09:42 - 13/06/2019
ئایا عێراق بەرەو كۆمەڵگەیەكی تاوانكاریی دەڕوات؟
كۆمەڵناسان و پسپۆڕانی بواری یاسایی پێیان وایە هەندێك لە كۆمەڵگەكان گۆڕانكارییان بەسەردا دێت و دواجاریش وەك گروپ و ڕێكخراوێكی تاوانكارییان لێدێت، چوون شارەزایی لەكوشتن، كارامەیی لەدزین، پسپۆڕی لە دەست بڕین، شارەزایی پەیدا دەكەن لە گەندەڵی و وێرانكاریدا، دواجار هەموو خولیا و ئامانجەكانی ئەو كۆمەڵگە تاوانكارە دەبێتە خولیایەكی ئابووری و كۆكردنەوەی چەردە پارەیەك و هیچی تر.
پرسیاری سەرەكی ئەوەیە تاوان چیە؟ مرۆڤ چۆن بە هێواشی بەرەو تاوانكاریی دەچێت؟ لە پێناسەیەكی سادەدا، تاوان کارێکە لەلایەن کەسێکەوە دژ بە یاساکانی وڵاتێك یان ناوچەیەک دەکرێت كە بە پێی یاسا سزای بۆ دانراوە، بەو كەسەی ئەو کارە دەکات بە تاوانبار دەناسرێت.
سەرەکیترین شتانێک کە بە تاوان ناو دەبرێن ئەوەیە کە وادەزانرێت ئەو شتە دەبێتە ھۆی درووستبوونی کێشە بۆ کەسێکی تر. شتانێک وەک کوشتنی کەسێکی تر، ئازارگەیاندن بە کەسێک، دزین، ڕفاندن، گەندەڵی لە زۆربەی وڵاتەکان تاوان دێنە ئەژمار، بەڵام هەندێك تاوان هەن بە پێی یاسای وڵاتان دەگۆڕێت و تایبەتمەندی خۆیان هەیە.
لەو ڕوانگەیەوە كاتێك لە وێنە گەورەكەدا سەیری عێراق و كۆمەڵگەی عێراقی –بە كوردستانیشەوە- دەكەین دەبینین زۆر بەخێرایی لەسەر ئەو شەقامە هەنگاو هەڵدەگرێت و بەو ئاڕاستەیەشدا دەڕوات ومەنزڵگاكەی ئەو دۆزەخە گەورەیە دەبێت، كە گروپە تاوانكارییەكان بارگەوبنەی لێدەخەن.
لەعیراق، پرۆسەی پەروەردە تێكشكاوەو (كۆمەڵایەتی بوون) و (مرۆیی بوون)ی لەدەست داوە، بواری (پەروەردەی تاك) لەناو سیستەمی خوێندندا پێگەی خۆی لەدەست داوەو تەنها لە بواری فێركاریی دا كاردەكات–ئەویش بە سەقەتی و نیوە ناچڵ-.
دوایین راپۆرتی ڕێكخراوی یونیسێف سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان و تایبەت بە خوێندن، ئاماژە بەوە دەکات، لە 54%ـی خوێندکارانی چینی هەژاری کۆمەڵگەی عێراقی، بەر لەکۆتایی هاتنی خوێندنی دواناوەندی، واز لە خوێندن دەهێنن و زۆربەشیان ڕوو دەکەنە بازاڕەکان و لەوێش روبەرووی خراپبەکارهێنان و خراپ ڕەفتارکردن دەبنەوە، ئەمەش هەلێكە بۆ قۆستنەوەی كەسەكان لە لایەن باندو ڕێكخراوە تیرۆرستیەكانەوە بۆ ئەنجامدانی كاری تاوانكاریی.
ئەگەر سەرنج لەعێراق بدەین بێكاریی لەناو كۆمەڵگەدا پەرەی سەندووە، كەناڵی الجزیرە لە ڕاپۆرتێكیدا باس لەو دەكات ژمارەیەكی زۆر لە دەرچووانی زانكۆو پەیمانگاكان و هەڵگرانی بڕوانامەكان بێكارن و دەڵێت: 20% گەنجانی خاوەن بڕوانامە بێكارن- ئەمە وەك ئاماری حكومەتی عێراق- بەڵام ئامارە نافەرمیەكان باس لەوەدەكەن كەڕێژەكە زۆر لەوە زیاترە تا ڕادەی دوو بەرامبەر، پرسیار ئەوەیە ئەگەر ئەوە دۆخی بڕونامەدارەكان بێت، دەبێت بێكاری و هەژاری لە عێراقدا لەچ ئاستێكی مەترسیداردابێت.
وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە ڕاپۆرتێكدا باسی لەوە كردووە كە ڕێژەی بێكاری لە عیراق دا لەبەرزبوونەوەدایەو بۆ ئەو مەبەستەش نمونەی 2016 و 2018 هێناوەتەوە، لە یەكەمیان دا رێژەی بێكاری 11% بووەو لە دووەمیشدا بەرزبوەتەوە بۆ 15%.
بە پێی ئامارە فەرمیەكانی حكومەتی عێراقی دوای 2003 ژمارەی ئەو كارگانەی لەكاركەوتوون 13.328 كارگەی گەورەو مام ناوەند و بچووك بوون، 75% ی خۆراك و 91% كەرەستەكانی بیناسازیی لەدەرەوەی عێراقەوە هاوردە دەكرێت، كەهەموو ئەمانە كارێگەرییان هەیە لەسەر بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری و بەدوای ئەویش دا كاردەكاتە سەر بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاریی و سەرجەم پسپۆڕانی كۆمەڵناسیش باوەڕیان وایە ئەمانە هۆكارن بۆ ئەنجامدانی تاوانكاریی.
گەندەڵی سەرجەم كایەكانی ژیانی گرتۆتەوەو جومگەكانی حكومەتی لەسەرەوە بۆ خوارەوە تەنیوەتەوە، بە پێی ئەزموونی حكومداریی لە دوای 2003 وە حكومەتی عێراق لە ڕیزی 12 ی وڵاتە گەندەڵەكاندایە، ئەوانەشی كە فەرمانڕەوایی عێراقیان كردووە زۆرینەی كارەكانیان لە بەرژەوەندی خۆیان بەكاریان هێناوە، دۆسیەی گەندەڵی ئاڵۆزترین دۆسیەكانی عێراقە لە 2003ەوە، تەنانەت ئەو دۆسیە بە مەترسیدارتر لە دۆسیەی تیرۆر دادەنرێت، چونكە چەندان گرووپ و هێز و لایەن تێوە گلاون و ئەوەش كارەكەی زۆر ئاڵۆز و سەخت كردووە بۆ دەسەڵاتی جێبەجێكردن، هەموو هێزە عێراقیەكانیش یەكتری بە گەندەڵی تۆمەتبار دەكەن و دادگاكان و داواكاری گشتیش لەو بارەیەوە متەقیان لە خۆیان بڕیوە.
تیرۆر و گەندەڵی بوونەتە دووانەیەك و بەرۆكی عێراقیان گرتووە و هەردووكیان لەسەر سامانی عێراق دەژین و هەریەكەیان خزمەت بەوەیتریان دەكات و رێگری لە لەناوچوونی ئەویتریان دەكات. عێراق بەو هەموو سەرچاوە ئابووریانەوە كە هەیەتی، كەچی قەرزەكانی زیاترە 124 ملیار دۆلارە، كە تایبەتن بە 29 وڵات و سندوقی نەختی نێو دەوڵەتی و كۆمپانیا جۆراوجۆرەكان.
كێشەكانی نێوان بەغداد و هەولێر تادێت ئاڵۆزتر دەبێت و لەبری هاوكاری یەكتری جاروبار ناكۆكی و دووبەرەكی و تەنانەت ئەگەری ڕودانی جەنگیشی لێكەوتوەتەوە، دوای ڕوداوەكانی ڕیفراندۆم و 16 ئۆكتۆبەری 2017 كێشەكانی نێوان بەغداد و هەرێمی كوردستان پەرەیان گرتەوەو 51%ی كە پێشتر لە لایەن هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوە دەبراو لە ئێستەشدا گەڕاوەتەوە ژێر دەستی حكومەتی ناوەند و سەرجەم ئەو شارو شارۆچكانەش كێشەی گەروەیان بۆ هاتوەتە پێشەوە كە قوڵاییەكانی كێشەی نەتەوەیی و نیشتیمانی تیایدا ڕەنگ دەداتەوە.
وەك ئەوەی لە میدیاكانیشەوە دەردەكەوێت دابەزینی بەها باڵاكان و دابەزینی كێرڤی پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی منداڵان و زیادبوونی ئاماری كوشتن و توندوتیژیەكان پەرەیان گرتووە، بە پێی ئامارە فەرمیەكانی عێراق لە 2003 تا 2017 و ڕاگەیاندنی كۆتایی هاتنی داعش 430 هەزاركەس كوژراون و زۆرینەی ئەو ژمارەیە دەكەونە پارێزگای دیالەو بەدوای ئەویشدا ئەنبار و پاشان سەڵاحەدین و دواجاریش موسڵ كە هەموو ئەو پارێزگایانە دانیشتوانەكەی سونەن.
