محمودخانى دزڵى كێ بوو؟‌

پەیسەر

خانێكی كورد لە ماوەی دەسەڵاتدارێتی خۆی لە ناوچەكەیدا بیروباوەڕێكی نەتەوەیی دەبێ، زاڵ دەبێت بەسەر دەسەڵاتە بیانییەكاندا و بڕوای تەواوی بە كوردایەتیی هەیە. هێزی زۆر لە پێناو مانەوەی دەسەڵاتەكەی شێخ مەحموددا ڕەوانەی سلێمانی دەكات، ئینگلیزەكان دەردەپەڕێنێ و شەڕی هەردوو دەسەڵاتی قاجاری و پەهلەوییەكانی كردووە.

محمودخانى دزڵى كوڕی‌ عه‌زیزخانی‌ كوڕی‌ بارام به‌گه‌، ساڵی‌ 1870 له‌ گوندی‌ (دزڵی‌)ی‌ ناوچه‌ی‌ هه‌ورامانی ته‌خت له‌ بنه‌ماڵه‌یه‌كی‌ ده‌ستڕۆیشتووی‌ ناوچه‌كه‌ له‌دایکبووه.
پاش مردنی‌ عه‌زیزخان، مه‌حمودخانی‌ كوڕی‌ بووەته‌ جێنشینی‌ و به‌ماوه‌یه‌كی‌ كه‌م و له‌ ئه‌نجامی‌ توانا‌و لێهاتوویی‌ خۆیدا ده‌سه‌ڵاتی‌ به‌سه‌ر ناوچه‌ی‌ دزڵی و ده‌وروبه‌ری‌ هه‌وراماندا بڵاو كردووەته‌وه‌ .

مەحمودخان هەمیشە  وه‌ك گه‌وره‌ پیاوێكی‌ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‌ كورد و سه‌رۆك عه‌شره‌ت ناوچەكە،  ده‌سه‌ڵات ناوبانگی‌ په‌یدا كردووه‌و توانیویەتی پەیوەندییەكی پتەو لەگەڵ دەوروبەریدا دروست بكات

خانێكی عەشایەر دەبێتە سەرۆكێكی كورد
مەحمودخانی دزڵی  یه‌كه‌مین سه‌رۆك عه‌شره‌ت بوو كه‌ سنووره‌ ده‌ستكرده‌كانی‌ ره‌تكرده‌وه‌و هاوكارییه‌كی‌ گه‌وره‌ی‌ شۆڕشه‌كه‌ی‌ شێخ مه‌حمودی‌ كردووه‌ و توانیویەتی لە پێناو كوردایەتییدا دەسەڵاتی خانایەتی خۆی ڕەت بكاتەوە.

بەیەكێك لە دامەزرێنەرانی شەڕی پارتیزانی دادەنرێت، لە دوای شەڕی دەربەندی بازیان ڕۆڵێكی باشی بینیوە لە ڕوبەرووبونەوەی هێزەكانی ئینگلیزدا لە ناوچەكەدا و لەگەڵ شێخ مەحمود رووبەرووی دوژمنەكانیان وەستاوەتەوە.

مه‌حمودخانی‌ دزڵی‌ له‌ پێناو رزگاركردنی‌ كوردستاندا قوربانی‌ زۆری‌ داوه‌و له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی‌ چه‌ندینجار ده‌ربه‌ده‌ر كراوه‌و له‌ زیندانه‌كانی‌ هیندستان‌و عێراق و ئێراندا كوێره‌وه‌ری‌ و ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌ی‌ زۆری‌ بینیوه‌. زۆر جاریش به‌ ده‌ستبه‌سه‌ری‌ ره‌وانه‌ی‌ شاره‌كانی‌ عێراق و ئێران كراوه‌.

لە دوای شەڕی دەربەندی بازیان ڕۆڵێكی باشی بینیوە لە ڕوبەرووبونەوەی هێزەكانی ئینگلیزدا و لەگەڵ شێخ مەحمود رووبەرووی دوژمنەكانیان وەستاوەتەوە

دژی قاجاری و پەهلەوییەكان جەنگاوە

كاتێك قاجارییەكان و پەهلەوییەكان هێرشیانكردووەتە سەر ناوچە كوردییەكان و ناوچەی ژێر حوكمڕانی مەحموخانی دزڵی، خان رووبەروویان بوەەتەوە و چەندینجار  لە چەند كات و سەردەمێكی جیاوازدا شەڕی سەخت لە نێوان هێزەكانی خان و هەم قاجاری و هەم پەهلەوییەكانیشدا ڕووییداوە.

