توركیا سەرقاڵی چییە؟
عەفرین دەبێتە بەربەستی جێبەجێكردنی ئەجێنداكانی توركیا‌

پەیسەر

توركيا لە ئەجندەیدایە، لە ناوچەى قەڵغانى فوڕات و عەفرين ، باكوورێكى ديكەى قوبڕس و ئەسكەندەرونێكى ديكە دروست بكات. چاودێران پێیانوایە رێی تێدەچێت توركیا لە ناوچەی قەڵغانی فوڕاتدا ئەنجام بگرێت. بەڵام سەركەوتن و سەرنەكەوتنى ئەجنداكانی بە بەرەنگاربوونەوەى جەماوەرى و چەكدارى لە عەفرين دەبەستنەوە.

 
لە چەند مانگی رابردوودا توركیا لەو شوێنانەی داگيریكردوون لە  باكووری سوریا و كانتۆنى عەفريندا چەندین پڕۆژەی وەبەرهێنان، نووسینگەی دۆزینەوەی هەلی كار، پۆستەخانەی كردۆتەوە. رێگای نێودەوڵەتی بۆ بەستنەوەی شارۆچكەی ئەلباب بە توركیاوە دروست كردووە. هەموو ئەمانە ئاماژەن بە پلانی ستراتیژی و نەخشەی رێگای توركیا لەم هەرێمەدا.

 

لە ئابی 2016 دا توركیا دەستی بە ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوڕات كرد و لە باكووری سوریادا ناوچەیەكی بەفراوانی داگيركرد كە هەرسێ شارۆچكەی ئەلباب، جەڕابلوس و عەزاز لەخۆ دەگرێت. هەروەها توركیا لە سەرەتای ساڵی 2018 هەڵمەتێكی دیكەی سەربازی بەناوی چڵی زەیتون بۆ سەر خۆرئاوای كوردستان ئەنجامدا و كانتۆنی عەفرینی داگیركرد.

 

لە سەرەتای مانگی تشرینی دووەمی رابردوو(تشرینی دووەمی 2018) چەند ناوەندێكی میدیای تورك باسی لەو پڕۆژانە كرد كە توركیا لەناو خاكی سوریا بەنیازە جێبەجێیان بكات.  یەكێك لەو پڕۆژانە مەشق پێكردن و ئامادەكردنی هێزێكی ملیسە كە شەش هەزار و 500 كەس لەخۆ دەگرێت لەژێر ناوی سوپای سوریا ئازاد (OSO) لە عەزاز.

 

بە گوێرەی لێدوانێكی مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا، 260 هەزار ئاوارەی سوری لە توركیا گەڕێندراونەتەوە ناو سوریا و لە شارۆچكەی ئەلعەزاز نیشتەجێكراون. هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ ده‌ڵێ سێ ملیۆن و 600 هەزار پەرتووك بۆ قوتابخانەكانی باكووری سوریا لە چاپدراوە، 69 بیری ئاوی خواردنەوە لێدراوە كە پێداویستی بۆ 423 هەزار كەس دابین دەكەن. میدیای توركیاش بڵاویانكرده‌وه‌ لە ئێستادا چوار هەزار كۆمپانیاكانی توركی لە ناوچەكانی قەڵغانی فوڕات و عەفریندا كار دەكەن.

 

میدیاكانی سەر بە دەسەڵات لە توركیا جەخت لەوە ده‌كه‌نه‌وه‌ كە ئەم پڕۆژانەی توركیا لەم ناوچەیەدا ئەنجامی دەدات هیچ مەرامێكی سیاسی لە پشتەوە نییە مەسەلەیەكی رەهای مرۆڤایەتیە. بەڵام لە رووی كردەیەوە ئەم پڕۆژانە تەنیا یەك واتا و یەك نیازی لەپشتە ئەویش: هەوڵی توركیایە بۆ قایمكردنی شوێن پێی خۆی لە باكووری سوریا و خۆرئاوای كوردستان و كانتۆنی عەفریندا. یان وەكو هاووڵاتیەكی عەفرین بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" مێشك و لۆژیك لەم ناوچەیەدا توركە، جەستەی جێبەجێكاریش سوریا".

