03:35 - 26/08/2019
تاریق عەزیز لە رۆژنامەنوسییەوە بۆ وەزیری دەرەوەی عێراق
ناوی تاریق عەزیز هاوشان لەگەڵ ناوهێنانی سیاسەتی دەرەوەی عێراق لەسەرەتای هەشتاكانی سەدوە ڕابوردوەوە سەركەوتووە، ئەو تاقانە مەسیحیەكی ناو حكومەتی عێراقە لەسەردەمی حیزبی بەعسدا، ڕەنگڕێژی سیاسەتی دەرەوەی عێراقی كردووەو بەردەوام لەگەڵ وەفد و نێردەی وڵاتانی دونیا مامەڵەی كردووە، ئەو جێگە متمانەی تەواوی سەدام حسین بووە. هەرچەندە بە رۆژنامەنووسی دەستی پێكرد بەڵام دواجار سەری لە سیاسەتەوە دەركرد و لە لیستی داواكراوانی ئەمەریكا 2003 دا لە ڕیزبەندی 43 دابوو، خۆی ڕادەستی ئەمەریكیەكان كردو دواجار دادگا بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەركراو جێبەجێش نەكرا. ئەو خاوەنی كەسایەتیەكی جیاوازی ناو سەركردایەتی حیزب و حكومەتەكەی بەعس بوو.
هاوڕێی دێرینی سەدام:
میخائیل یوحەنا یان (تاریق عەزیز) لە ٢٨ی نیسانی ١٩٣٦، کەسایەتی سیاسی مەسیحی-کاسۆلیک و ڕۆژنامەنووسی عێراقیلە بنەماڵەیەكی مام ناوەندی ئابووری و كۆمەڵایەتی لەدایك بووە، خوێندنی سەرەتای و ئامادەی و زانكۆی لە بەغداد تەواوكردوە و لەسەرەتای گەنجیشدا پەیوەندی بە حزبی بەعسەوە كردوە و هاورێ نزیكی سەدام حسێنی سەرۆكی پێشووی عێراق بووە، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن پەیوەندی نێوان میخائیل و سەدام حسین دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1950، ئەو كات پێكەوە لە ڕێكخستنەكانی بەعس لە دژی ڕژێمی پاشایەتی بە نهێنی كاریان دەكرد، هەرچەندە بەعس ئایدۆلۆژیایەكی نەتەوەیی بوو، بەڵام ئەو هە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ كەنیسەی كاسۆلۆكی كلدانی شاری –تەل كێف- ی نزیك شاری موسڵ هەبوو. ئەمە لە كاتێكدا زۆربه‌ی مه‌سیحیه كلدانیه‌كانی عێراق، مەسیحیەكان هه‌واداری بیری چه‌پ‌و حیزبی شیوعی بون، به‌ڵام ئه‌م بوه به‌هاوڕێی ئه‌و به‌عسیانه‌ی بیری ناسیۆنالیزم‌و پان عەرەبیزم له‌مێشكدا بوو.
ناوبانگ بەڵام:
هەرچەندە تاریق عەزیز وەزیری دەرەوەو جێگریی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی حكومەتی عێراقیش بووە، بەڵام لەناو خەڵكی عێراقدا ناوبانگێكی زۆر خراپی نەبووە لەچاو سەرانی پێشووی رژێمی بەعس دا، ئەو خاوەنی بڕوانامەی بەرز بوو، شارەزاییەكی باشی هەبوو لە زمانی ئینگلیزیی و تاكە وەزیری مەسیحی دیاری ناو ئەنجوومەنی وەزیران بووە بەدرێژایی حوكمڕانی بەعس. كەچی غه‌سان شه‌ربلی رۆژنامه‌نوسی ناوداری عه‌ره‌ب لەو بارەیەوە ده‌ڵێت "زیره‌كی‌‌و كارامه‌یی كه‌ڵكی چیه كه وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی پیاوێكی دیكتاتۆری وه‌ك سه‌دام حسێن بیت".
