لە عێراق تا ئێستاش كار بە سەرژمێریی سەردەمی پادشایی دەكرێت‌

پەیسەر

ماوەیەكە میدیاكانی كوردستان و عێراق باس لە بەڕێوەچوونیی سەرژمێریی دەكەن لە ساڵی داهاتوودا، لەبەر ئەوە ئەو پرۆسەیە مێژوویەكی پرشنگداری نیە، ئاخر چۆن دەكرێت وڵات بە بێ سەرژمێریی بەڕێوەبچێت؟ چۆن دەبێت كار بە سەرژمێرییەك بكرێت كە لەسەردەمی پاشایەتی دا ئەنجام درابێت و لە ساڵی 1957 ەوە سەرژمێرییەك ئەنجام نەدرابێت كە مەرجە زانستی و یاساییەكانی تێدا هاتبێتە دی؟ 

 
سەرژمێریی چیە؟
سەرژمێریی ئامرازێکە نەخشەڕێگاو پلانی کاری دەوڵەتی لەسەر بنیات دەنرێت وبنەمایەکی سەرەکیشە بۆپرۆسەی هەڵبژاردن، چونکە هەتائاماروسەرژمێری نەبێت ڕەنگە نەتوانرێت وەک پێویست هەڵبژاردنێکی دروست ئەنجام بدرێت. چوون لەوڕێگایەوە کۆی ژمارەی دانیشتوان دەردەکەوێت وبەپێی ئەوهەژمارکردنە کارلەسەرخواست ودابینکردنی پێداویستیەکانی هاوڵاتیان دەکرێت لەهاوردەوبازرگانیدا، ئاستی تەمەن و مافی دەنگدان دیاری دەكات، لە زۆربەی وڵاتاندا لەماوەی 10 ساڵ جارێكدا ئەنجام دەدرێت، بەڵام عێراق تاكە وڵاتەکە لە سەردەمی پێش کەوتن وتەکنەلۆژیایەدا بەبێ سەرژمێری گشتی بەڕێوەدەچێت، ئەمە لە كاتێكدا ئەگەر ئامار و سەرژمێری نەبێت حکومەت ناتوانێت نەخشەی سەرخان وژێرخانی خۆی دابنێت و نازانێت چی لەباردایەو حكومەتەكەی لەچی ئاستێكی پێشكەوتن و گەشەسەندن دایە.

هەندێك لە شارەزایانی تریش باس لەوە دەكەن سەرژمێریی بریتیە لەڕووپێوێکی گشتی هەمەلایەنە کەزانیاری پێویست لەسەرکۆی دانیشتوان بەڕەگەزوتەمەن ،ئاین ،باری خێزانی و ئابوری وکۆمەڵایەتی لەخۆدەگرێت

مێژووی سەرژمێریی وڵاتان:
بۆیەکەمجار لە ئینگلتەرا لە ساڵی 1066 سەرژمێری ئەنجامدراوە و لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش ساڵی 1791 سەرژمێری ئەنجامدراوە و پاشان  فەرەنسا 1836 بەلجیکا 1846 و یابان 1861 و ئەڵمانیا 1871 و هندستان 1881 و سۆڤیەت 1897 سەرژمێری دانیشیوانیان ئەنجامداوە .

ئاخۆ سەركەوتوو دەبێت؟
بە پێی هەواڵ و میدیاكانی عێراق بێت بڕیارە ساڵی داهاتوو 2020سەرژمێری گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان وهەموو ئەو ناوچانەش بەڕێوەبچێت کە بە سنووری مادەی 140 ناسراون.  دەبوو ساڵی 2007 جێبەجێ بکرێت و بۆ ساڵی 2017 و دواتر بۆ ساڵی 2020 دواخراوە، لە ئێستەدا پرسی ئەنجامدان و ئەگەرەكانی سەركەوتن و سەر نەكەوتنی بووەتە جێگەی قسەوباسی میدیاكانی عێراق و كوردستانیش. چوون شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن ئەو هۆكارانەی بوونەتە شكت هێنانی سەرژمێرییەكانی پێشوو هیچیان لەو كێشانەی ئێستەكەمتر نەبووە، هەر بۆیە بەشێكیان پێیان وایە سەركەوتوو نابێت، ئەوانەشی كە پێیان وایە سەركەوتوو دەبێت ئەوانەن كە لێكدانەوەی تری بۆ دەكەن و پێیان وایە مادەم دەسەڵات و لایەنە سیاسیەكانی عێراق پشتیوانی دەكەن سەركەوتن بەدەست دەهێنێت و لەو پێناوەشدا لەگەڵ بەرپرسانی كوردستانیش كەوتوونەتە گفت و گۆ.

