04:24 - 05/11/2019

ترەمپ نه‌وتى رۆژئاواى ده‌وێت یاخود مه‌رامى دیكه‌ى هه‌یه‌؟‌

پەیسەر

پێناچێت پلانەكەی دۆناڵد ترەمپ بۆ دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەكانی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریادا بە ئاسانی جێبەجێبكرێت. جگە لە ئاستەنگی تەكنیكی، چەندین ئاستەنگی سیاسیش لەبەردەم پلانەكەیدا هەیە. بەرپرسێكیش لە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر پێیوایە:"ترەمپ ئامانجە سیاسیەكانی لەپشت مەسەلەی نەوت دەشارێتەوە". 

چەندرۆژێك دوای بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە باكووری سوریادا، لە 8ی مانگی تشرینی یەكەمی رابردوودا(تشرینی یەكەمی 2019)، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا راگەیاند كە ئەوان رێگا نادەن داعش، رژێمی سوریا و ئێران دەست بەسەر نەوتی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریادا بگرن، بۆ ئەمەش سەربازانی ئەمریكی لەناوچەكە لەگەڵ شەڕوانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) پاراستنی كێڵگە نەوتیەكان دەكەن، هەروەها گووتیشی:"نەوتەكە دەفرۆشین و خەرجیەكانی هەسەدەی پێ دابیندەكەین". بە كردەوەش لە 19 مانگی رابردوو یەكەكانی سوپای ئەمریكا لە نزیك كێڵگە نەوتییەكان سەنگەریان گرتووە.

سەدا ٨٠ی كێڵگە نەوتییەكانی سوریا لەژێر دەستی هەسەدەیە!

دوای دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆی سوریا، كەرتی نەوت و غاز لەم وڵاتە تووشی زیانی گەورەبوو كە بەدەیان ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت. ئەمە لە كاتێكدا زۆربەی سەرچاوەكانی وزە لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی حكوومەتی ناوەندین. هەریەكە لە حكوومەتی ناوەندی و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریادا كۆنتڕۆڵی بەشێك لە سەرچاوەكانی نەوت و غاز دەكەن. بە گوێرەی راپۆرتی (ئۆپێك) لە كۆتایی ساڵی 2018 دا، 80%ی كێڵگەكانی نەوت لە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریادا لەژێر دەستی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و هەسەدە دایە. هەریەك لە كێڵگەكانی عومەر، كێڵگەكانی ئەلتنەك و جەفراش لە رۆژهەڵاتی دێرەزوور لەژێر دەستی هەسەدە دایە. هەروەها ناوچەی رمێلان لە باكووری رۆژهەڵاتی حەسەكە، كێڵگەی ئەسغەر لە حەسەكە، شیمال لە رەقا، كێڵگەی غازی سروشتی كونیكو لە دێرەزوور، هەروەها سویدیە لە حەسەكە هەموویان لەژێر كۆنتڕۆڵی هەسەدە دایە. 

كێڵگەكانی نەوتی ئەلورود، ئەلتیم، ئەلشولە و ئەلنیشان لە دێرەزوور، كێڵگەی ئەلسەورە لە رەقا، كێڵگەی جزل لە حومس، كێڵگەی شاعیر كە گەورەترین كێڵگەی غازی سروشتیە، لەگەڵ هەردوو كێڵگەی سەدەد و ئاراك لە حومس لەژێر دەستی حكوومەتی ناوەندی سوریا دایە. 

پێش رووداوەكانی سوریا لە ساڵی 2011 دا، كەرتی نەوت و غاز سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی دەوڵەت بوو، كە بەشێكی بۆ پێداویستی ناوخۆ و بەشەكەی دیكەشی بە وڵاتانی ئەوروپا فرۆشراوە... 35% داهاتی سوریا لە ساڵی 2010 لە فرۆشتنی نەوت و غاز بووە. بەگوێرەی راپۆرتێكی"سیریا ریبورت"كە ماڵپەڕێكی ئابوری ئەلیكترۆنیە. لەم بارودۆخەدا ئەوەی دیارە نەوت و غاز سنووری سیاسی و بەرژەوەندی نێودەوڵەتی لە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا دیاری دەكات. 

