07:32 - 24/04/2019
سەدان ساڵ پێش لە ماركس شیوعیەت دەسەڵاتی هەبووە
بانگەشە بۆ شیوعیەت و بزووتنەوەی سۆسیالیزم بابەتێكی نوێ نیەو پەیوەست نیە بە سەردەمی نوێوە، بەر لەوەی گوێ بیستی ماركس و ئەنگلس و لینین و ستالین و بیردۆزەكانیان بین كە مەنیفێستی سۆسیالیزمیان ڕاگەیاندووەو باوەڕیان پێی هەبووە، لەسەدەمی نوێدا ئەوەندە لەسەر ئەو بیروباوەڕەیان سوور بوون تا جیهانیان كردە دووبەش، پرش و تیشكی ئەو بیروباوەڕە لەناو دڵی ئەوروپاوە سەری هەڵداو لەویشەوە لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم دا گەشتە ئەوروپای رۆژهەڵات ، تا بە سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفیكی بەسەر قەیسەر و دەرەبەگ و چینی دەست ڕۆشتوو خانەدانەكان دا كۆتایی هات، لەو ماوەیەدا ملی دەوڵەمەندەكانی روسیا بەپەتی سێدارەوە بوو سەریان لە ژێر (مەسقەڵە- ئامیری مل پەراندن) دابوون، بانگەوازی ئەوان لە ڕواڵەتە گشتیەكەیدا بۆ سەندنەوەی مافی هەژارو چەوساوەو جوتیار و كرێكارە بێدەرەتانەكان بوو، بانگەوازیان بۆ یەكسانی كۆمەڵایەتی دەكرد، ئەم مێژووە نوێیەو سەد ساڵێكەو هیچی تر، بەڵام ئەگەر توێژینەوە بكرێت دەزانرێت لە نێو ڕوپەڕی كتێبە مێژوییەكانی ئیسلامدا جوڵانەوەیەك هەبووە كە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی هاتنی ئیسلام و تاڕادەیەكی ئێجگار زۆر لە شیوعیەكانی سەدەی نۆزدەوە نزیكن. لەنێوان ئەو دوو سەردەمەدا لێكچوونی فیكری و هزری هەیەو لە هەمان كاتیشدا جیاوازی زۆریش لە نێوانیاندا بەدی دەكرێت.
بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان ئەو جوڵانەوەیە بەخێرایی بڵاوەی كردووە، بەتایبەت لەناو گەلانی ئێرانیدا و لەوێشەوە درێژ بوەتەوە تا گەشتۆتە وڵاتی قەوقازی باشوور، جوڵانەوەكە پێی وابووە دەبێت (ئایدۆلۆژیا و هێز و پارە و چەك و رێكخستن) پێكەوە هاوكارو تەریب بن، وەك دەبینرێت ئەم بۆچوونە لەناو ئێرانیەكاندا پێشوازی گەورەی لێكراوە، بوەتە هۆی شكاندنی رەگەزپەرستی عەرەبی، لەسەردەمی فتوحاتەوە بیگرە تا دەگاتە دەوڵەتی ئەمەوی و داوتر عەباسی، ئاخر ئەوان هاتن فارسەكانیان گەمارۆدا و یەكسانیان كردن لەگەڵ نەتەوەكانی دیكە، دەرئەنجامی ئەمە ئەو جوڵانەوە فیكریی و سیاسیە بۆ ماوەی 20 ساڵ لە سەر شانۆی سیاسی مایەوەو توانی هێزی عەباسیەكان بشكێنیت و دەیان هەزار موسڵمان بكوژیت و كاریگەری فیكریش لەسەر دەیان هەزار كەس دابنێت.
