01:14 - 04/07/2019
پلانى ٧٠ ساڵه‌ى توركیا بۆ له‌ناوبردنى گۆرانی و موزیكی كوردی
میلۆدی و ئاوازە كوردیەكان لە توركیا دەوترێنەوە و بە توركی لە قەڵەم دەدرێن و لە كوردی ده‌سڕنه‌وه، ئەڵبەتە دەوڵەتی توركیا لە 70 ساڵ لەمەوبەرەوە پلانی تایبەتی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته داناوه، ئەو كەسانەی له‌سه‌ر ئه‌و ڕێچكه‌یه كاریانكردووه خەڵات كراون و ژیانێكی خۆشیان بۆ ده‌سته‌به‌ركراوه. هەركەسێك زۆرتین ئاوازی كوردی هێنابێت و بە توركی وتبێتیه‌وه لایان ئازیزتر بووە، پلانێكی تەواو سیستماتیك بۆ لەناوبردنی كه‌لتووری كوردی بەڕێوەچووە. ئەم داگیركاریە كه‌لتووریە و دزینی هونەری مۆسیقای كوردی، تەواوكاری داگیركاری و هەوڵەكانی دیكه‌ی توركیایه بۆ سڕینەوەی نەتەوەی كورد.
لە توركیا بە موزیكی كوردی دەڵێن: (خەڵك موزیك و سەنعەت موزیك). ئیستانبوڵ و ئەنقەرە پڕیەتی لە باشترین موزیكژه‌ن و موزیكزانی كورد كە لە كۆڕ و تیپە گەوره و گۆرانیبێژە بەناوبانگەكانی توركدا كارده‌كه‌ن.
لە دوای دابەشكردنی كوردستان و قەدەغەكردنی زمان و جلوبەرگی كوردی، گۆرانی كوردیش ەدەغەكرا، بە تایبەت لە باكووری كهوردستان، هیچ پارچه‌یه‌كی كوردستان هێنده‌ی ئەم پارچه‌یه لە باری زمان و كەلەپوورەوە زەبری گورچكبڕی بەرنەكەوتووە و داغان نەكراوە.
بەهۆی سه‌ركوتكردن و لە خشتەبردنی شۆڕش و بزووتنەوەكانی كورد لە توركیا و هاتنەسەركاری حكومەتی ئەتاتورك، كورد بە هەموو شێوازێك و لە هەموو لایه‌كه‌وه كەوتە ژێر زەبر و زۆر و گوشاری تواندنەوە و لەناوبردنه‌وه.
بەشێكی زۆری موزیكی توركی، له‌لایه‌ن ئیمپراتۆریەتی عوسمانیه‌وه له نەتەوه‌كانی كورد و یۆنانی و ئەرمەن و عەرەب دزراون. ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی ئاتاتورك ئەو كارەی كرد و شوێنپێی عوسمانییەكانی كوێر نەكردەوە و ئەو پلانه‌ی ئەوانی درێژه‌پێدا.
دەوڵەتی توركیا تا ئه‌مڕۆ 28 راپەڕین و شۆڕشی كوردی سەركوتكردووە، لەدوای سەركوتكردن و دامركاندنه‌وه‌ی ئەو شۆڕش و سەرهەڵدانانەش كەوتە قەدەغەكردنی زمان و جلوبەرگ و تەنانەت هونەری كوردی. لە هەمووشی قێزه‌ونتر، ناوی (كورد)ی لە فەرهەنگی تورك و خاكی توركیادا سڕیەوە و هاوڵاتیانی كوردی بە توركی شاخاوی لە قەڵەم دەدا.
چۆن ئاواز و موزیكی كوردییان دزی؟
یەكەم هەنگاوی دەوڵەتی ئەتاتورك ئەوە بوو جلوبەرگ و زمانی كوردی و تەنانەت گۆرانی گوتنیش بە كوردی قەدەغە بكات. تەنها شتێك كە قەدەغە نەكرا و پێیان نەگۆڕدرا، هەڵپەڕكێی كوردی بوو! بەڵام ناوی ئەوانەشیان كردە توركی.
ساڵی 1926 و له سەردەمی ده‌سه‌ڵاتی مستەفا كەمال ئەتاتوركدا، بە مەبەستی كۆكردنەوەی ئاوازی فۆلكلۆری كوردی و تۆماركردنی، لیژنەیەكی هونەریی پێكهێنرا. ئەو لیژنەیە كەسانی موزیكزان بوون، كه‌وتنه گەڕان بە ناوچەكانی (ئورفە و ئامه‌د و مەلاتیە و سیواس و هەكاری و ئەرزنجان و مەرەش) و شارە كوردییەكانی تر، چی دەنگخۆش و سترانبێژی ناوچە كوردنشینەكان بوو ئاواز و گۆرانیەكانیان لێ وەرگرتن و كردیانن بە توركی.