لە پێناوی چیدا؟
ئەگەر لە هەموو دونیادا سەرژمێریی بە ئامانجی ناسینی كۆمەڵگە ، داڕشتنی پلانی ستراتیژیی، خزمەتگوزاری گشتی لە بوارەكانی تەندروستی، پەروەردە، ئابووری، كۆمەڵایەتی، دیاریكردنی رەگەز، تەمەن، داهاتی نەتەوەیی، چڕیی دانیشتووان و دابەشبوونی جوگرافی، هەروەها مەبەستگەلێكی تری دیمۆگرافی بێت، ئەوا لە عێراق لە دروستبوونی دەوڵەتەكەوە، بەهۆی كێشەی ناسنامەی وڵات و ململانێی نێوان پێكهاتەكانی، ئامانجی سەرەكی لە سەرژمێریی دانیشتووان، سیاسی بووە.

لە دروستبوونی عێراقه‌وه‌، بەهۆی كێشەی ناسنامەی وڵات و ململانێی نێوان پێكهاتەكانی، ئامانجی سەرەكی لە سەرژمێریی دانیشتووان، سیاسی بووە

نەنگییەكی گەورەیە:
ئەگەرچی حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق  لە هەردوو سەردەمی پاشایەتی و كۆماریشدا هەر دەساڵ جارێك سەرژمێری گشتییان  ئەنجامداوەلە ساڵی 1927 ەوە تا 1997 سەرەڕای هەموو قەیران و كێشەكان (با كەم و كوڕیش بوو بێت) بەڵام لە عێراقی نوێ‌ دا – 2003- بەداواوە تا ئێستا ئەو پرۆسەگرنگە ئەنجام نەدراوە، كە ئەمەش لەڕووی زانستی و بەڕێوەبردنی وڵاتەوە گەورەترین نەنگییەو ئاستەنگ دروست دەكات و دەرگایەكی گەورەش بەڕووی گەندەڵی و بێسەرو بەرەییدا دەكاتەوە. خۆ ئەگەر مەرامی تریشی لەپشتەوە بێت ئەوا كێشەكە ئەوەندەی تر قوڵتر دەكاتەوە. ئەوەش لەبەر ئەوەی عێراق پێكهاتەیەكی جۆراوجۆری نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی تیدایەو لە سەردەمە جۆراوجۆرەكاندا كێشەیان هەبووە.

بۆچی شكستیان هێناوە؟
گەرچی بە پێی دەستووری عێراقی دەبوو تا 2007 مادەی 140 جێبەجێبكرایە، بەڵام بەهۆكاری جۆراوجۆری سیاسی ئەنجام نەدراو پێدەچێت ئەوەش كێشەو لەمپەرێك دروست بكات ئەگەر تائێستا لە عیراقدا هەشت جار پرۆسەی سەرژمێری گشتی دانیشتوان ئەنجامدراوە كە لەم ساڵانەدابوون: 1927-1934-1947-1957-1965-1977-1987-1997. بەڵام هەموویان لە بەر هۆكارێك و زیاتر شكستیان هێناوە و كاریان پێنەكراوە جگە لە سەرژمێریی 1957  و تا ئێستەش بۆ ڕەگەزنامەو هەموو كاروبارەكانی هاوڵاتی بوونی عێراقی كار بە تۆمارەكانی ئەو ساڵە دەبەسترێت كە بۆ سەردەمی پاشایەتی دەگەڕێتەوە.