ئەو جوڵانەوەیەش (بزووتنەوەی بابەكی خوڕەمی سۆسیالیزمی) بوو، ئێمە لەوانەیە ئەو ناوەمان بەرگوێ كەوتبێت، یان لە ڕووپەرڕی مێژوو رۆژنامەكان بەرچاومان كەوتبێت، دەبیت بپرسین ئەوانەكێن؟ كێ دامەزرێنەرو ڕێبەری كردوون؟ بۆچی ئێرانیان وەك پێگەی سەرەكی داناوەو لەوێ گەشەی كردووەو پێشوازی گەورەیان لێكراوە؟ چۆن توانیویانە بۆ ماوەی 20 ساڵ بمێننەوەو گەشە بكەن؟ ئەی چۆن عەباسیەكان توانییان سەربكەون بەسەریانداو لەناویان ببەن و سەری سەركردەكەیان لە لاشەی جیابكەنەوە؟
سەرهەڵدانی بابەكیەكان و بیروباوەڕیان:
كاتێك (ئەمین ) هارونە ڕەشید چووە سەر كورسی دەسەڵاتی عەباسی، –هارون-ی باوكی پەیمانێكی بۆ نوسیبوو هەڵیواسیبوو بە دیواری كەعبەی پیرۆزدا، بۆئەوەی ڕێزی لێبگیرێت و نەتوانن دەستكاری بكەن، ئەمە لە كاتیكدا كە هارون (مەئمون)ی بە جێگرەوەی خۆی دانابوو پێش لە (ئەمین)، ئەمین (عەباسیی) تەواو بوو لە هەردوو سەری باوك و دایكیەوە و بەماناكەی تر(هاشمی) تەواو بوو، بە هۆی كاریگەریەكانی چواردەور لەسەری و بۆچوونی هەندێك لە گەروە عەباسیەكانەوە فشاری دەخرایە سەر بۆ ئەوەی ئەو پەیمانە هەڵبوەشێنیتەوە و (موسا)ی كوڕە بچووكی خۆی بكاتە خەلیفەو مەئموونی برای لابدات كە نیوەی (عەرەب) و نیوەكەی تری (فارس) یە، بەو پییەی كە دایكی مەئموون كەنیزەیەكی فارسی بووە، دواجارهەموو كارەكان بەوشێوەیە دەرنەچوو كە (ئەمین) دەیویست، مەئمون یاخیبوونی چەكدارانەی ڕاگەیاند لە خۆراسانەوە كە خۆی زۆر دڵی پێدەكرایەوە، ئەو ململانێیە چەند ساڵێكی خایاند و كۆتاییەكەشی بە كوژرانی ئەمین هات.
سەرەڕای كوژرانی ئەمین، مەئموون لە خۆراسانەوە نەهاتە بەغداد كە پایتەختی دەوڵەتی عەباسی و شوێنی نیشتەجێبوونی خێزانی عەباسیەكان بوو، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی فیتنەو دروست بوونی چەندین بزووتنەوەی چەكداریی و ڕێگری زۆر كە لەوناوچانەدا بڵاوەیان كردبوو، مەئموونیش بە هیچ شێوەیەك ئاگای لەوە نەبوو لەدەرەوەی كۆشكەكەی چی دەگوزەرێت لەبەر ئەوەی لە ژیر چاودیری فەزڵی كوڕی سەهلی وەزیر و حەسەنی برایدا بوو.
لەو هەلومەرجە نالەبارە و لەسایەی ئەو ڕوداوانەدا، پیاوێك دەركەوت بەناوی (بابەكی خوڕەمی) لە پاش مردنی مامۆستاكەی بەناوی (جاویدانی فارسی)، كە هەردوكیان هەڵگری مەزهەب –ئاینزا-ی مەزدەكی بوون، ئەوانەی كە باوەڕیان بە (دۆنادۆن – تناسخ الارواح) هەبوەو هەندێك پێیان وایە بەشێكن لە (زەردەشتی)یەكان، هاوسەری جاویدان لەوماوەیەدا ڕایگەیاندبوو كە رۆحی جاویدان چووەتە ناو جەستەی بابەكەوە، هەربۆیە لەو كاتەوە وەك سەرۆك و گەورەی ئەو بزوتنەوەیە سەیر دەكرا، هەروەها باوەڕیشیان بە (حلول) هەبوو واتە مرۆڤ ئەوەندە پلەی ئاینی بەرز دەبێتەوە دەبێتە خواوەند، یان بەمانایەكی دیكە خودا لەناو ئەو مرۆڤەدا دەتویتەوە.