لە دەرئەنجامی ئەم گەشتەدا 250 گۆرانی و ئاوازی فۆلكلۆری كوردییان كۆكرده‌وە و به زمانی توركی تۆماریانكرد. دواتریش هەرچی گۆرانی فۆلكلۆر و ڕەسەنی كوردی هەبوو كردیان بە سامان و موڵكی هونەری توركی.
ساڵی 1938 گەشتی دووەمیان دەستپێكرد، ئەمجارە (491) ئاوازی فۆلكلۆری كوردییان كۆكردەوە. ساڵی 1976 وەزارەتی رۆشنبیری توركیا لیژنەیەكی هونەریی بۆ ئەنجامدانی گەشتێكی تایبەت بە كۆكردنەوەی ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی شاری ئورفە راسپارد، ئه‌مانیش (300) ئاوازی ڕەسەنی كوردییان كۆكرده‌وه و توركاندیانن.
ئێستاش لە توركیا له‌سه‌ر زۆر لە بەرهەمەكان دەنوسرێت (Anonim) واتە بێ خاوەن كە لە ڕاستیدا ئاوازی ڕەسەن و فۆلكلۆری كوردین. بۆ نمونە، میلۆدی و ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی هەردوو شاری ئورفە و ئامه‌د كە لەڕووی ئاواز و گۆرانی كوردییه‌وه ناوچەیەكی دەوڵەمەندن، كاریگەری زۆریان لەسەر مۆسیقا و هونەرمەندانی توركیا هەبووە.
تەنانەت دەوڵەتی توركیا بەشێكی زۆری هەڵپەڕكێ و گۆرانییه كوردییه‌كانی به هی خۆی لەقەڵەمداوە و بە فەرهەنگی توركی ناودەبات.
هونەرمەند مەزهەری خالقی دەربارەی هەوڵەكانی ده‌وڵه‌تی توركیا بۆ سڕینەوەی فەرهەنگی مۆسیقای كوردی دەڵێت:
“ئەوە خەتەرێكی زۆر گەورەیە، بەڕاستی بەلای منەوە ئەوە خیانەتە، چونكە ئەوە دزییە، مۆسیقای دەوڵەمەندی كوردی لە بێ خاوەنی كەوتۆتە گیر ئەو وڵاتانەی كە داگیریان كردوین، لە توركیا زیاتر له 50%ی گۆرانییەكان كوردین“.
جەلال بەگ: ئەو هونەرمەندە كوردەی كه مستەفا كەمال ئەتاتورك پێی سەرسام بوو
یەكەم گۆرانیبێژ كە ئاوی بۆ گۆرانیبێژەكانی دیكە ڕشت و گۆرانیی كوردی كردە توركی، (جەلال گوزەلسەس) بوو، گوزه‌لسه‌س دەنگی زۆر خۆش بوو و لە مزگەوتێكی ئامه‌د دا سەڵای دەكرد و بانگی دەدا.
جەلالبەگ كارمەندی دەوڵەتی تورك بوو، كاتێك ئه‌تاتورك سه‌ردانی ئامه‌دی كرد، جەلالبەگ لە كۆشكی قازیی ئەو شارەدا بە توركی گۆرانی بۆ گوت. ئەویش ئەو سەردەمەی كە لە هەموو توركیادا نووسرابوو: (چونكە توركیت، بەختەوەریت)، ئه‌تاتوركیش بە دەستی خۆی شاباشی دایه و خەڵاتی كرد!
ئەم خەڵاتە بوو بە خێر و ڕژا بەسەر جەلالبەگی كوردی كوردینەزانی به توركی فێركراودا، بەڵام ئەم كارەی جەلالبەگ بووه نەگبەتی بۆ مۆسیقای كوردی و بوو به بەردەبازێك بۆ هاتنەمەیدانی كوردە دەنگخۆشەكانی دیكەی باكووری كوردستان، كە گۆرانی كوردییان ده‌كرده توركی و ئه‌رشیفی مۆسیقای توركیایان پێ دەوڵەمەند دەكرد.
جەلالبەگ تەنها گۆرانییه‌كی كوردیی گوتووە به ناوی (گەورێ): "گەورێ، ئەز قوربانا گەورا خوەمە گەورێ!)، ئەویش بە تۆماركراوی نەماوەتەوە.