بۆ گه‌لی كورد خراپترین سه‌رژمێری دانیشتوان سه‌رژمێرییه‌كانی ساڵانی ۱۹۸۷ و ۱۹۹۷ بووە

خرتپترین سەرژمێریی:
بۆ گەلی کوردیش خراپترین سەرژمێریی ۱۹۸۷ و ۱۹۹۷ بوە کە لە ١٩٨٧ دا بە هەزاران گوندی کوردستان ڕاگوێزرابوون لە دوای ڕاگواستنی گشتی کە ‌‌حزبی بەعس لە دوای ساڵی ۱۹۷۷ە وەدەستی پێ کردوە ئەو گوندانەش کە لە ژێرڕکێفی هێزی پێشمەرگەدا بوون لەو سەرژمێریەدا بێ بەشکران کە ئەمەش بەزیانی کورد گەڕایەوە و ناوو ژمارەو ناونیشانیان تۆمارنەکراوە. 

دوایین سەرژمێری لە عیراق لەلایەن دەزگای ناوەندی سەرژمێریی لە 16ی تشرینی یەكەمی 1997 ئەنجامدرا، و تێیدا زانیاریی سەرژمێری لە تەنیا پانزە پارێزگەی عیراقدا كۆكرایەوە (جگە لە هەرێمی كوردستان)، ژمارەی دانیشتوانی عیراقیش لەو سەرژمێرییەدا گەیشتە نۆزدە ملیۆن و 184 هەزار و 543 كەس.

چاوەڕێی چیدەكرێت؟ 
بە پێی وتەی بەرپرسانی بوارەكە لە پڕۆسەكەدا سیستمی ئەلیكترۆنی لەبری دەستیی بەكاردەهێنن بۆ سەرژمێرییەكەو ئەوەش پێویستی بە كڕینی ئامێرە ئەلكترۆنییەكان و كەرەستەكان و سێرڤەرو نەخشەو وێنەكان هەیەو هەروەها پێویستی بە ڕاهێنانی كادرانی تەكنیكی و ئەندازەیی و لێكۆڵەران هەیەو لەو بوارەشدا بابەتی داراییش قسەی خۆی دەبێت.

بە پێی ئەو پلانەی دانراوە پڕۆسەكە بە سێ قۆناغ ئەنجام دەدرێت كە قۆناغی یەكەم ژماردنی سەرجەم بیناو خێزانەكانە لەهەر ناوچەیەكداو قۆناغی دووەم ژمارەكردنی بیناكانەو قۆناغی سێیەمیش رۆژی سەرژمێری گشتییە.

ئەگەر ئەو پرسیارەی پەیوەندی بە نەتەوەوە هەیە وەڵام نەدرێتەوە ئەوا ڕێژەی كورد كەم دەبێتەوەو دواجار بۆ پشكی بەشە بوودجەی كورد لە عێراق زیانی هەیە

هەندێك پێیان وایە ئەم سەرژمێرییە بۆ كورد زیانی گەورەی لێدەكەوێتەوە، ئەو بۆچوونە پێی وایە سەرژمێری ساڵی داهاتووی عێراق لە کاتێکدا بەڕێوەدەچێت کە کورد هیچ رۆڵێکی لە ناوچە کوردستانییەکان نییە و دووبارە بە دەیان هەزار کەس لە دانیشتووانی ئەم ناوچانە شوێنی خۆیان جێهێشتووە و ئیدارە و سەرجەم کایەکانی سەربازی و ئەمنی کەوتووەتە دەستی حکوومەتی ناوەند و حەشدی شەعبی وهیچ گەرەنتییەک بۆ بەڕێوەچوونی سەرژمێرییەکی بێلایەن. بەڵام  عەبدولزەهرە  هنداوی كە وتەبێژی وەزارەتی پلاندانان و سەرۆكی دەزگای ئاماری  ناوەندیشە گوتویەتی : ئەم ئامارو سەرژمێرییە هیچ پەیوەندییەكی بە مادەی 140 ی دەستوورەوە نی یەو تەنانەت وەڵام دانەوەی پرسیاری (نەتەوە و ئاین و ئاینزا –مەزهەب) ئارەزوو مەندانەیە و هاوڵاتیان ئازادن لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە یان وەڵام نەدانەوەی و هەروەها وتی ئامانجی ئەم پرۆسەیە تەنها بۆمەبەستی پلان و گەشەكردنی وڵاتە .هەرچەندە ئەو وتانەی بەرپرسی ئامارو هەڵبژاردن ئاوی دڵی پەرلەمانتارو لایەنی پەیوەندیداری كورد نادات و پێیان وایە ئەگەر ئەو پرسیارەی پەیوەندی بە نەتەوەوە هەیە وەڵام نەدرێتەوە ئەوا ڕێژەی كورد كەم دەبێتەوەو دواجار بۆ پشكی بەشە بوودجەی كورد لە عێراق زیانی هەیەو  بە هیچ شێوەیەك ناگاتە (17%)و دواجاریش هاوڵاتیانی كوردستان زیانی لێدەكەن.