خوڕەمیەكان هەموو ئەرك و فەرمانە ئیسلامیەكانیان رەت دەكردەوە، باوەڕیان بە (اباحیە) و (ئیشتراكیەت – بەمانا ئابووریەكەی) هەبوو، مێژوو ئەو ڕوداوانەی تۆمار كردووە، نەك هەرئەوە بەڵكو مێژوونوس و جوگرافی ناس(المقدسی) ئەو كەسانەی بینیوەو گفت و گۆو (دیبەت)ی لەگەڵ كردوون، ئەو خۆی هەموو ڕوداوەكانی بینیوەو گوتویەتی خوڕەمیەكان لە ناوچەی (ماسبزان و مهرەجان قەزەق) دان، ئەو دەڵێت بابەكیەكان پێیان وایە خەوتن لەگەڵ ژنێكدا كە خۆی ڕازی بێت ئاساییە، هەرشتێك چێژ بە نەفس بدات و سروشتی مرۆڤ پەسەندی بكات و زیان بە كەس نەگەیەنێت هیچ گرفتێكی نیە.
زۆرینەی ئەوانەی بوونە شوێنكەوتەی ئەم بۆچوونە جوتیارەكان بوون، لەبەر ئەوەی خوازیار بوون لە ڕێگەی ئەو بزوتنەوەیەوە زەوی و زارەكانیان لە مالیك و خاوەن گوند و ناوچەكان وەربگرنەوەو دابەشی بكەنەوە بەسەر جوتیارەكان دا، (مازیار) كە یەكێك بووە لە گەورە پیاوانی ئێرانی ئەو سەردەمەو شۆڕشی لە دژی خەلیفە مەئموون كردووە لە ناوچەی جورجانی باكووری ئیران، پەیوەندییەكی گەورەو بەهێزی هەبووە لەگەڵ بابەكی خوڕەمیدا، ئەو فەرمانی كردووە بەخاوەن زەوییە گەورەكان كە زەویەكانیان دابەش بكەنەوە بەسەر جوتیارەكاندا، دەست لە پارەكانیان هەڵبگرن و دابەشی بكەنەوە بەسەر خەڵكدا، ئەم ڕوداوە تەبەری لە مێژوەكەیدا بۆمان دەگێڕێتەوە.
بزووتنەوەی شیوعیانەی چەكدار:
بابەك توانای فیكری بەهێزی هەبووە، توانیویەتی زۆرینەی خەڵكی تێبگەیەنێت، ئەو خۆی پارەو سامانی زۆر و خەڵكی باشی لەبەردەستدا بوو، سوپایەكی بەهێزی دامەزراند، ئەو تەنها یەك ئامانجی دیارو ڕوونی هەبوو ئەویش دەستگرتن بوو بەسەر دەسەڵاتی سیاسی عەرەبەكان و دژایەتی كردنی ئیسلامدا، هەر بۆیە هەموو ئەوانەی كۆكردەوە كە هاوباوەڕبوون لەگەڵ ئەو بیروباوەڕە شیوعیەتەدا، بارودۆخی جوگرافی سەخت لەناوچە شاخاویەكان كە دەكەوتە ناوچەی هەمەدان و بەرەو ژوور تا دەگاتە ئازەربایجان و ئەرمینیا و باشووری قەوقاز لەبار بوو بۆ سەرهەڵدانی ئەو جۆرە بیروباوەڕەو پەرەسەندنی، بۆ ئەو مەبەستە خۆی و شوێنكەوتەكانی لەوناوچەیەدا خۆیان قایم كردو شاری (البز)یان كردە قەڵای سەركردایەتی خۆیان. رەهەندی ڕەگەز پەرستی لەناو بزووتنەوەی بابەكی خوڕەمیدا زۆر ڕوون و ئاشكرا بوو، دەرخەری ئەو هەموو ڕق و قینانە بوون كە فارسەكان لەبەرامبەر ئیسلام دا هەیان بوو، لەبەر ئەوەی ئیسلام كۆتایی بە دەوڵەتی دێرینەی ساسانی فارسی هێناوە، بابەك ڕەچەڵەكی خۆی دەبردەوە سەر (ئەبی موسلیمی خۆراسانی) و دەیگوت من لە نەوەكانی فاتیمەی كچی ئەوم، ئەوەش بانگەشەیەك بوو بۆ رەگەز پەرستی فارسە كۆنەكان.