بەر لەشەڕ، سوریا رۆژانە 385 هەزار بەرمیل نەوت و 21 ملیۆن مەتر سێجا لە غازی سروشتی بەرهەمدەهێنا. بەڵام لە ساڵی 2016 ئەم رێژەیە بۆ كەمترین ئاست دابەزی و گەیشتە 2 هەزار بەرمیل نەوت و 6 هەزار و 500 ملیۆن مەتر سێج لە غازی سروشتی. 
لەدوای دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆ لە سوریادا لە ساڵی 2011 بەرهەمی نەوت و غاز لە كوورتیدا، ئەم كەرتە لە ئەنجامی شەڕی ناوخۆ گەماڕۆی رۆژئاوا زیانی گەورەی بەركەوتووە. بە گوێرەی د. موهیب ساڵحە مامۆستای ئابووری لە زانكۆی كاگێڕی كار لە دیمەشق :"زیانەكانی سوریا بە 74 ملیار و 200 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت". 

لە ساڵی 2017 دوای ئەوەی رژێم كێڵگەكانی حومسی لەژێر دەستی داعش دەرهێنا، رێژەی بەرهەمهێنان بەشێوەیەكی سنووردار بەرزبووەوەو گەیشتە 24 هەزار بەرمیل نەوت و 17 ملیۆن مەتر سێجا لە غازی سروشتی. 

پێداویستی ناوخۆی سوریا 136هەزار بەرمیل نەوتە لە رۆژێكدا، ئەوەی ئەمڕۆ لە نەوت و غاز بەرهەمدەهێندرێت تەنیا بەشی 20% دەكات. هەروەها سوریا رۆژانە پێویستی بە 60 – 70 ملیۆن مەتر سێجایە لە غازی سروشتی. لە ئەنجامی كەمكردنی بەرهەمی نەوت و غاز، سوریا ناچاربووە پێداویستییەكانی لە وزە بەتایبەتی لە ئێران هاوردەبكات. بەڵام گەمارۆكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران مەسەلەی هاوردەكردنی ئاڵۆز و زەحمەت كردووە. هەر لەبەر ئەمە لە سەرەتای زستانی 2019 بەتایبەتی ناوچەكانی ژێر دەستی حكوومەتی ناوەندی بەدەست كێشەی كەمی سووتەمەنی دەناڵێنێت. 

ئاستەنگە تەكنیكییەكانی بەردەم پلانی ترەمپ، سەبارەت بە نەوتی باكووری سوریا چین؟

بەگوێرەی لینسی گراهام كۆنگرێسمانی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ دەخوازێت بە رێككەوتن لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی بواری وزە كەرتی نەوت و غاز لە رۆژهەڵاتی سوریادا كە لەژێر دەستی هێزەكانی هەسەدە دایە بەگەڕ بخاتەوە. بەڵام پێناچێت پلانەكەی ترەمپ بە ئاسانی جێبەجێبكرێت. جگە لە ئاستەنگی سیاسی و ئەمنی و یاسایی سێ ئاستەنگی تەكنیكی جدی لەبەردەم هەوڵەكەی ئیدارەی ئەمریكیدا هەیە.

بەگوێرەی ژوستین دارگین لە زانكۆی ئۆكسفۆرد پسپۆری بواری وزە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ژێرخانی ئەو كێڵگە نەوتیانەی لەژێر دەستی داعش دابوون، زیانی گەورەیان بەركەوتووە. بەر لەوەی داعش بەناچاری ئەو كێڵگانە بەجێبێڵێت، زۆربەیانی تەقاندۆتەوە یان لە كاری خستوون. لەمبارەیەوە دارگین دەڵێت:" ئەگەر لە مەودا كوورتیشدا دامەزراوەكان چاك بكرێنەوە، ئەوە زۆر زەحمەتە ئاستی بەرهەمهێنان بگەڕێتەوە دۆخی جاران". ئاستەنگێكی دیكە دەربارەی چۆنایەتی نەوتەكەیە. ژوستین دارگین لەمبارەیەوە دەڵێت:" بە تایبەتی نەوتی كێڵگەی عومەر لە درێزوور كە بە گەورەترین كێڵگە دادەنرێت لە تەواوی سوریادا، بەهۆی هەبوونی ماددەی (سولفور) لە بازاڕی نەوتدا رەواجی لەسەر نیە و بە هەمان نرخی بازاڕ نافرۆشێت. ئەمەش دەبێتە ئاستەنگ لەبەردەم هاتنی كۆمپانیاكانی بواری دەرهێنانی نەوت". 

بەر لە شەڕی ناوخۆیی سوریا نەوتی باكوور و رۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە رەوانەی پاڵاوگەكانی بانیاس و حومس دەكران. بەڵام لە ئێستادا بەتایبەتی ئەگەر ئەمریكا بخوازێت ئەو نەوتە دەربێنێ، ناتوانێ رەوانەی ئەم دوو پاڵاوگەیە بكات چونكە لەژێر دەستی رژێم دایە. لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا دەنگۆی ئەوە هەبووە كە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی وزە چەند پاڵاوگەیەكی بچووكی بردۆتە ناوچەكە، بەڵام ئەمە لە رووی كوالێتییەوە ناتوانێ وەڵامی پێداویستی پلانەكەی ئیدارەی ئەمریكی بداتەوە. 