توركمانەكانیش ترسیان هەیە:
هەر كوردەكان نین كە گومانیان لە بەڕێوەچوونی پرۆسەكە هەیە، بەڵكو هەندێك لە توركمانەكانیش نیگەرانن، نیاز میعمارئۆغڵو، بڕیاردەری خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندوە: بەرژەوەندییە سیاسی و تایفییەکان بەو ئاڕاستەیە دەچن کە ئامادەکارییە هونەری و تەکنیکییەکان و دیاریکردنی فۆڕمی سەرژمێریی گشتی عێراق بۆ بەژرەوەندی تایەفی و مەزهەبی بەکاربهێنرێت و مەترسی لەسەر سەقامگیریی عێراق دروست بکات لە داهاتودا.

ئاماژەشی بەوەکردوە؛ جێگیرکردنی خانەی تایبەت بە (نەتەوە و مەزهەب و ئاین) پڕۆسەکە لە بابەتی بون و زانستی بون و پلاندانانەوە بەجۆرێک بگۆڕدرێت کە لە روی نێودەوڵەتییەوە پشتی پێنەبەسترێت.

میعمارئۆغڵو، مەترسی خۆی نیشانداوە لە سەرژمێری ئەلیکترۆنی بەتایبەتی بۆ سنوری پارێزگای کەرکوک بەوشێوەیەی بڕیاری لەسەردراوە، ئەستەمە لە روی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدابنرێت و پشتی پێببەسترێت و کێشەی دورمەودا لە داهاتودا بخوڵقێنێت.
وتەبێژی وەزارەتی پلان دانانی عێراق  بە میدیاكانی ڕاگەیاندووە ئەوەی ئەمجارەی جیاوازە لە جارەكانی دی وشەی هەڵبژاردنەكە (مساكن) ی بۆزیاد كراوە كە مەبە ست سەرژمێریی ماڵ و شوێنی نیشتەجێبوونی هاوڵاتیانە، هەروەها ئەوەشی ڕاگەیاندووە كە كە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و هەندێك وڵاتی تری دۆست كۆمەك و ڕاوێژی پێویستمان پێشكەش دەكەن بۆ ئەنجامدانی ئەم پرۆسە گرنگە.

 

سەرژمێرییەكان كامانەن؟
یەکەم سەرژمێریی كە لە عێراق ئەنجام دراوە زیاتر لە ساڵێکی خایاندووە، لە مانگی ئوکتۆبەری ١٩٢٧ تا کۆتایی ساڵی ١٩٢٨. لێژنەکانی سەرژمێری لە مزگەوت، قوتابخانە و دامەزراوەکانی حکومەتدا دادەنیشتن و لێژنە مەیدانییەکانیش دەگه‌ڕان بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لە بارەی دانیشتوانەوە. دوای چەند مانگێك حکومەت بۆی دەرکەوت کارەکە زۆر ناسەرکەوتووە، بۆیە ئەنجامەکانی پشت گوێخران و لە بیرکران.

دووەم سەرژمێری لە ساڵی ١٩٣٤ کراوە، ئەمەیان بە دوو خول تەواو کراوە، جاری یەکەم لە مانگەكانی (ئەیلول و ئوکتۆبەر)ی ئەو ساڵەو جاری دووەمیش لە (ئاب و ئەیلول)ی ساڵی ١٩٣٥ بوو بۆ ئەوانەی دوا کەوتبوون و لە ساڵی پێشوو خۆیان تۆمار نەکردبوو.

