوتە نێوان رەحا و حۆران لە باشووری توركیای ئەمڕۆ، دوای ئەوەی هارونەڕەشید توانی ئەو ئیدارە سەربەخۆیانەی سنوور بەهێز بكات و پێداویستیەكانیان بۆ ئامادەبكات، ساڵانە هێرشێكی بۆ سەر بێزەنتیەكان ئەنجام دەدا كە ناوی لێنابوون هاوینانە (الصوائف) لەبەر ئەوەی ئەو جەنگانەی كە ڕوویان دەدا زۆربەیان لە وەرزی هاوین دا ڕوویان دەدا.

هارونەڕەشید ڕاهاتبوو لەسەر بەشداری كردنیی جەنگی هاوینانە، ئەو یەكە سەربازییەی كە خۆی سەرپەرشتی راستەوخۆی دەكردن نزیك بووەتەوە لە ئەنقەرە و هەندێكیان چوونەتە كەناراوەكانی رووباری ئیجە و توانیویانە بەشێكی زۆر لە قەڵای بێزەنتیەكان بخەنە ژێر دەستی خۆیان بە تایبەتی لە هێرشەكانی 797 زاینی دا، ئەوەش لەسەردەمی ئیمبراتۆری بێزەنتی (ئیرین) دا بووە، ئەو هەر زوو ڕایگەیاندبوو كە هێرشەكانی هارونەڕەشید هەراسانی كردووە، هەر بۆیە حەزی بە ڕێكەوتن كردووە و بە هەموو مەرجەكانی هاورەنەڕشید یش قایل  بووە، بەتایبەتی بڕگەكانی (ئازادكردنی گیراوە موسڵمانەكانی لای بێزەنتی ) لە گەڵ (دانی 90 هەزار دیناری زێڕ لە بری جیزیە(سەرانە)ی ساڵانەیان) بەو مەرجەی عەباسیەكان هێرش نەكەنە سەریان.

بەڵام ئەوەندەی پێنەچوو ئیمبراتۆر (نەقفور فۆكاس) هەڵگەڕانەوەیەكی لە دژی (ئیرین) ئەنجام دا و سەركەوتنی بەدەست هێنا، ئەو بە هیچ شێوەیەك بەو ڕێكەوتن و ئاگربڕە ڕازی نەبوو، بۆیە نوێنەری خۆی ناردەبەغداد بۆ لای هارونەڕەشید بەنامەو پەیامێكی تایبەتەوە تیایدا باسی لەوە كردبوو كار بەو ڕیكەوتنەی پێشوو ناكەن و دەبێت هەرچی پارەشیان لێوەرگیراوە بەناوی (سەرانە – جزیە)وە بۆیان بگەڕێننەوە، كاتێك هارونەڕەشید نامەكەی خوێندەوە زۆر توڕەبوو، لە وەڵامدا نامە بەناوبانگەكەی بۆ نوسییەوە:
"بسم الله الرحمن الرحیم من هارون أمیر المۆمنین إلی نقفور كلب الروم، قد قرأتُ كتابك یا بن الكافرە، والجواب ما تراه دون أن تسمعه والسلام[

بەناوی خوای بەخشندەو میهرەبان، لە هارونی ئەمیری باوەڕدارانەوە بۆ نەقفووری سەگی ڕۆم، نامەكەتم خوێندەوە كوڕی كافر، وەڵامەكەم  بەچاوی خۆت دەبینیت ونایبستیت، وەسەلام.

هارون بەسەرۆكایەتی سوپای عەباسی لە ساڵی 803 زاینی دا چووە دەرەوە بەنیازی دەست بەسەرداگرتنی وڵاتی ئەنادۆڵ و ناوچەكانی (كەبادوكیا)، لەوێدا نەقفوور لاوازی خۆی نیشان داو ڕایگەیاند دەیەوێت بگەڕێتەوە بۆ ڕێكەوتنەكەی پیشوویان و ئامادەشە هەم داوای لێبووردن بكات و هەم پەیمانی ئەوەش بدات هەرگیز هەڵینەوەشێنێتەوە، بەڵام ئەوەشی نەبردە سەرو پەلاماری ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی موسڵمانەكانی دا لە ئەنادۆڵ و هەموو ئەو ناوچانەی كە نزیك بوون لە (مەڵاتیە)و (ئەدەنە)وە. وە دەستیان گرت بەسەر تەڕتووس و مەرعەش دا، ئەوەش لەبەر ئەوەبوو كە هارونەڕەشید سەرقاڵی سەركوتكردنی ئەو بزووتنەوە چەكدارییە ناوخۆییانە بوو كە لە عێراق و خۆراسان سەریان هەڵدابوو، بەڵام هەر ئەوەندەی هاروون لەكارەسەرەكیەكەی دەستی بەتاڵ بوو، هێزەكانی كۆكردەوەو توانی دەست بگرێت بەسەر (ئەنكەرە)و (هەرقلە)و (تەوان)ەوە، هێزە دەریاییەكانی عەباسی پەلاماری دورگەكانی بێزەنتیەكانیان دا لەناو دەریای ناوەڕاستدا وەك دورگەكانی (صەقەلیە) و (كریت) لەو دوو شووێنەدا شكستێكی گەورەی بە بێزەنتیەكان دا، ئەمجارەش نەقفوور دانی نایەوە بە كەمتوانایی خۆی لەبەرامبەر سوپاو هێزی عەباسیەكان دا و بۆ جاری دووەم داوای ئاشتەوایی و ڕێكەوتنی كردەوە.