لە هەر ناوچەیەك دەنگخۆشێكی كورد ده‌رده‌كه‌وت، گورج دەیانبردە رادیۆ و ئەو گۆرانییانەیان پێ ده‌گوته‌وه و تۆماریان ده‌كرد كە تێكستی توركییان بۆ نوسرابووه‌وه و بە ناوی گۆرانی و موزیكی توركییه‌وه دەچووە ئه‌رشیفی گۆرانیی توركییەوە.
دوو دەنگخۆشی كوردی دیكە لەو سەردەمەدا رێچكەی جەلالبەگیان گرتووه و بە توركی گۆرانییان گوتووە: (جەمیل جانقات)ی خەڵكی ئورفا و (فەخری مەلاتیایی).
لەو سەردەمەدا كوردە ئازادیخوازەكانی ئامه‌د داوا لە جەلالبەگ دەكەن بڕواتە سوریا و لەوێ گۆرانیی كوردی لەسەر قەوان تۆماربكات، بۆ ئەوەی نەكرێنە توركی و نەفەوتێن، بەڵام لەترسی دەوڵەتی تورك و "هه‌ندێك له كورده خۆفرۆشه‌كان"ی ئەو سەردەمە، نەیوێراوە.
ئەگەر گوێ بدەینە گۆرانیەكانی جەلالبەگ كە بە توركی گوتونی زۆر وشەی كوردی دەڵێتەوە وەك (لۆی لۆی ، لێ لێ، دەلێ لێ، لێ نار، هەیلۆ).
شتێك كە زۆر سەرنجڕاكێش بوو، كاردانەوەی خەڵكی تورك بوو بەرامبەر دەركەوتنی ئەو گۆرانییە كوردییانەی بە توركی بڵاودەبوونەوە. توركەكان حەزیان لێ نەدەكرد و بە لایانەوە نامۆ بوو، چونكە ئەو وشەگەلەی كە لە ناو گۆرانی كوردیدا هەبوون و بە هیچ جۆرێك نەدەكرا بكرێنە توركی و وەك خۆیان دەمانەوە، لە زەوقی توركەكانی دەدا و لێی تێنەدەگەیشتن كە لێ لێ، لۆ لۆ، دەلێ لێ، لێ لێ نار، دەلالۆ، هەیلێ یان هەیلۆ به واتای چی دێت؟! ئەمە دەریخست نەتەوەیەكی دیكە لەم وڵاتەدا هەیە، بەڵام ڕێ نادرێت كەڵك لە فەرهەنگ و زمانی خۆیان وەربگرن.
كاتێك )عیزەت ئاڵتنمەشە) گۆرانی ( لێ خانم خان خانمێ)ی كردە توركی و لە تەلەفزیۆنی توركیەدا بڵاوبووەوە، توركەكان گوتیان ئەم گۆرانییە چییە و ئەم زمانه توركییە له چ ناوچەیەك قسه‌ی پێده‌كرێت؟! كاربەدەستانی دەوڵەتی تورك كە لە شتێكی وا دەگەڕان، لە وەڵامدا گوتبوویان ئەمە زمانی ئەو توركانەیە كە لە چیا دەژین و هێشتا نازانن شارستانیەت چییه.
هەر دەنگخۆشێكی كورد كە دەچووە رادیۆ یان تەلەفزیۆن گۆرانی بڵێت، دەبوو گۆرانیی ئەو ناوچەیە بڵێت كە لێی ژیاوە. بۆ نمونە، ئەگەر خەڵكی وان بوایە دەبوو گۆرانیی ناوچەی وان بڵێت. بەكورتی، بۆی نەبوو گۆرانی ناوچەیەكی دیكە بڵێتەوە، ئەمەش خۆی جۆرێك سیاسەت بوو بۆ كۆكردنەوەی گۆرانی كوردی و كردنیان بە توركی. نەشیاندەهێشت هیچ گۆرانیبێژێكی تورك گۆرانییە كوردییەكان بە توركی بڵێتەوە! ئەو پارە و بواره‌ی بۆ دەنگخۆشە كوردەكان تەرخانكرابوو، زۆرتر بوو لەو پارە و بواره‌ی بۆ گۆرانیبێژە توركەكان ڕه‌خسێنرابوو.
جەلالبەگ كێیە؟
جەلالبەگ (بە توركی جەلال بەی) بە جەلال گوزەلسەس و جەلال دیاربەكرلی ناسراوە، لەبەر دەنگخۆشی لە توركیە نازناوی (بولبولی شەرقی) پێبەخشراوە. ساڵی 1899 لە شاری ئامه‌د لەدایكبووە. كوردە و باوكی ناوی (دەروێش خەلیل) و دایكی ناوی (لوتفیە خانم) بووە. لە مزگەوتی (ئوڵو)ی بانگی داوەو سەڵای كردووە و قورئانی خوێندووە.