تا دێت ئاستەنگە سیاسییەكان لەبەردەم پلانی ترەمپ زیاتر دەبێت!

وەزارەتی نەوت و سامانە كانزاییەكانی سوریا لە بەرنامەی خۆیدا بۆ ساڵی 2020، رایگەیاندووە كە ئەوان بەرنامەیان هەیە رۆژانە 90 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بێنن. ئەم بڕەشەی لەناو بودجەی ساڵانەدا ئاماژە پێكردووە. دەربارەی چۆنێتی زیادكردنی بەرهەمهێنانی نەوت بێ ئەوەی ناوخۆی ئاشكرا بكات سەرچاوەیەك لە وەزارەتی ناوبراو بە رۆژنامەی"وەتەن"ی سوری راگەیاندووە، كە ئەم زیادكردنە لە كێڵگەكانی باكووری سوریا دەبێت دوای رزگاركردنیان. بەتایبەتی هەردوو كێڵگەی ئەلجبسە و رمێلان دەبێت. 

نووسەر و ئەكادیمی سوری د. موهیب ساڵیحە مامۆستای ئابووری لە زانكۆی كارگێڕی و كار لە دیمەشق بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:"لەبەرئەوەی گەورەترین و دیارترین كێڵگەكانی نەوت و غاز دەكەونە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا، دوو بژاردە لەبەردەم حكوومەتی ناوەندی دایە، یان ئەوەتا لە رێگای سوپا و بە پاڵپشتی رووسیا دەستیان بەسەردا دەگرێت، یان دەبێت بگاتە رێككەوتنێك لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر دەربارەی دواڕۆژی ناوچەكە و سامانی نەوتی".

بەگوتەی ئەم ئەكادیمیە، سوریا لەگەڵ هەڵمەتی داگیركاری توركیا بە هاوكاری ئەمریكی رووسی بۆ سەر باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا، دوو بژاردەكەی بەردەم حكوومەتی ناوەندی زەحمەتر بووە لە جاران:" لێكێتێگەیشتنی ناوچەی ئەمنی، كە بارودۆخی سەربازی و سیاسی ئاڵۆزتر كردووە لەناوچەكانی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بەهۆی ئامادەبوونی هەموو لایەنە نێودەوڵەتییە كاراكان".

هەروەها دەڵێت:"لەئەنجامی ئەو گوشارە زۆرەی كۆنگرێس دەیكات، ترەمپ لە بڕیاری بەجێهێشتنی سوریا پاشگەزكرایەوە، ئەمجارەیان بەبیانووی پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان لە داعش گەڕایەوە. دەورییەی هێزەكانی ئەمریكا لە دەورووبەری كێڵگە نەوتییەكان لە دێرەزور دەستیپێكردووە، ئەم گەڕانەوەیە پەیامێكی سیاسی بۆهەر یەك لە رووسیا و سوریا، كە ئەمریكا سوریا بەجێناهێڵێت".
 
لەدرێژەی قسەكانیدا ئەو ئەكادیمیە سورییە دەڵێت:"لەلایەك لەم ناوچانەی نەوت و غازی تێدایە، سیاسەتی هەڵپەرست و بەرژەوەندی خوازی ئەمریكا رووت دەكرێتەوە بێ پێچ و پەنا دەردەكەوێت. لەلایەكەی دیكە سیاسەتی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر هەرەسی هێنا كە پشتی بە گرتنی گۆپاڵ لەناوەندەوە دەبەست. ترەمپ بە ئاشكرا و گاڵتە ئامێزانە جەختی لەچاوتێبڕینی بۆ نەوتی سوری دووپاتكردەوە، نەوەكو بۆ وەفا، هاوڕێیەتی و هاوكاری لەمەڕ بەرەنگاربوونەوەی داعش لەگەڵ هەسەدە. لەهەمان كاتدا واز لە بەڵێنەكانی بۆ جێبەجێكردنی چاوتێبڕینەكانی توركیا ناهێنێت و چاویش لە دوژمنایەتی گەلی كورد داناخات". 