بواری رۆژنامەوانی:
تاریق عەزیز لە ساڵی 1974 بووە بە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای شۆڕش و لەبواری میدیا و رۆشنبیریدا كاری كردووە، ئاشنایەتی ناوبراو بۆ بواری میدیا دەگەڕێتەوە بۆ سەروبەندی روخانی ڕژێمی شاهانەی عێراق لە ساڵی 1958 كە ئەو وەك نووسەر لە ڕۆژنامەی (جمهوریە العراق) كاری رۆژنامەوانی دەكرد، پاشان لە ساڵی 1963 و سەركەوتنی حیزبی بەعس چووە رۆژنامەی (الجماهیر) و وەك بەڕێوەبەری نوسینی ئەو رۆژنامەیە كارەكانی كردووە، پاشان چووەتە ناو رۆژنامەوانی سوریا و پاشان لە سەروبەندی شۆرڕش 1966 دەستگیر كاروە، لە ساڵی 1968 گەڕاوەتەوە عێراق، تا ئەو كاتانەی لە ساڵی 1968 سەدام حسین بە فەرمی بوو بەجێگری ئەحمەد حەسەن بەكر، ئەو سەرقاڵی كاری رۆژنامەوانی بوو، سەرنووسەری رۆژنامەی (سەورە)ی زمانحاڵ و ئۆرگانی فەرمی حیزبی بەعس بوو .
بەرەو دیبلۆماسیەت:
یەكەم كاری تایبەتی و ڕاسپێردراوی لە ساڵی 1977 دابوو، ئەو وەك نوێنەری حكومەتی عێراق لەچارەسەركردنی كێشەی نێوان سوریا و عێراق لە هاتوچۆدا بوو، دوای ئەوەی سەدام حسین بووە جێگری سەرۆك كۆمار عەزیزی وەك جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ كاروباریی وەزارەتەكانی (خوێندنی باڵا، پەروەردە، كاروباری لاوان و ڕاگەیاندن، گەشت و گوزار) بەڕێوەدەبرد، لە ساڵی 1980 دا كاتێك تاریق عەزیز دەچێتە زانكۆی موستەنسەرییە، هێزە ئۆپۆزسیۆنە شێعەیەكان نارنجۆكێكی دەسییان بۆ هەڵدا و یستیان تیرۆری بكەن بەڵام دەربازی بوو، ئەوەش بووە بیانوویەك بەدەست عێراقەوە كە شەڕ لەدژی ئێران هەڵبگیرسێنێت، ساڵی 1983 وەزارەتی دەرەوەشی هاتە سەر، دواجار یەكلایی بوویەوە بۆ كاروباری وەزارەتی دەرەوە.
بڕیاردەر:
چه‌ند كاتژمێرێك به‌ر له‌راگه‌یاندنی جه‌نگی وڵاتانی هاوپه‌یمان دژ به‌عێراق له‌هاوینی1990دا، وه‌ك دوا هه‌وڵدان بۆ كشانه‌وه‌ی عێراق له‌كوه‌یت له‌ڕێگه‌ی دبلۆماسیه‌وه بۆ ئەو مەبەستە لەگەڵ جیمس بیكه‌ر كۆبونه‌وه. بیكه‌ر له‌یاداشته‌كانیدا ده‌ڵێت "له‌ده‌ستپێكی كۆبونه‌وه‌كه‌دا به‌تاریق عه‌زیزم گوت: نامه‌یه‌كم پێیه له‌سه‌رۆكی ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مه‌ریكاوه بۆ سه‌رۆك سه‌دام حسێن، پێمخۆشه كۆبونه‌وه‌كه به‌راده‌ستكردنی ئه‌م نامه‌یه ده‌ستپێبكه‌م. عه‌زیز وتی: كۆپییه‌كت پێیه بتوانم بیخوێنمه‌وه؟ وتم: به‌ڵێ. وه‌ریگرت‌و خوێندیه‌وه، خوێندنه‌وه‌كه‌ی 10 ده‌قه‌ی خایاند. پاشان وتی: ناتوانم ئه‌م نامه‌یه‌یه وه‌ربگرم چونكه به‌زمانێك نوسراوه كه شایسته‌ی په‌یوه‌ندی نێوان سه‌رۆكی وڵاتان نییه". له‌ساڵی 1983دا، سه‌دام حسێن پۆستی وه‌زیری ده‌ره‌وه به‌تاریق عه‌زیز ده‌سپێرێت، كه گه‌رمه‌ی شه‌ڕی دژواری عێراق‌و ئێرانه، عه‌زیز به‌وپه‌ڕی كارامه‌ییه‌وه ئیداره‌ی دۆسیه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی عێراق ده‌كات، پشتیوانی رۆژئاواو ئه‌مه‌ریكا له‌عێراق دژ به‌ئێران ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‌و دواتریش له‌دانوستانه‌كانی راوه‌ستانی شه‌ڕیشدا كه به‌سه‌رپه‌رشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان ئه‌نجامدرا، نوێنه‌رایه‌تی عێراقی كرد.