بەم پێیە دەبوو بابەك بەباشی خۆی بپارێزیت لە هیرشی عەباسیەكان، بۆیە كەوتە ڕێكەوتن لەگەڵ (بێزەنتیەكان)ی دوژمنی عەباسی، داوای یارمەتی و كۆمەكی لێكردن لەكاتی پێویست دا، هەردوولا ڕێكەوتن لەسەر بەرگری لەیەكتری كردن، بۆ ئەو مەبەستە چەند كەسێك لە بابەكیەكان چوونە ناو دەوڵەتی بێزەنتی و بۆ ئەوەی هێرش بكەنە سەر دەوڵەتی عەباسی ، سەرچاوە مێژوییەكان باس لەوە دەكەن سوپای بابەكیە شیوعیەكان ژمارەیان 20 تا 60 هەزار كەس بووە، وە هەندێك لەسەرچاوەی تر، زۆر زیاتر لەو ژمارەیە باس دەكەن و پییان وایە نزیكەی 300 هەزار چەكداریان هەبووە، بۆ ماوەی 20 ساڵ دڕكێك بوون لە گەرووی دەوڵەتی ئیسلامی ئەو سەردەمە گیربوون.
بابەك و هێزەكانی دۆخی خراپی نوێنەرو پارێزەرانی دەوڵەتی عەباسییان بەهەلزانی بەتایبەتی لەناوچە سەخت و شاخاویەكان، ئەوان بەئاسانترین شێوە دەیانتوانی یارییان پیبكەن و دەستیان بەسەردا بگرن، لەو میانەیەدا توانییان پردو ڕێگەی پەیوەندی سەربازی دەوڵەتی عەباسی بەوانەوە دابخەن و هەرچی قافڵەو كاروانەكانیان بوو بە تاڵان ببەن و هێرشیان بكەنە سەر، هەرچی قەڵای عەبیاسیەكان بوو لە ئازەربایجان هەموویان ڕوخاند و وێرانیان كردن، ئەوەش لە پیناو لاوازكردنی دەوڵەتی عەباسیدا، هەرچی هاوكاری و كاروانی سەربازی بەغداد هەبووبێت وبۆ یارمەتییان چووبێت شكستی هێناوەو دەستیان بەسەردا گیراوە لەلایەن ئەو بزووتنەوە شیوعیە چەكدارییەوە، بابەكیەكان بەهۆی ئەو هەموو كارو چالاكیە سەربازیانەی لەناوچە شاخاویەكان لە دژی عەباسیەكان ئەنجامیان دەدا فیری ئەزموونی شەڕ و ڕووبەڕوو بونەوەی ڕێكخراوەیی زیاتری كردن بۆ ئەوەی لە دژی دەوڵەتی عەباسی بەكاری بهێنن.
هەرچەندە مەئموون گەڕایەوە بەغداد و لەوێ گیرسایەوە، بەڵام لە ماوەی خەلافەتەكەیدا نەیتوانی كۆتایی بە دەسەڵاتی بابەكیەكان بهێنێت و تەنانەت نەیتوانی ڕێگرییان لێ بكات دەستیان نەگاتە شوێنە دوورەكانی ئێران و ئازەربایجان، لە كۆتا وەسیەتی خۆی كە بۆ (موعتەسەم بیلا)ی برای جێهیشتووە گوتویەتی هەرچی پێبكریت لە ڕووی سەربازییەوە بە خیرایی ئەو جوڵانەوەیە ڕابگریت و ڕووبەڕوویان ببێتەوە و چی پێدەكرێت ئەنجامی بدات.