لەكۆتایی قسەكانیدا موهیب ساڵحە پێیوایە، لەمەودوا بەرەنگاربوونەوەی ئەمریكا ئەركی هەموو سورییەكانە:"گەڕانەوەی ئەمریكا بۆ ناوچەی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر، گەڕانەوەی داگیركەرە كە چاوتێبڕینی سووك و هەرزانی هەیە. هەر سوود وەرگرتنێك لە سامانەكان دەستبەسەرداگرتنێكی ناڕەوایە و پێشێلكاری یاسا نێودەوڵەتییەكانە. ئەو مافە دەداتە گەلی سوریا بەهەموو پێكهاتەكانیەوە بەرەنگاری بێتەوە، بۆ گەڕاندنەوەی سامانە دزراوەكە و قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی. ئەگەر بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری هەماهەنگی لەگەڵ ئەمریكا بكات ئەوە بەرپرسیار دەبێت. پێویستە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بەسەرپەرشتی رووسیا كار بۆ رێككەوتن لەگەڵ حكوومەتی دیمەشق بكات". 

رۆژانە ئەمریكا 12ملیۆن و 500هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدێنێت، كە دەكاتە 13.5% لە بەرهەمی دەرهێنراوی هەموو جیهان. هەروەها ئەمریكا رۆژانە پێویستی بە 21 ملیۆن بەرمیل نەوت هەیە كە دەكاتە 21.7% پێداویستی جیهان. ئەگەر بەراوردێك لە نێوان پێداویستی ئەمریكا و بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوی سوریا بكەین، پێناچێت ئەمریكا چاوی لە نەوتی سوریا بێت، بەڵكو پێدەچێت لەپشت سیاسەتی كۆنتڕۆڵ كردنی كێڵگە نەوتییەكان حسابێكی دیكە خۆی حەشار دابێت، كە زیاتر لەوانەیە حسابی سیاسی بێت.
 
لە رۆژی 28ی تشرینی یەكەمی رابردوو، ئیلهام ئەحمەد هاوسەرۆكی جێبەجێكاری ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی (مەسەدە) لە واشنتن لە وەڵامی پرسیارێكدا دەربارەی پلانی ئیدارەی ئەمریكی لەبارەی نەوتی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریاوە گووتی:"لەوانەیە پێشوازی لەم هەنگاوە نەكەین".لەوانەیە وەڵامی ئیلهام ئەحمەد تا رادەیەك پەیوەست بێ بە دیارنەبوونی رەهەندی پشت ئەم پلانەی ئەمریكا، كە ئایا پلانێكی تەواو ئابوورییە یان ئەوەتا لە دیوی دواوەی پلانەكە ئەجێندای سیاسی خۆی حەشار داوە. 

سولەیمان بارودۆ، بەرپرسی دەستەی ئابووری لە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لەبارەی ئەم مەسەلەیەوە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دەداتەوە، پێیوایە، وروژاندنی مەسەلەی نەوت لەم ساتەوەختەدا لەلایەن ئیدارەی ترەمپ پەیوەندی بە ململانێكانی ناو ئیدارەكەیەوە هەیە و دەڵێت:" هێشتا مەسەلەكە بۆ خودی ئەمریكییەكانیش دیارنییە. هێشتا لای ئەوان تێڕوانینێكی دیار و یەكلایی كەرەوە گەڵاڵە نەبووە".

بارودۆ پێیوایە هەرگیز روونادات ئەمریكا لەم ساتەوەختەدا ناوچەی هەژموونی خۆی لە سوریادا بەجێبهێڵێت. جەخت لەوەش دەكاتەوە كە مەسەلەی نەوت بۆ ئەوان لە ئێستادا پێشینە نییە و بەم شێوەیە درێژە بە قسەكانی دەدات:"بەتایبەتی لە كاتی ئێستادا كەمترین شت كە بتوانین بیكەین پاراستنی دەستكەوتەكانمانە، رێگانەدەین ناوچەكانمان چۆڵ بكرێن، وەكو ئەوەی ئەردۆغان و بەكرێگیراوانی بەرنامەیان بۆ داناوە". 

لە كۆتایی قسەكانیشیدا ئەم بەرپرسەی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر دەڵێت:" ئێمە لە تواناماندا نیە پلانی هەردوو زلهێزی رووسی و ئەمریكی پەك بخەین. دۆسیەی نەوت كە چەند رۆژێك پێش ئەمڕۆ ترەمپ وروژاندنی پەیامێكی روونە بۆ رژێم و بۆ ئێران كە هەرچیەك بكەن ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ بارودۆخی بەر لە ساڵی 2011. لەهەمان كاتدا ترەمپ دەخوازێ بەم دۆسیەیە لایەنەكەی بەرامبەری لە خشتە ببات و حسابە سیاسیەكانی بشارێتەوە".