ئەتاتورك لەسەردانێكدا بۆ ئامه‌د گوێی لە دەنگی بووە و جەلالبەگ گۆرانی بۆ گوتووه و سەرسامی دەنگی بووە. توركەكان زانیویانە دەنگی خۆشە گرنگیان پێداوە و لەسەر قەوان گۆرانیان بۆ تۆماركردووە. بەرهەمەكانی لەڕووی كوالێتیەوە بەشێوەیەكی زۆرباش تۆماركراوە، ئامێرە مۆسیقیەكانی وەك (كەمان، كلارنێت، عود، جومبوش و نای) و چەندین ئامێری دیكەی موزیك لە گۆرانیەكانی لێدراوە.
جەلالبەگ دەیان گۆرانی و ئاوازی فۆلكلۆری گوتووە، بەڵام بە تێكست و هۆنراوه‌ی توركی گوتوویەتی، بێگومان ئەم كارەی خزمەتێكی گەورە بووە بە گۆرانی و مۆسیقای توركی، بەوەی چەندین ئاواز و گۆرانی رەسەنی كوردی هێناوە و فەرهەنگی هونەری توركی پێ دەوڵەمەند كردووە. ئێستا توركه‌كان ئەو ئاوازانە بە موڵكی هونەری خۆیان ده‌زانن و دان بەوەدا نانێن كه ئاوازی كوردین.
بەشێك لەو ئەو گۆرانیە كوردییانەی جەلالبەگ كردوونی بە توركی
كابوكێ : هەلە یار زاڵم یار Hele Yar Zalim Yar
Dağlar Dağımdır Benim
Ağlama Yar Ağlama
Diyarbakır Dört Kapı
نارێ ناری هەێ نارێ: NARE
لێ لێ جانم: mardin kapı şen olur
ئەم میلۆدیە ئاوازێكی فۆلكلۆری كوردییە، بە ناوی لەیلۆ لەیلۆ زراڤە Karpuz Getir Yiyeyim
دوای جەلالبەگ، توركه‌كان بە زەبری پارە و واڵاكردنی بوارێكی زۆروزەبەند رێگەیان بۆ كوردە دەنگخۆشەكانی دیكەی وەكو: قازانچی بەدیع، ئیبراییم تاتڵیسەس، بورهان چەچان، عیززەت ئاڵتنمەشە، بەدری ئایسەلی، مەحسوون قرمزی گوڵ، كوچووك ئەمرەهـ، مەحموود تونجەر و زۆری دیكە سازكرد بە توركی گۆرانی بڵێن و تێكستی گۆرانییە كوردییەكان بكەنە توركی و لەسەر قەوان و كاسێت تۆماریان بكه‌ن و بڵاویان بكه‌نه‌وه.
زیاتر له 70 ساڵ زمانی كوردی له توركیا قه‌ده‌غه‌بوو، ئه‌مه‌ش هۆكاربوو بۆ ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی هونەرمەندە كوردەكان، ناچاربن بە توركی گۆرانی بڵێن و بەرهەمەكانیان تۆماربكەن.
ئێستا نیوەی گۆرانیبێژە بەناوبانگەكانی توركیا كوردن، كوردستانیان جێهێشتووە و لە ئه‌نه‌ره و ئیستانبوڵ دەژین و خزمەت بە موزیك و گۆرانی توركی ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر هەر یه‌كێكیان ١٠ گۆرانی كردبێت بە توركی بزانە دەكاتە چەند گۆرانی.
هونەرمەند مەزهەری خاله‌قی پێیوایە "توركەكان زۆربەی گۆرانییەكانی كوردیان راستەوخۆ هەڵگرتووە و كەڵكی لێوەردەگرن، ئێستاش ئەگەر ئەوەی لێ لابەرین، تورك لەباری مۆسیقا و گۆرانییەوە پێم وایە زۆر زۆر فەقیر دەبن".
سەرچاوە:
1- بابەتێكی هونەرمەند ناسری رەزازی، بە ناونیشانی (داگیركردنی كوردستان و تاڵانی هونەری كوردی): گۆڤاری خاك
2- بابەتێك بەزمانی توركی بەناونیشانی (Türkçeleştirilen Kürtçe şarkılar: bir kültürel yağma hikayesi )
3- بابەتێكی هونەرمەند ناسری رەزازی، بە ناونیشانی (داگیركردنی كوردستان و تاڵانی هونەری كوردی): گۆڤاری خاك
4- (كامكارەكان، خاله‌قی، قەرەداغی و مۆسیقای كوردی): برایم فەرشی