هارونەڕەشید قبوڵی ڕێكەوتنەكەی كرد بەرلەوەی زستانی سەختی ئەنادۆڵ بدات لە سوپاكەی ، بەڵام مەرجەكانی ئەمجارەیانی زۆر توند كردەوە بۆ ئەوەی نەقفوور تەمبێ بكات، ناچاری كرد 
1- ساڵانە 300 هەزار دیناری زێڕبدات كە پیشتر 90 هەزاریان دەدا.
2- نابێت ئەو قەڵایانەی ڕوخاون نوێ بكرێنەوە لەئەنجامی ئەو شەڕانەی لەم دواییانەدا ڕوویان داوە، بەتایبەتی ئەنكەرەو صفصاف و دبسەو هەرقلە
بۆ ئەومەبەستە سەربازی بێزەنتەیەكان بەگیرهاتن و پەنایان برد بۆ ئیمبراتۆری بێزەنتیەكان و داوایان لێكرد بە خێرایی داواكانی هارونەڕەشید جێبەجێ بكات.

كۆڕو كۆبوونەوەكانی هارون لە نێوان خەیاڵ و راستیدا:
سەرچاوە مێژووییەكانی عەرەب لەبارەی هارونەڕەشیدەوە خاڵی نیە لەباس وخواسی  ئەو شتانەوە كە دەڵێت: هارون لەناو شەهوات و حەز و ئارەزوەكانیدا نقووم ببوو، حەزی لە كۆڕو ئاهەنگەكانی شەوان بوو، زۆری حەزی لە شەراب و خواردنەوە مەستكەرەكان بوو، بەتایبەتی كتێبی (الاغانی- نوسینی ئەبی فەرەجی ئەصفەهانی) كە چەندین چیرۆك و گێڕانەوەی لەو بارەوە گواستوەتەوە و بەتەواوی كەسایەتی هارونەڕەشیدی خستۆتە ژێر پرسیارەوە، یەكێك لەو چیرۆكانە باس لەوە دەكات گۆرانی بێژێك هەبووە بەناوی (یەحیای مەكی) هارونە ڕەشید دەنێرێت بە شوێنیدا كاتێك دەچێت بۆ لای هارون لە (بەتڵدارا)ی باكووری ئەمڕۆی ئەنادۆڵ دەكات ، دەڵێت كاتێك چوومە ژوورەوە ئەو لەسەر كورسیەكەی دانیشتبوو گوتی گۆرانی بڵێ ئەویش دەڵێ گۆرانیم بۆ گوت و هارونیش هەر ئەیخواردەوە تا وایلێهات ئاگای لەخۆی نەما، دەجار ژماردم كە دەهاتەوە هۆشی خۆی و هەرجارەش فەرمانی دەكرد هەزار درهەمم بدەنێ، هەرجارەش پەرداخێك عارەقی دەخواردەوە، دوای ئەوە فەرمانی پێكردم و شوێنەكەم جێهێشت.

ئەگەر كتێبی الاغانی كۆن بێت ، ئەوا كتێبی (الف لیلە و لیلە) هەزارو یەك شەوە نوێیە، ئەویش هیچ جیاوازییەكی نیە لە گێڕانەوەی ئەم جۆرە چیرۆكانەدا، بەڵكو ئەمەیان زیاتر لەوەش ڕۆشتووە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەو كتێبانە كەوتوونەتە بەر ڕەخنەی ڕەخنەگرانی مێژویی، نەك هەرئەوەش بەڵكو هەندێك لە چیرۆكانە هەڵبەستراوی تەواو درۆن، بەتایبەتی ئەوانەی هەزارو یەك شەوە، چوون بە فارسی نوسراوەو ناوی كتێبەكە (هزار افسان)ەیە واتە هەزار ئەفسانە، (شەوقی ئەبوو خەلیل) لەبەشی چوارەمی كتێبی (مختار الاغانی)دا دەڵێت: بەشێك لە  مێژوەكەمان سەرچاوەكانیان یان زۆر كەمن یان سەرچاوەكانیان كەسانی نەزان و كەم شارەزا بوون و گوێیان بە گوتن و گێڕانەوە درۆ نەداوە و یەك دنیا بوختان و قسە هەڵبەستراویان تێدایە، بە تێپەڕبوونی كاتیش سەرچاوەكان ون بوون و نەزانراوە لە كێوە گێڕراوەتەوە.