سەرژمێری ساڵی ١٩٤٧ بە یەکەمین سەرژمێری دادەنرێت کە لە ڕێگەی ماڵنووس و دەستەی نانونووسییەوە ئەنجام درا ئەم سەرژمێرییەش عیراقییەکانی دەرەوەو هۆزە کۆچەرو نیشتەجێ کراوەکانی نەگرتەوە

لێژنەکان لە شوێنە گشتییەکان دادەنیشتن و موختارەکان سەرۆک خێزانەکانیان بانگ دەکرد بۆ ئەوەی زانیاری پێویست لە بارەی خێزانەکانیانەوە بدەن بەو لێژنانە. وەك دكتۆر جەبار قادر شارەزا لە بواری سەرژمێریی باسیدەكات ئامانجی سەرەکی لە سەرژمێرییەکە خزمەتی سەربازی و ئەنجامدانی هەڵبژاردن بوو. هەروەها سەرژمێرییەکە بووە بنەمایەک بۆ پێدانی ڕەگەزنامەی عیراقی کە بە "دفتر جنسیه‌"دەناسرا و ساڵی ١٩٤٢ ناوەکەی بۆ دەفتەر نفوس گۆڕدرا. ئەم دەفتەرە وەک ناسنامە و بەڵگەنامەی فەرمی لە دامەزراوە حکومی و ناحکومییەکاندا کاری پێ دەکراو تائێستەش بەردەوامە. تا ١٣ ئابی ١٩٥٣ بۆ ئەم مەبەستە هەر کار بە زانیارییەکانی سەرژمێری ١٩٣٤ دەکرا، لەو ڕۆژە بەدواوە ئیتر بۆ پێدانی ڕەگەزنامەی عیراقی کار بە ئامارو داتاکانی سەرژمێری ١٩٤٧ دەکرا. بە پێی سەرژمێری ١٩٣٤ ژمارەی دانیشتوانی عێراق ( ٣،٢١٣.١٧٤ )کەس بوون، کە (١،٦٣٦،٠٥٦ ) یان نێرینە و (١،٥٧٧،١١٧)یانیش مێینە بوون.

 سەرژمێری ساڵی ١٩٤٧ بە یەکەمین سەرژمێری دادەنرێت کە لە ڕێگەی ماڵنووس و دەستەی نانونووسییەوە ئەنجام درا. ئەمانە دەچوونە ماڵان و ڕاستەوخۆ بە پێی پرسیارەکانی نێو فۆرمەکان زانیاری و داتایان لە خێزانەکان وەردەگرت. ئەم سەرژمێرییەش عیراقییەکانی دەرەوەو هۆزە کۆچەرو نیشتەجێ کراوەکانی نەگرتەوە.

کارەکان لە یەك ڕۆژدا ئەنجام دران کە ڕۆژی ١٩ ئوکتۆبەری ١٩٤٧ بوو. لە ناوچە دووردەست و زەڵکاوەکانی باشور مانگێك بەر لەو ڕۆژە دەست کرابوو بە ماڵنووسی، بۆیە لەو ناوەش لە هەمان ڕۆژدا پڕۆسەکە کۆتایی هات. هەرچەندە باس لەوە دەكرێت كارەكانی ئەم سەرژمێرییە زۆر سەركەوتوو نەبووە، بەڵام  ژمارەی دانیشتوانی عیراقی بە ٤،٨١٦،١٨٥ کەس خەمڵێنرداوە، کە ٢،٢٥٧،٣٤٥ کەسیان نێرینە و ٢،٥٥٨،٨٨٠ کەسیشیان مێینە بوون.. لەم سەرژمێرییەدا ئاماژە بە دابەشبوون و پۆلینکردنی دانیشتوان نە لە سەر بنەمای ئەتنیکی و نە زمانی دایک نەکراوە، تەنها باس لە ئاینی دانیشتوان کراوە.