 

نووسەری بەناوبانگی لوبنانی و شارەزا لە كاروباری توركیا محەمەد نورەدین لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" بێگومان مانەوەی توركیا دەمدرێژە تا ئەو رادەیە دەمێنێتەوە كە بۆی دەچێتەسەر. ئامانجی سەرەكی بەدەستهێنانەوەی ئەو خاكەیە كە لەسەردەمی میساقی میللی لە ساڵی 1920 لە دەستیداوە. دەخوازێت باكووری سوریا و باكووری عێراق بەخۆیەوە بلكێنێت".

ئەو دەزگایانەی لەم ناوچانەدا بە دەستی توركیا دامەزراون، دروشمی سەرەكیان "برایەتی سنووری نییە" بە هەردوو زمانی توركی و عەرەبی هەڵواسراون. هەرچەندە ئەنكەرە لە هەموو بۆنەكاندا پشتگیری لە یەكێتی خاكی سوریا دەكات، بەڵام هەبوونی ئەم دەزگا و دروشمە  نیازی توركیا له‌ باره‌ی لكاندنی  ئەم ناوچانە بە خاكی توركیا ئاشكرا ده‌كات، بۆ ئەمەش دوو ستراتیژی هەیە، یەكەمینیان دروستكردنی دیفاكتۆیەك بۆ ئەم ناوچانە كە توركمانن و سەر بە توركیان لە رووی دانیشتووانە، دوای ئەوەش كاركردنە لەسەر ستراتیژی دووەمین كە ئەویش بە فەرمی ئەو ناوچانە بخرێنە سەر خاكی توركیا.

بەر لە ئەنجامدانی هەردوو ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوڕات و دواتریش چڵی زەیتون توركیا جەختی لەوە دەكردەوە كە ئەم ناوچانە هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایش و ئارامی وڵاتەكەی، دوای ئەنجامدانی ئەم دوو ئۆپراسیۆنەش توركیا بیانووی جارانی نەماوە. توركیا بە ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوڕات مەترسیەكانی داعشی لەسەر سنووری وڵاتەكەی رەواندەوە، هەروەها بە ئۆپراسیۆنی چڵەی زەیتون بۆ سەر عەفرینیش هەموو سنوورەكانی خۆی لە خۆرئاوای رووباری فوڕات كۆنتڕۆڵكرد.

د . موهیب ساڵح نووسەر و ئەكادیمی سوری لە زانكۆی عەرەبی نێودەوڵەتی تایبەت لە دیمەشق، پێیوایە كە ئامانجەكانی توركیا لە باكووری سوریا گۆڕانی بەسەر داهاتووە و توركیا هەوڵ دەدات شێوەی داگیركاریەكەی بگۆڕێت بۆ داگیركاری دەمدرێژ.

 

ئه‌و له‌ لێدوانه‌كه‌یدا بۆ په‌یسه‌رپرێس گوتی:" بارودۆخی ئاڵۆزی سوریا بەگشتی و بەشی باكووری بەتایبەتی بۆ توركیا دەرفەتێكی زێڕینە بۆ چاوتێبڕینە مێژوویەكانی لە سوریا. دوای داگیركردنی عەفرین پێشبینی دەكەین هەبوونی توركیا گۆڕانی بەسەردا هاتبێت بۆ ئەوەی هەموو سوریا بگرێتەوە، لەسایەی بێدەنگی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەتایبەتی رووسیا و ئەمریكا كە ئەم دوو دەوڵەتە زلهێزە ناتوانن لەسەر نەخشە رێگایەك بۆ سوریا رێكبكەون".

 

رژێمی سوریا كە لە ئێستادا هەژموونی بەسەر بەشی زۆری وڵاتەكەیدا هەیە، لەگەڵ دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوڕاتدا بە توندی دژی ئەم ئۆپراسیۆنە وەستایەوە، بە بەراورد لەگەڵ رژێمی سوریادا هەڵوێستی رووسیا لەمبارەیەوە نەرمتر بوو. بەڵام هەندێك لە چاودێران پێیانوایە مانەوە و نەمانەوەی توركیا لە سوریادا بەدەستی رووسیایە.

 

تەیمور ئاكماتۆڤ ئەندامی كۆنسەی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكانی رووسیا لە لێدوانێكیدا بۆ ئەحواڵی توركی لەمبارەیەوە دەڵێت:" توركیا دەخوازێت باكووری سوریا بكاتە ناوچەیەكی هەژموونی خۆی. بەڵام رووسیا لە باكووری سوریادا تەنیا بۆ نەهێشتنی نیگەرانیە ئەمنیەكانی رێگای بە ئەنكەرەە داوە. لە پڕۆسەی (ئەستانە)شدا هیچ داوایەكی سیاسی توركیا قەبوڵ نەكراوە".