بەڵام ئەوەی كە راست و دروست بێت لەبارەی كۆڕو كۆبوونەوەكانی هارونەڕەشیدەوە باس كرابێت ئەوەیە زۆربەی كۆڕو كۆبوونەوەكانی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت و پێداچوونەوەی كاروبارو كۆڕی شاعیرو زانایانی سەردەمی خۆی بووە، هەندێك لەسەرچاوەكان باس لەوەش دەكەن كە ئیمامی شافیعی چووەتە كۆبوونەوەكانی و لەگەڵ هەندێك لە فەقیهەكان –دیبەیت- مونازەرە (گفت و گۆی كراوەی ڕووبەڕوو)ی لەگەڵ چەند فەقیهێك ئەنجام داوەو دواجار لێی بردوونەتەوە، هەروەها باس لەوەش كراوە كە محمد بن الحسن الشیبانی و ئیمام ئەبوو یوسف كە هەردوكیان قوتابی ئەبی حەنیفە بوون چوونەتە كۆبوونەوەكانی.

سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن تا هارونەڕەشید لە بەغداد بوو نەچووبووە قاهیرە ئیمامی شافیعی زۆر سەردانی كۆبوونەوەكانی كردووە.

ئیمام ئەبی یوسف كە قوتابی ئەبی حەنیفە بووە لە خۆی نزیك كردووەتەوەو كردویەتی بە قازی، بۆیە ویستویەتی لە خۆی نزیك بخاتەوە تا سوود لە زانیاریەكەی ببینێت. داوای لێكردووە چەند كتێب لە بارەی كێشەكانی سەردەمەوە بنوسێت و هاوكاری كاربەدەستانی دەوڵەتی عەباسی بكات لە ڕاپەڕاندنی كارەكانیان دا مێژوو نوسان باس لەوە دەكەن لەسەر داوای هارون ئەبی یوسف كتێبی (الخراج)ی نوسیوەو ئەو راستیەشی لە پیشەكی كتێبەكەیدا روون كردووەتەوە كە لەسەر فەرمانی ئەمیری موسڵمانان هارونەڕەشید ئەو كتێبەی نوسیوە.

ئەوەی لە پیشەوە باسكران بەشیك بوون لە هەڵوێست و وێستگە جیاوازەكانی ژیان و دەسەڵاتی هارونەڕەشید، ئەو پیاوەی كە مێژوو نوسان كۆكن لەسەری:
1- بە هێزترین خەلیفەی عەباسیەكان بووە.
2-   باشترین سەركردەو فەرمانڕەوای سەربازی بووە.
3- تەبەری و ئیبن عیمرانی و ئیبن خەلدون و عیماد الحنبلی و چەندانی تر باس لەوە دەكەن كە هارونەڕەشید رۆژانە سەد ڕكات نوێژی كردووە.
4- ساڵێك غەزای كردووەو ساڵەكەی تر چوەتە حەج.
5- توانیویەتی كێشە ناوخۆییەكانی دەوڵەتەكەی چارەسەر بكات و بەیەك پارچەیی بیهێڵێتەوە.
6- پێداگری لەسەر ئەوە كردووە باشترین و چاكترین پیاوان دیاری بكات بۆ كارگیڕی و بواری سەربازیی.
7- لەبەرامبەر گەورە سەركردەكانی عەلەوی دا وەستاوەتەوەو ناچاری كردوون بە گوێڕایەڵی .
8- كاری بۆ حەوانەوەی خەڵك كردووە.
9- لەكاتێكدا مردوو كە بەڕێگەوە بوو بۆ كپكردنەوەی شۆڕشێك لە دژی هەڵگیرسابوو.
10- لە ناوچەی خۆراسان هەربۆیە لەناوچەی (توس) كە دەكاتە مەشهەدی ئێرانی ئەمڕۆ نێژراوە لە ساڵی 808 زاینی دا.

 هەرچۆنێك بێت ناووناوبانگی ئەو خەلیفەیە تائێستەش جێگەی مش و مڕو قسەو باسەو لە نێوان یارو نەیارەكان و لە نێوان ستایش و سەرزەنشتدا ماوەتەوە، ئەوەی ماوەتەوە بگوترێت كە مێژوو نوسان بەكەمی لەسەری وەستاون ئاخۆ دەنگ و ڕەنگی ئۆپۆزسیۆن و بزووتنەوە چەكداریەكانی سەردەمی هارونەڕەشید چۆن بووە؟ ئاخۆ جگە لە داوای پلەو پۆستی خەلافەت ، خواست و مەرامێكی دیكەی كۆمەڵایەتی و دادپەروەری كۆمەڵایەتیان هەبووە یان نە؟

 

لەڕاپۆرتێكی محمد شعبان أیوب وەرگیراوە