لە ساڵی ١٩٩٧دا عێراق سەرژمێری ئەنجامدا بەڵام سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستانی تێدا نەبوو

بەمەبەستی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لە ١٢ ئوکتۆبەری ١٩٥٧ قەدەغەکردنی هاتوچۆ لە سەرانسەری عیراق لە کاتژمێر پێنجی بەیانییەوە تا پێنجی ئێوارە راگەیاندرا. ماڵنووسەکان بە سەرپەرشتی بەڕێوەبەرانی تۆماری دانیشتوان توانیان لەو ڕۆژە و لە کاتی دیاریکراودا کارەکانیان تەواو بکەن. لە هەموو عیراق ١٣٢١٣ ناونووس بەشدارییان لە پرۆسەکەدا کرد، ئەوانەشی ئەرکی سەرپەرشتی و بەڕێوەبردنی پرۆسەکەیان کەوتبووە ئەستۆ ٧٢٨ کەس بوون. ژمارەی چاودێرانیش ٣٦٨ کەس بوون.

بۆچی سەرژمێریی 1957 سەركەوتووترینە؟
بە پێی وتەی شارەزایان تا ئێستە باشترو پوختتر لەو سەرژمێرییە ئەنجام نەدراوە هەرچەندە بێ كەم و كوڕیش نەبووە، هەر ئەو شارەزایانە هۆكاری سەركەوتنەكەی ئەم خاڵانەی خوارەوە دەگێڕنەوە:

1- تاقیكردنەوەی ئەزموونی بۆ پرۆسەكە لەرۆژی  14 حوزەیرانی 1957 لە قەزای میقدادیەی سەر بە پارێزگای دیالە ئەنجامدرا و سەركەوتوو بوو.
2- نوێنەرو شارەزای نەتەوە یەكگرتوەكان هاوكاری سەرخستنی پرۆسەكە ڕاستەوخۆ لەناو پرۆسەكەدا بەشداریی دەكرد.
3- فەرمانگەی –نفوس- ی خولی تایبەتیان بینیبوو بەشدارییان كردو هاوكار بوون بۆ سەرخستنی پرۆسەكە.
4- ڕاگەیاندنەكان ڕۆڵی سەرەكییان بینی لە ڕایۆ و تەلەفزیۆن و رۆژنامەو ئۆتۆمبێلی گەڕۆك و بڵندگۆی مزگەوت و خستنە خوارەوەی ڕاگەیاندراو بانگەشە لەڕێگەی فڕۆكەوە.
5- ڕێنماییەكان بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشكران و كاریگەری گەورەیان هەبوو لەسەر بەشداریكردنی خەڵك.
6- فۆرمەكان 3 رۆژ بەر لە ناونوسكردن بەسەر خێزانەكاندا دابەشكرابوو، هاوڵاتی دەیتوانی خۆی پڕیان بكاتەوە، ئەگەر نەیانتوانیایە یان شتێكیان نەزانیایە ماڵنووس و بژمێرەكان هاوكارییان دەكردن.
7- لیژنەی تایبەتی بۆ شوێنە دوورە دەستەكان و زۆنگەكان دیاریكران.
8- جیاكردنەوەی هاوڵاتیان بە پێی سێ فۆرمی جیاواز، سپی بۆ هەموو هاوڵاتیانی زیندوو ئامادە لە شاروشارۆچكەكان، شین بۆ ئەو هاوڵاتیانە بوو كە لەوڕۆژەدا فریا نەكەوتبوون، جۆری سێیەمیش ڕەشنووساکان بوو کە لە جۆری دەفتەری تۆمار بۆ ناونووسکردنی دانیشتوانی لادێ و هۆزەکان بەکار هێنران.

 

كەم و كورتیەكەی:
گەورەترین هەڵە لەم سەرژمێرییەدا كە لە ڕووی نەتەوەییەوە بۆ كورد و توركمانەكان زیانی هەبووبێت ئەوەیە كە زمانی دایك وەك بەشێك لە فۆڕمەكە كاری لەسەر كراوە، لەوەشدا ژمارەیەكی ئێجگار زۆر كورد لەبەر ئەوەی دایكیان عەرەب بووە بە نەتەوەی عەرەب تۆمار كراون. هەڵەیەكی دیكەشی ئەوە بووە هەركەس لەو سەرژمێرییەدا لەناو عێراقدا بووبێت ناوی تۆمار كراوە بە بێ ئەوەی لە ڕابودووی بكۆڵرێتەوە.