بەڵام محەمەد نورەدین ئەم بۆچوونە رەتدەكاتەوە و پێیوایە:" مانەوە و نەمانەوەی توركیا لەم ناوچانەدا بە بڕیاری رووسیاوە پەیوەست نیە. رووسیا گووتی بەڵێ بۆ هاتنی توركیا، بەڵام ئەگەر رووسیا بڵێت پێویستە توركیا سوریا بەجێبێڵێت، بە واتایە نایەت كە ئەمە جێبەجێ دەكرێت. ئەمە ئەو كێشەیەیە كە لەوانەیە رووسیا و هاوپەیمانەكانی ئێران و سوریا لە داهاتوودا تووشی ببن. بەتایبەتی لەو كاتەی دەگەنە ئاستەی ئەو بڕیارەی كە دەبێت سوپای توركیا لە سوریادا بكشێتەوە".

 

هەبوونی توركیا لە باكووری سوریادا، تا رادەیەكی زۆر بە هەبوونی ئیسڕائیل لە لوبنان دەچێت. كە لە ساڵی 1982 ئیسڕائیل لەژێر ناوی كۆتاییهێنان بە بزوتنەوەی رزگاریخوازی فەڵەستینی، باشووری لوبنانی داگیركرد. لە ماوەی 18 ساڵدا ئیسڕائیل لە رێگای سوپای باشووری لوبنان ئەم ناوچەیەی خستە ژێر دەستی خۆیەوە. وەكو ئەمڕۆی توركیا كە جوڵەكانی بەناوی (OSO) ئەنجام دەدات. تا كشانەوەی لە باشووری لوبناندا لە ساڵی 2000 ئیسڕائیل سوپای باشووری لوبنانی پڕ چەك كرد، مەشقی پێكرد و ناوچەیەكی تامپۆنی بۆ دروستكرد.

ئەگەرچی ئاماژەكان پێمان دەڵێن كە توركیا دەتوانێ بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەی قەڵغانی فوڕاتدا بمێنێتەوە، بەڵام بۆ عەفرین بە پێچەوانەوەیە

سەرەڕای لێكچوونی هەردوو رووداوەكە محەمەد نورەدین ئاماژە بە لایەنە لێكنەچووەكانی ئەم دوو رووداوە دەكات و دەڵێت:" توركیا سیاسەتی بە تورككردن لەناو سوریادا جێبەجێ دەكات. بەڵام ئسیڕائیل ئەمەی نەكرد. دوای ساڵی 1978 كە پشتێنەی سنووری لە باشووری لوبنان داگیركرد، هیچ ئامانجێكی ئیسرائیلی بۆ گۆڕانكاری دیموگرافی لە ئارادانەبوو. تەنیا داگیركاری سەربازی و ئەمنی بوو. بۆیە هەنگاوەكانی توركیا لەناو سوریادا زۆر مەترسیدارترە، رەهەندی ئەمنی و سەربازی تێدەپەڕێنێت. بەڵكو گۆڕینی دیموگرافیا و پێكهاتەی كۆمەڵایەتیش دەگرێتەوە. هەوڵێكە بۆ داگیركاری بەردەوام یان داگیركاری ناڕاستەوخۆ".

 

ئەگەرچی ئاماژەكان پێمان دەڵێن كە توركیا دەتوانێ بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەی قەڵغانی فوڕاتدا بمێنێتەوە، بەڵام بۆ عەفرین بە پێچەوانەوەیە. چونكە وەكو ناوچەكانی قەڵغانی فوڕاتدا توركیا ناتوانێ لە عەفریندا سەقامگیری و ئاسایش بەدەست بخات. بەر لە داگیركردنی عەفرین پەناگەیەك بوو بۆ سەدان هەزار ئاوارەی سوری ناوچەیەكی هەرە سەقامگیر بوو لە سوریادا. بەڵام دوای داگیركردنی لە سەرەتای 2018، بە گوێرەی راپۆرتەكانی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، رێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤ و كۆمسیۆنی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان، پێشێڵكردنی مافەكانی مرۆڤ، ئەشكەنجەدانی كورد، رفاندنی خەڵكی عەفرین بوونەتە دیاریدەی بەربڵاو لە سایەی هەبوونی سوپای تورك و ملیشیا سەلەفییەكان.