هاوڕێ و هاوسەنگەر:
گوێڕایه‌ڵی‌‌و ملكه‌چی تاریق عه‌زیز هه‌رگیز له‌لای سه‌دام حسێن جێگەی گومان نه‌بووە، ته‌نانه‌ت ئه‌و كوڕی دوه‌می خۆی ناوناوە سه‌دام، له‌ساڵی 2003 له‌كاتی دادگایی كردنه‌كه‌یدا، سه‌دامی به"هاوڕێی سه‌نگه‌ر" ناوبردو دواتریش له‌میانه‌ی چاوپێكه‌وتنێكیدا له‌گه‌ڵ كه‌ناڵی "ئەلعه‌ره‌بیه"، سه‌دامی به"براو هاوڕێی ئازیز"ی ناوبردووە و ئیعدامكردنی سه‌دامی به"دژوارترین‌و ناخۆشترین ساته‌وه‌ختی ژیان"ی خۆی ناوبردو پێیوابو "ئیعدام كردنی سه‌دام، كوشتنی عێراق بو.
كورد و كەركووك:
ساڵی 1991 كاتێك كه شاندی دانوستانكاری كورد باسی كه‌ركوكیان كردبو، پێیوتبون "ده‌بێت تا هه‌زار ساڵی تر بۆ كه‌ركوك بگرین، وه‌ك چۆن ئێمه‌ی عه‌ره‌ب تا ئێستاش شین بۆ ئه‌نده‌لوس ده‌كه‌ین (ئەندەلوس شارێكی گەورەی وڵاتی ئیسپانیایە لە كیشوەری ئەوروپا، یەكێك بووە لە هەرێمە دیارەكانی سەردەمی ئیسلام لەسەدەی هەشتهەمی زاینی دا ، لە نێوان 711 تا 1492 زاینی لە ژێر فەرمانڕەوایی موسڵمانەكاندا بووە، بەڵام دواجار فەرەنگەكان لەژێردەستیان دەریانهێناو تا ئێستەش عەرەب بەو خەیاڵەوە دەژی كە بیگەرێنێتەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی خۆی). هەروەها سەبارەت بە كورد تاریق عەزیز بۆ دیك چینی جێگری سەرۆكی پێشووی ئەمریكا نووسیوە كە كوردیش "سویدی یاخود نەرویجی نین و حەزیان بە دیموكراسی بێت، بەڵكو ئەوانیش هەتاهەتایە لەنێوان خۆیاندا شەڕدەكەن.