و نەمانی ئینتیمای نیشتیمانی و كۆچكردن و ڕاكردن لە نیشتیمان و لەسەرو هەمووشیانەوە تەسكبوونەوە ئازادی رۆژنامەوانی و كوشتنی رۆژنامەنوسان، بەڵگەی حاشا هەڵنەگری ئەو دۆخە خراپەن كە عێراقی پێدا تێدەپەڕێت. سەرەڕای ئەمانەش رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كە هاوكاری سەرەكین بۆ چارەسەری دۆخی شێواوی عێراق ژمارەیان 11670 ڕێكخرواوەو ژمارەی حیزبەكانیش نزیكەی 400 حیزبی جۆراوجۆرەو 54 رۆژنامەی فەرمی و گۆڤاری رۆژانە دەردەچن و 63 تەلەفزیۆن 24 كاتژمێر پەخش دەكەن.
شارەزایان باس لەوە دەكەن كە هۆكارە سەرەكیەكانی ئەو دۆخە كۆمەڵایەتیە دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێكی سەرەكی، لەوانەش:
یەكەم: هۆكارە ئاینیەكان، بەو پێیەی كە ئاین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی وعێراق بەتایبەتی رۆڵێكی لەبەرچاوو گرنگە، چوون ئاین ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە پێكهێنانی كۆمەڵگەو دروستكردن و چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتیەكاندا، ئاین ئەگەر بەمانا گشتیەكەی لە خزمەتی خەڵكدا بووبێت و بەدەم چارەسەری كێشەكانی خەڵكەوە بووبێت، ئەوا كاریگەرییە ئەرێنیەكانی لەسەر كۆمەڵگە رەنگی داوەتەوەو بە پێچەوانەشەوە.
یەكێك لەو كێشانەی بەردەوام بەرۆكی ئاین و ئایندارەكان دەگرێتەوە هەبوونی تەفسیرو شرۆڤە جۆراو جۆرەكانی دەقە ئاینیەكان بووە، ئەو شرۆڤانە بوونەتە هۆی باشكردنی دۆخەكە بە گشتی و هاتنە پێشەوەی چارەسەریی كێشەی جۆراوجۆر، لەوانەش كاتێك شرۆڤەیەكی مرۆیی و ئینسان دۆستی بۆ ئاین دەكرێت ئەوا دیوە جوانەكەی دەردەكەوێت، تا ئەو كاتەی ئاین و دەقە ئاینیەكان لە خزمەت مرۆڤ و خەمەگشتیەكانی كۆمەڵگەدا بوبێت ئەوا كۆمەڵگە لەسایەیدا حەساوەتەوە، بەدیوەكەی تریشدا كاتێك شرۆڤەی مەرگدۆستی و ڕقبوونەوە لەژیان و مرۆڤ بۆ دەقە ئاینەیەكان دەكرێت ئیتر ئاین دەبێتە بەڵای سەر بەڵاكان و ئیتر ئاین لە جوغزە خوداییەكەی دێتە دەرەوەو دەبێتە ئارەزووكاریی مرۆڤەكان و دواجاریش كوشت و كوشتارو بەڵای لە جۆری بزووتنەوەو گروپە توندڕەوەكانی لێ پەیدا دەبێت و زیانەكانیشی بەر كۆمەڵگە دەكەوێت.
عێراق لە ژێر سایەی ڕوداوە مێژوییەكانی نێوان دوو ئاینزای –شێعەو سوننە-و لەناو ئەوانیشدا گروپ و دەستەو تاقمی جۆراوجۆر بوونەتە هۆی ئەوەی زۆربەی خەڵكەكەی ئاینداری شكڵی و بەناویان وەرگرتووەو كوێرانەو سەرزارەكیانە لێی چوونەتە پێشەوە، زۆرینەی ئەو گروپانە لە نموونەكانی (عەصائیبی ئەهلی حەق-ی شێعەكان) و (داعش-ی سونەكان) كارەساتی مرۆیی گەورەیان دروستكرد، ئەو دوو گروپە هەریەكەیان بە پێی ئەو زەمینەی بۆی هاتە پێشەوە لە ئەنجامدانی كاری دژە مرۆیی دەستیان نەگێڕایەوە، ئەگەرداعش وەك خەلافەت و دەسەڵات و حوكمداریی هاتە پێشەوەو لە ئەنجامی پراكتیزەكردنی بنەما فیكریەكانی بووە مایەی كوشتن و ماڵوێرانی هەزاران كەس، ئەوا شێعەكان لەناویشیاندا عەصائیب دەیان كارەساتی گەورەیان لەبەرامبەری خەڵكی سونەی عێراقدا ئەنجامداو دەیان كەسیان بە تاوانی ناوی –عومەر و عوسمان و ئەبوبەكر- كوشت.