موحسین عەوەزولڵا: توركیا هەوڵدەدات بۆ ماوەیەكی درێژ عەفرین داگیربكات و بیكاتە ئەسكەندەرونەی دووەم

خەڵكی عەفرین لەسەر زێدی خۆی ئاوارە بووە، ئەنكەرەش ئاوارە سوریەكانی ناو خاكی خۆی و ئاوارەكانی غوتە لە عەفرین نیشتەجێ دەكات. ئەمەش وایكردووە كە عەفرین ناوچەیەكی نا ئارام بێت نەوەكو تەنیا بۆ خەڵكەكەی بەڵكو بۆ سوپای توركیا و ملیشیاكانیشی. بە گوێرەی ئامارەكانی مانگی تشرینی دووەمی 2018 بەهۆی شەڕی نێوان گرووپە چەكدارەكانی سەر بە توركیا لە عەفرین 25 چەكداری سەر بە توركیا كوژران. 

 

موحسین عەوەزولڵا كە نووسەرێكی میسڕیە و شارەزایە لە كاروباری ناوچەكەدا لە لێدوانێكی بۆ (پەیسەر پرێس) نیگەرانیەكانی خۆی لەبارەی عەفرین ناشارێتەوە و پێیوایە:" توركیا هەوڵدەدات بۆ ماوەیەكی درێژ عەفرین داگیربكات و بیكاتە ئەسكەندەرونەی دووەم، بەداخەوە لە سایەی نەبوونی كاردانەوەیەكی توندی ئەمریكا لەدژی كردەوەكانی توركیا لە عەفرین كە بە ئاشكرا دزی، تاڵان و گۆڕینی دیموگرافیا ئەنجام دەدات. دەترسم عەفرین ببێتە قوربانی هێزە نێودەوڵەتیەكان". بۆ ئاستەنگكردنی ئەم ئەگەره‌ی سەرەوە ئەم نووسەرە میسڕیە دەڵێت:" ئاستەنگكردنی ئەجنداكانی توركیا پەیوەستە بە قەبارەی شەڕی كورد لە دژی توركیا و ملیشیاكانی لە عەفرین، لێكتێگەیشتنە نێودەوڵەتیەكان. پێویستە عەفرین وەكو مەشخەڵێكی بەرەنگاربوونەوە بمێنێتەوە، پێویستە كورد بزانێت كە عەفرین بە خوێن ئازاد دەكرێت".

رامی عەبدولڕەحمان، دامەزرێنەر و گوتەبێژی روانگەی سوری بۆ مافی مرۆڤ (مرصد) كە ناوەندەكەی لە لەندەنە پێیوایە عەفرین بۆ توركیا و گرووپەكانی ناوچەیەكی ئارام نیە. لەمبارەیەوە بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" ئەو پێشێڵكاریانەی لە عەفرین ئەنجامدراوە، بۆتە مایەی هەڵسانی رق و كینەی كۆمەڵگای سوری. پێشڵكاری لە دزی بگرە تا، دەستبەسەرداگرتنی زەوی، رفاندن، ئەشكەنجەدان كراوە. ئەمەش بارودۆخەكەی ئەوەندەی دیكە ئاڵۆز كردووە، بارودۆخی عەفرین بە تەواوەتی جیاوازە لەگەڵ ناوچەی قەڵغانی فوڕات. قەڵغانی فوڕات عەشاریری عەرەبی و توركمانی تیادایە، كە نزیكن لە توركیا و توركیایان دەوێت. بەڵام لە عەفرین پێچەوانەیە، كورد توركیا رەتدەكاتەوە".

 

لە كۆتایی قسەكانیشیدا عەبدولڕەحمان پێیوایە:"  توركیا چاوی بڕیووەتە عفرین، هەوڵدەدات ئەسكەندەرونێكی نوێ، یان باكووری قوبڕسێكی دیكە دروست بكات. توركیا دەخوازێت سیاسەتی ئەمری واقیع بەسەر عەفرین بسەپێنێت. لە رێگەی گۆڕانی دیموگرافیا و گۆڕینی ناوی شوێنەكان، یەك لەو شوێنانەی كە زۆرترین گۆڕانی دیمۆگرافی تیادا كراوە عەفرینە. سەرەڕای هەموو ئەمانەش عەفرین ئاستەنگە لە بەردەم ئەجنداكانی توركیا".