بەكارهێنانی توندڕەوە ئیسلامیەكان:
بە پێی سەرچاوە ئاگادارەكان لە نێوان تاریق عەزیزو دیك چینی دا چەندین نامە ئاڵوگۆڕكراون، لەناو یەكێك لەو نامانەدا دیك چینی لە زاری بۆشەوە بۆ تاریق عەزیزی نوسیوە : سەرۆكەكەت بێ مێشكەو ئاگای لە دبلۆماسیەت نیە، ئەویش لە وەڵامدا بۆی دەنوسێتەوە تا ساڵی 1991 سەرۆكەكەی ئێوە نەیزانیوە عێراق دەكەوێتە كوێوە!
تاریق عەزیز لە بەشێكی دیكەی نامەكەیدا بۆ دیك چینی هۆشداریداوە لەوەی ئەگەرهاتوو ئەمریكا پێشنیازەكانیان رەتبكاتەوە، ئەوا "كارتی بەهێز"یان هەیە بۆ بەرگری لەخۆكردن و دووان لەو كارتانەشی بە نمونە هێناوەتەوە وەك تەشەنەپێكردنی ململانێكانیان لەگەڵ ئیسرائیل. سەبارەت بە دووەمیشیان نووسیوێتی: "گرتووخانەكانمان تەنیون بەوانەی كە پێیان دەڵێین (شێتی دین)، زۆر بە دڵرەقی و توندی مامەڵە لەگەڵ ئەوانەدا دەكەین و توندڕەوتریان دەكەین بۆئەوەی بەتەواوی شێتیان بكەین و وەك بۆمبێكی تەوقیتكراو مامەڵە لەگەڵ جەستەی خۆیاندا بكەن، بۆئەوەی خۆینا بەڕووی هەر دوژمنێكدا بتەقێننەوە. بەردەوام دەتوانین ئەوانە بەربدەین و بەشێوەیەك ئاڕاستەیان بكەین كە ئەمریكییەكان و رۆژئاواییەكان بكەنە ئامانج، نەك تەنها لە ناوچەكەماندا، بەڵكو لەنێو وڵاتەكانی ئێوەشدا. جەنابی سێگری سەرۆك، ئێوە نازانن ئەو كەسانە چۆن دەكوڵێن كاتێك كە ناوی "خاچ" و "جولەكە" "كافر"یان لەلا دەهێندرێت، ئەوانە چەكێكن كە تەنانەت بە داگیركردنی وڵاتەكەشمان ناتوانن بەرەنگاریان ببنەوە" بۆیە لە كۆتایی نامەكەدا دەنووسێت: "حیكمەت وا پێویست دەكات كە عێراق داگیر نەكەن، بیر لەوە بكەنەوەو رێزمان قبوڵ بكەن".
لەكۆتایی دوایین نامەیدا بۆ تاریق عەزیز، دیك چینی نووسیویەتی: "هەڕەشەكردنتان بە( بەكارهێنانی) تیرۆریستان ئەوانەی كە پێیان دەڵێن "شێتی دین" بەهیچ شێوەیەك نامانترسێنێت، باشتروایە لەم ساتەدا هەست بە ترس بكەن كاتێك كە زەوی لەێر پێتاندا دەلەرزێت".
لەو ساتانەدا كە تاریق عەزیز جێگری سەرۆكی رژێمی پێشووی بەعس لە خوێندنەوەی نامەكەی جێگری سەرۆكی پێشووی ئەمریكا دەبۆوە، ئەفسەرێكی عێراقی پاڵی دەنا بە تاریق عەزیزەوە بۆ چوونە نێو ئەو پەناگەیەی كە لەژێر زەمینی كۆشكدا بۆی دیاریكردابوو. لەو كاتانەشدا فڕۆكەكانی ئەمریكا بە ئاسمانی بەغداد دەسووڕانەوە دەستیان كردبوو بە بۆردومانكردن.