 

دوابەدوای ئەو سەرژمێرییەش لە ساڵی 1965دا سەرژمێرییەكی تر ئەنجامدرا، ئەمەش لەكاتێكدابوو كە بڕیاربوو پرۆسەكە لە ساڵی 1967دا ئەنجام بدرێت، بەڵام وەك پێویستییەك بۆ خۆئامادەكردن بۆ هەڵبژاردن (وەك حكومەتی ئەو دەمەی عیراق باسی كردبوو)، دوو ساڵ وادەی ئەنجامدانی پرۆسەكە پێشخرا و لە 14ی تشرینی یەكەمی 1965 ئەنجامدرا، جیاوازی ئەو سەرژمێرییە لەوانی پێش خۆی لەوەدایە كە فۆرمی سەرژمێرییەكە پرسیاری لەبارەی پیشە و نەتەوە و خزمەتی سەربازی لەخۆگرتبوو. ژمارەی دانیشتوانی عیراق لەو سەرژمێرییەدا گەیشتە هەشت ملیۆن و 261 هەزار و 527 كەس.

بە بڕیاری تایبەتی (عەلی حەسەن مەجید) بەشێكی زۆری خەڵك و جوگرافیای كوردستان لە سەرژمێری هێنرانە دەرەوە و دواتر بەپاساوی ئەوەی ئەمانە وەك عێراقی ئەژمار نەكراون

هەروەها لە 1977، لە 1987، ئەم 30 ساڵە كوردستان بە هۆی شەڕی نێوان شۆڕشی كورد و حكومەتی عێراق، بە دۆخێكی دژواردا تێپەڕیوە. خەڵكانێكی زۆری كورد لەلایەن عێراقەوە بەردەوام مەترسی كوشتنیان لەسەر بووە و راوەدوو نراون، لە هەر شوێنێ‌ بەغدا پەی پێبردبن هەوڵی لەناوبردنی داون و تەنانەت چەكی یاساغی نێودەوڵەتی بۆ ئەم ئامانجە بەكار بردووە، ئیتر لەكوێ‌ دەرفەتی ئەوەی بۆ رەخساندوون لە سەرژمێریی دانیشتوواندا ناویان تۆمار بكرێت. تەنانەت لە ساڵی 1987 بە بڕیاری تایبەتی (عەلی حەسەن مەجید) بەشێكی زۆری خەڵك و جوگرافیای كوردستان لە سەرژمێری هێنرانە دەرەوە و دواتر بەپاساوی ئەوەی ئەمانە وەك عێراقی ئەژمار نەكراون، لە پرۆسەی بەدناوی ئەنفالدا بێسەروشوێنی كردن. لە سەرژمێری ساڵی 1997 لە كاتێكدا نەتەوەیەكگرتووەكان بەهۆی بڕیاری نەوت بەرانبەر بە خۆراك تا ئەندازەیەكی زۆر دەیانتوانی یارمەتی عێراق بدەن لە سەرژمێرییەكی گشتی بە هەرێمی كوردستانیشەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئامانجی راستەقینەی بەغدا شتێكی تر بوو، ئەوكات سێ‌ پارێزگاكەی هەرێمی لە سەرژمێری گشتی دەركرد.

 

لە ساڵی ١٩٩٧دا عێراق سەرژمێری ئەنجامدا بەڵام سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستانی تێدا نەبوو چونکە ئەوکات هەرێم لە دەرەوەی ئیدارەی عێراق بوو، هەر بۆیە سەرژمێرییەکەی دانی پێدانەنرا. لە عێراق دوو سەرژمێری هەیە کە دانی پێدا نەنراوە، یەکێکیان سەرژمێری ساڵی ز١٩٦٥ـە، ئەوەی دیکەش سەرژمێرییەکەی ساڵی ١٩٩٧، یەکێکیان بەهۆی تێکچوونی دۆخی عێراق دانی پێدانەنرا، ئەوی دیکەش بەهۆی بەشدارینەکردنی هەولێر و دهۆک و سلێمانی بوو.