خەلیفە موعتەسەم ولەناوبردنی بزووتنەوەی شیوعیەت:
خەلیفە موعتەسەم زڕبرای مەئموون بوو، پیاوێكی سەربازی پلە یەك بوو، بەدرێژایی رۆژ لەگەڵ سەركردە سەربازیەكاندا بوو، بەشێكی زۆری توركەكانی وەك سەرباز هێنایە ناو سوپای عەباسییەوەو شارێكی گەورەی بۆ دروست كردن بەناوی (سامەڕا) كە تاڕادەیەك لە بەغدادەوە دوور بوو، لەبەر ئەوەی توركەكان بەهێزبوون و خۆگریش بوون لەناو بەرەكانی جەنگدا، یەكێك لەهۆكارەكانی سەركەوتنی قایلكردنی ئەوان ئەوەبوو دایكی خۆی تورك بوو، بۆیە هەوڵیدا نەخشەیەكی ستراتیژی و ورد دابڕژێت لەگەڵ هێزەكانی دا بۆ ئەوەی سەربكەوێت بەسەر بابەكیە شیوعیەكان دا كە گەشتبوونە سنورەكانی عێراق و ئازەربایجان و ئێران و ئەرمینیا و قەوقاز.
یەكەم هێرشی سەربازیی لە سەردەمی خەلافەتی دەوڵەتی عەباسی دا ئەنجام دراوە (218 ك- 833 ز) بەسەركردایەتی ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم كوڕی مەسعەب، بەو هۆیەوە هێزی عەباسیەكان توانییان دەست بگرن بەسەر بزوتنەوەی بابەكی خوڕەمی شیوعی ئێرانیدا.
مژدەی سەركەوتنی هێزەكانیان لە رۆژی (تەرویە- هەشتەم ڕۆژی مانگی زیلحەجەیە كە حاجیەكان دەچنە سەر ئاوی زەم زەم)دا ڕاگەیاند، تەنها لە بەرەكانی هەمەدان دا توانییان 60 هەزار كەس بكوژن، و ئەوانەی كە دەربازیان بوو بەرەوە ولاتی ڕۆم-بیزەنتیەكان- هەڵاتن، ئەم ڕوداوە لە مێژووی تەبەری دا بە وردی باسی لێوە كراوە.
هەنگاوی دووەمی موعتەسەم بۆ ئەوە بوو بە هەموو شێوەیەك كۆتایی بە بزوتنەوەی بابەكی بهێنن بە دانانی سەركردەی سەربازی توركی (ئەفشین حەیدەر كوڕی كاوس) وەك سەركردەی گشتی سوپای عەباسی بۆ ناوچەكانی ئازەربایجان و ناوچە شاخاویەكان، ئەو سەركردەیە توانایەكی زۆری هەبوو لە ڕووی ئەمنی و زیرەكییەوە، بۆیە توانی پلانێكی تۆكمەو بەهێز دابنێت بۆ دوای خۆیانەوە بۆ ئەوەی پەیوەندییان لەگەڵ عەباسیەكان نەبچڕیت و كۆمەك و یارمەتیەكانی بەباشی پێبگات و خوڕەمیەكان نەكەونە پشتیانەوەو ئابڵۆقەیان نەدەن. جگە لەوەش نامەبەر(بەرید)ی دانابوو كە بەماوەی 4-5 رۆژ دەیتوانی پەیامەكان ئاڵوگۆڕ بكات لە نێوان ئازەربایجان و سامەڕادا، هەروەها كۆتری نامەبەری بەكاردەهێنا بۆ گەیاندنی پەیتاپەیتای هەواڵەكان بە موعتەسەم، دەزگایەكی هەواڵگری دامەزراندبوو بۆ كۆكردنەوەی زانیاری و لەناو شارەكاندا چەند كەسێكی دروست كردبوو بۆ ئەوەی هەواڵی سات بە ساتی خوڕەمیەكانی پێبگەیەنن و بزانێت دۆخی ناوخۆیی و پلانی داهاتوویان چییە، (شمس الدین زەهەبی) لە مێژوەكەیدا باس لەوە دەكات لەماوەی تەنها یەك ساڵدا نزیكەی یەك ملیۆن درهەمی خەرج كردووە. ئەوانە بوونە هۆی ئەوەی ئەفشین بەخێرایی بچیتە ناو دڵی شەڕەكەوەو یەكلایی بكاتەوە، قەڵاو پێگە سەربازیەكانی خوڕەمیەكان زۆر بەخێرایی و بە ئاسانی بكەونە دەستی، تەنانەت بە خێرایی گەشتە ناو پایتەختەكەیان لە ڕەمەزانی (222 ك – 837 ز) ئەوەش بووە هۆی ئەوەی بابەك بەرەو ئەرمینیا هەڵێت، ئەفشین نامەی نوسی بۆ (بەتریك- پیاوانی ئاینی) و سەرۆكەكانی ئەرمینیا نارد كە ڕێگەی نەكەنەوەو و ڕێگری لێبكەن، دواجار ئەرمەنیەكان دەستگیریان كرد و ڕادەستی (ئەفشین)یان كردەوە.