دادگایی:
تاریق عه‌زیز كه ژماره 43 بو له‌پله‌به‌ندی 55 داواكراودا له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریكاوه دوای داگیر كردنی عێراق له2003دا‌و پاش دوو هه‌فته له‌كه‌وتنی به‌غدا خۆی راده‌ستی هێزه‌كانی ئه‌مه‌ریكا كرد، دوای ئەوە ئەمەریكیەكان ڕادەستی دادگای باڵای تاوانەكانیان كرد، كە تایبەت بوو بە دادگایی كردنی سەرانی بەعس، تاریق عەزیز بە ئاشكرا بەرگری لە سەدام حسین و ڕژێمی بەعس دەكرد، تا گەیشتە ئەو ڕادەیەی سەرۆكی دادگا لێی توڕە ببێت و پێی وابێت بانگەشە بۆ حیزبی بەعس دەكات، رۆژی 26 تشرینی دووەمی ساڵی 2012 بە تۆمەتی سەركوتكردنی حزبە ئاینییەكانی عێراق، دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بڕیاری لەسێدارەكانی بۆ دەركرد، بەڵام بەهۆی توشبونی بە نەخۆشی شێرپەنجە و زۆری تەمەنییەوە بڕیارەكە جێبەجێ نەكرا. هەندێكی دیكەش باوەڕیان وایە ئەمەریكیەكان دەستێوەردانیان لە كاروباری دادگا كردووە، بۆ ئەوەی لەسێدارە نەدرێت، چوون عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە (عەلی كیمیاویی) هەرچەندە نەخۆشیش بووو بەڵام سزای لە سێدارەدانی بەسەردا سەپێنرا، بەڵام پرسیار ئەوەیە مانای بەچی كاتێك ناوی لەناو لیستی داواكراوانی ئەمەریكیدا هەیە، بەڵام دواتر بەرگریی لێدەكەن؟ لە هەمان كاتیشدا سەرۆك كۆماری ئەو كاتی عێراق (بەڕێز جەلال تاڵەبانی) ئامادە نەبوو واژۆی بڕیارەكە بكات.
هاوكاریی ئەمەریكیەكان:
بە پێی رۆژنامەی شەرقولئەوسەت دوای ئەوەی كە تاریق عەزیز خۆی ڕادەستی ئەمەریكیەكان كردووە هاوكاری كردوون بۆ دۆزینەوەی سەدام حسین ، محمد الزبیدی كە بەرپرسێكی باڵای بەغداد بووە لەو ماوەیەدا جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوەو كە تاریق عەزیز ڕێنمایی تەواوی ئەمەریكیەكانی كردووە بۆ دۆزینەوەی سەدام حسین بەو پێیەی كە ئەو شارەزایی تەواوی هەبووە لەوبارەیەوە، هەروەها ناوبراو نوێنەری عێراق بووە بۆ هەموو گفتوگۆكان لەگەڵ كۆمەلگەی نێو دەوڵەتی.
مردن:
دوای ئەوەی لە زیندان دەربازی دەبێت دەگەڕێتەوە بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی و پاش ئەوەی داعش دێنە ناوچەكە لە 2014 دا ئەویش بە ناچاریی دەیگوازنەوە بۆ پارێزگای سەماوە، دوای ئەوەی شەوێك تووشی جەڵتەی دڵ دەبێت و بەپەلە بەرەو نەخۆشخانەیەكی ئەو شارەی دەبەن ، كەچی ئەوەندە نابات لەو نەخۆشخانەیە دەمرێت، لە دوای مردنی (گوایە)بە پێی وەسیەتی خۆی دەیانەوێت بیبەنە وڵاتی ئەردەن، بەڵام لەناو فڕۆكەخانەی بەغداد لەلایەن چەند چەكدارێكەوە تەرمەكەی دەفڕێنرێت، دواجار تەرمەكە دەدۆزرێتەوەو لە ڕێگەی فڕۆكەی تایبەتەوە ڕەوانەی وڵاتی ئەردەن دەكرێت و هەر لەوێ لەیەكێك لە كەنیسەكاندا ڕێوڕەسمی بەڕێكردنی بۆ قەبرانی بۆ دەكەن و پاشان لەناو جەماوەرێكی زۆر و بەشێك لەكەس و كارەكەی بە خاكیان سپارد.