 

ئامانجی سیاسی:
هەموو ئەو سەرژمێرییانەی لە عێراق كراون، چ ئەوانەی بەهۆی كێشەی ویلایەتی مووسڵەوە بەریتانیا و توركیا و سوید و كۆمەڵەی گەلان كردوویانە، یان ئەوانەی كە حكومەتی عێراق خۆی كردوونی، لە هەموویاندا ئامانجە سیاسیەكە رەنگی داوەتەوە. بۆ هەر كەسێك كەمترین بایەخی بۆ ناسینی كێشەكانی عێراق هەبێت، تەنها بە وردبوونەوە لە ئەنجامی سەرژمێرییەكان ئەو راستیەی بۆ دەردەكەوێت كە لە هەندێ ناوچەی دیاریكراو، سەرژمێری هاوشێوەی ئامرازە دەوڵەتیەكانی تر ئامرازێك بووە بۆ ئامانجی ململانێی ناسنامەی نەتەوەیی و سیاسەتی پاكتاوی رەگەزی بەكارهاتووە.  هەربۆیە كاتێك باس لە سەرژمێریی عێراق دەكرێت لایەنی دەستڕۆشتوو كاری ئەوە بووە چۆن بتوانێت لایەنی بەرامبەر زیاتر بخات، بە پێی وتەی چاودێرانیش لەبەر ئەوەی سەرژمێرییەكان یاسایی و بەمەبەستی خزمەتگوزاریی نەبوون و پاڵنەری سەرەكییان تێكدانی ژمارە ڕاستەقینەكان بووە هەربۆیە نەگەشتووەتە ئەنجام ، ئەمە لە حاڵێكدا لە زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی دونیادا هەر 10 ساڵ جارێك سەرژمێریی ئەنجام دەدرێت، بەڵام لە وڵاتێكی وەكو عێراقدا لە 1957 ەوە سەرژمێرییەك ئەنجام نەدراوە كە جێگەی دڵخۆشی هەمووان بێت و لە ڕوانگە یاساییەكەشیەوە پشتی پێببەسترێت و دەرئەنجامەكەشی جێگەی ڕەزامەنی چین و توێژو پێكهاتەكانی  بوو بێت.

پرسیار ئەوەیە:  ئایا بۆ لە پاش پانزە ساڵ حكومڕانی لە ناوەندی عێراق سەرەڕای بوونی ئامڕازی پێشكەوتووی تەكنەلۆژیای وەكو ئەنتەرنێت و ئامڕازەكانی پەیوەندی و سەدان كەناڵی ڕاگەیاندن و دەیان هەزار فەرمانبەری بە توانا و پسپۆڕ لە هەرێم و لە عێراق سەرژمێری ئەنجام نادرێت ؟ ئایا وڵاتی عێراق و هەرێم لە سەردەمی پاشایەتیدا پێشكەوتوو بووە یان لە ئێستادا ؟ ئایا دەسەڵاتداران چی ترسێكیان هەیە لە ئەنجام نەدانی سەرژمێری ؟ ترسەكە ترسی سیاسیە یا ترسی یاسایی ؟ ئایا هیچ بەربەستێكی یاسایی یا گرفتی تەكنیكی هەیە وا زیاتر لە 15 ساڵە لە عێراق سەرژمێری داانیشتوان ئەنجام نەدراوە؟ ئەی بۆچی ئێستا بیریان كەوتوەتەوەو دەیانەوێت ئەنجامی بدەن، لەكاتێكدا كە دۆخی بەشێكی زۆری ناوچەكانی عێراق نائارامە، موسڵ و بەشێكی زۆر لە ناوچەكانی وێرانەن و خەڵكەكەی هێشتا نەگەڕاونەتەوە، ناوچە كێشە لەسەرەكانی مادەی 140 نەك هەر ئاسایی نەكراوەتەوە، بەڵكو تەعریب لەم قۆناغەدا لەهەموو سەردەمێك زیاترە.

 ئاخۆ سەرژمێریی 2020 سەركەوتوو دەبێت، یان بە مەرەندی ئەوانی دیكە دەچێت و جگە لە ناوبانگی خراپ بۆ عێراق و عێراقیەكان شتێكی ئەوتۆی لێ سەوز نابێت؟ ئەگەر سەركەوتوو بێت كورد چی لەدەست دەدات و چی دەباتەوە؟