لە میانەی رەفتای كۆمەڵایەتی ئەو دوو شرۆڤە ئاینزایەدا كۆمەڵگەی عێراقی دوچاری كێشەی كۆمەڵایەتی زۆر بووە، شارەزایان پێیان وایە ئاین لەبری ئەوەی ببێتە ڕەحمەت بووەتە زەحمەتێكی گەورە بەسەر خەڵكی عێراقەوە.
دووەم: نەمانی سەروەری یاساو گرنگی نەدان و پشتگوێ خستنی یاساكان، هەرچەندە یاساكانی حامورابی –كە عێراقییە- به‌كۆنترین یاسا له‌مێژووی مرۆڤایه‌تیدا داده‌نرێن ، مێژووه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 1790 ساڵ پێش زایین و له‌شارستانی میزۆپۆتامیا له بابل دانراون، یاساكانی له 284مادده پێكهاتوون، كاروباره جۆربه‌جۆره‌كانی ژیانیان له‌خۆگرتووه، هه‌ر له‌چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان تا ده‌گاته سزادانی تاوانباران و قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌و دیاریكردنی ئه‌رك و مافی هه‌رتاكێك، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە یاساكان بە پاساوی جیاواز پشتگوێ دەخرێن و خودی پارێزەرانی یاساش كار ئاسانی بۆ ئەوە دەكەن یاساكان جێبەجێنەكرێن، یان ڕاستتر دەستێوەردان دەكەن، ئەوەی كە كۆمەڵناسان و یاسا ناسان لە سەركی كۆكن ئەوەیە كە جێیبەجێنەكردنی یاسا واتە لەبەر یەك هەڵوەشانی كۆمەڵگەو هەنگاو هەڵگرتن بەرەو تاوان و پێشێلكاریی.
سێیەم: هەژاريی خەڵك و داهاتی تاك:
بڵاوبوونەوەی تاوانە جۆراوجۆرەكانی وەك كوشتن و ڕێگری و هەموو جۆرەكانی گەندەڵی سەرێكی دەچێتەوە سەر هەژاری، هەرچەندە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بەزۆرینەی سەرچاوە ئابووریەكان، بەڵام بە هۆكاری جیاواز خەڵكەكەی ژیان و گوزەرانیان نالەبارو ناخۆشەو بە پێی وتەی عەبد زەهرە هنداوی وتەبێژی فەرمی وەزارەتی پلاندانان ڕێژەی هەژاری لەم وڵاتە زیاترە لە 22%، بەپێی ئاماری دادگاکان، لە 2018دا ژمارەی تەڵاق 80 هەزار حاڵەت بووە.
بەپێی ئامارەی ئەنجومەنی دادوەریی عێراق، بە گشتی لە عێراقدا، لە ساڵی 2004 بۆ 2014، حاڵەتەکانی تەڵاق گەیشتووەتە نزیکەی 517 هەزار حاڵەت. ئەوەش هاتووە، کەوا رۆژانە 145 تەڵاق لە عێراق هەبووە، واتا لە هەر سەعاتێکدا 6 تەڵاق و لە 10 خولەکیشدا تەڵاقێک. ژمارەی ئەو خێزانانەی کە چاودێری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە نزیکەی ملیۆنێك و 200 هەزار خێزانن و ژمارەی کەسەکانیش نزیکەی 5 ملیۆن کەسن. ئەمە لە كاتێكدا لە بوودجەی ساڵەكانی 2015-2018 رێژەی 3% ی بۆ میلشیاكان دانراوە، عێراق لە ڕیزبەندی وڵاتانی جیهاندا ژمارە 108 وەرگرتووە كە تێكڕای داهاتی تاك دەگاتە (7391) دۆرلارە كە رۆژانە نزیكەی (22 دۆلار دەكات).
بە پێی ڕاپۆرتێكی وەزارەتی بازرگانی عێراقی كە لە مانگی نۆڤەمبەری 2018 بڵاو بوەتەوە رێژەی هەژاریی (30%) تێپەڕاندووە و ئەوەش مەترسی گەورە بۆ سەر كۆمەڵگەی عێراقی دروست دەكات.
هەموو ئەمانە ئەو هۆكارانە بوون كە شارەزایانی كۆمەڵناسی گەیاندوەتە ئەو بڕوایەی كە كۆمەڵگەی عێراقی ئەگەر لە ئێستەشدا نەبووبیتە كۆمەڵگەیەكی تاوانكار ئەوا بێگومان بەرەوە كۆمەڵگەی تاوانكاریی بەڕێوەیە.