بەم شێوەیە ئەفشین توانی كۆتایی بە بزوتنەوەی شیوعیە خوڕەمیەكان بهێنێت، توانی نفوز و لایەنگرانیشی كۆتایی پیبهێنێت و دەیان هەزار دیلی عەباسیش ئازاد بكات، تەنانەت تەبەری باس لەوە دەكات لەو كاتەدا 7 هەزار ژنی موسڵمانی عەباسی لە زیندانی بابەكیەكاندا بوون، بابەك بە دەست و قاچ بەستراوی و لەناو پاسەوانیەكی تۆكمەدا بەرەو سامەڕا هێنراوەتەوە، لەوێش سزای لە سێدارەدانی بۆ دەركراوە، سەری لە لاشەی جیا كراوەتەوەو بە هەموو شارەكانی ژێر دەسەڵاتەكەیدا گێڕدراوە لەبەر ئەوەی شكۆی بشكێت و ئەوانەشی كە لایەنگری ئەو بیروباوەڕە بن كۆتایی بە بۆچوون و لایەنگرەیەكەیان بهێنن.
بەم شێوەیە عەباسیەكان دوای شەڕێكی 20 ساڵەو بەخەرجدانی هەزاران دراوی بەنرخ و سەدان قوربانی و هەزاران دیل دەست بەسەر ئەو بزوتنەوەیەدا بگرن و كە بۆیەكەمجار بوو وەك جوڵانەوەیەكی سۆسیالیزمی و شیوعی لە سەدەی دووەمی هاتنی ئیسلامدا سەریان هەڵداوە، ئەو مێژووە پێمان دەڵێت مێژووی بزوتنەوەو جوڵانەوەی شیوعیەت زۆر كۆنترە لەو مێژووە سەردەمی یەی پێمان وابێت دەگەڕیتەوە بۆ سەدەی نۆزدەیەم. هەرچەندە هەموومان دەزانین جیاوازی هەیە لەنێوان ئەو دوو بزوتنەوەیەدا لە ڕووی فەلسەفەو ناوەڕۆك و ڕواڵەت و شوێنی سەرهەڵدان و شێوازی كۆتایی هاتنیان، بەڵام ئەوەش دەزانین كە لەڕووی ئابووری و فیكری و تێڕوانینیان بۆ باری كۆمەڵایەتی و تێزی ئابووری لەیەكچوون زۆر بووە لەنێوانیاندا و خاڵی سەرەكی لێكچونیشیان بریتی بووە لە یاخی بوون لە ڕژێم و فەرمانڕەوای سەردەم.
نوسینی: محمد شعبان ایوب
توێژەرو نوسەری میسری، خاوەنی پێنج كتێبی مێژوییە لە سەردەمەكانی ئەمەوی و عەباسی و عوسمانیەكان و دەیان وتارو نوسینی مێژوویی هەیە لە تۆڕی ئینتەرنێت و رۆژنامە عەرەبیەكان.