سەرۆك خێڵێكی كوردی رووبەرووی دوو دەسەڵاتی گەورەی ئێرانی كە قاجاری و پەهلەوییەكانن دەبێتەوە

سەرەڕای ئەوەی خاوەنی ئەنجومەنێكی ڕاوێژكاری گەورە بووە لە ناوچەی دزڵی، هەمیشە  هاوكارو پشتیوانی  شێخی‌ مەحمودی حەفید بووە و لەگەڵ  و سمكۆی‌ شكاك و سه‌ردار ره‌شیدی‌ ئه‌رده‌ڵان‌و حه‌مه‌ره‌شیدخانی‌ بانه‌‌و كه‌ریم به‌گی‌ فه‌تاح به‌گی‌ هه‌مه‌وه‌ند و شێخانی‌ تاڵه‌بان‌و كه‌سنه‌زان‌و شێخانی‌ بیاره‌،  پەیوەندییەكی پتەوی هەبووە.

مەحمودخانی دزڵی هەمیشە ڕاوێژی بەدۆستەكانی دەكرد ئەنجومەنێكی ڕاوێژیکاریی هەبووە و هەفتانە ئەنجومەنەکە كۆدەبوویەوە

مەحمودخانی دزڵی و حزبی هیوا
كاتێك مەحمودخانی دزڵی ڕۆڵێكی گرنگی لە ناوچەكە دەبێ، بەشێك لە نیشتمانپەروەران و ڕووناكبیرانی ئەو كاتە داوای لێدەكەن بچێتە ناو حزبی هیواوە و پشتیوانی لە حزبی هیوا بكات. ئەوەیش داواكەیان قبوڵ دەکات و بوەتە ئەندامی حزبی هیوا.

یەكەم سەرۆك خێڵ و عەشایەری كوردە كە توانیویەتی بیری ناوچەگەری تێپەڕێنێ وبچێتە ناو حزبێكی كوردییەوە

مەحمودخانی دزڵی و ئینگلیزەكان

كاتێك ساڵی1919 کە ئینگلیز لە سلێمانیدا زۆر دەست ڕۆیشتوو بووەو فشاری لەسەر شێخ مەحمود و هاوەڵەکانی دروستکردبوو.
ئەو كاتە شێخ مەحمود خۆی ناتوانێ بە تەواوەتی ڕووبەڕووی ئینگلیز ببێتەوە. بۆیە  لە حوزەیرانی 1919 پەیامێكی بۆ  بۆ مەحمودخانی دزڵی نارد و تێیدا داوای لێکرد "وەرە بەهانامانەوە".
لەنامەکەدا شێخ مەحمود بە خان دەڵێت: بەناوی سەردانی مەزارگەی کاک ئەحمەدی شێخەوە، لەگەڵ هێزەکەت خۆت بکە بە سلێمانیدا.
مەحمودخانی دزڵی  بەخۆی و سێ تا چوار هەزار چەکدارەوە دەچێتە شارباژێڕ. لەوێ ئینگلیزەكان پێیدەزانن  مێجەرسۆن حاکمی ئەو كاتەی سلێمانی بەشێخ مەحمود دەڵێت: بە مەحمودخانی دزڵی  بڵێ با خۆی و 5 تا 6 هاوەڵی بەبێ چەک بێنە ناو سلێمانییەوە.

 

مەحمودخانی دزڵی  بەخۆی و 3 تا 4 هەزار چەکدارەوە دەچێتە شارباژێڕ بۆ ئەوەی هاوكاری شێخ مەحمود بكات

 شێخ مەحمودیش بە مێجەرسۆن دەڵێت: ناتوانم ڕێگە لەکەسانێک بگرم کەدێنە زیارەتی کاک ئەحمەدی شێخ. مێجەرسۆن لەپلانەکە تێگەیشت و بەپەلە ڕۆیشت بۆ بەغدا و سلێمانی جێهێشت و ئەرکەکەی بە (گرین هاوس) سپارد بۆ ئەوەی ئینگلیزەكانی دیكە ئاگادار بكاتەوە کە هێزێكی گەورەی هەورامیزووانی ناوچەكە بۆ هاوكاری شێخ مەحمود هاتوون.

دوو شێخی كورد حاكمێكی مەدەنی و سەربازیی ئینگلیزەكان هەڵدەخەڵەتێنن و ئینگلیز لە سلێمانی دەردەكەن

مەحمودخانی دزڵی و هێزەکەی هاتنە ناو سلێمانی، توانیان سلێمانی كۆنترۆڵ بكەن، نوێنەری ئینگلیزیان دیل کرد، دەستیان بەسەر بارەگانیاندا گرت و تەسلیمی شێخ مەحمودیان کردەوە.
لە تەمووزی 1919 دائینگلیزەكان  بەهێزێکی گەورەوە لە کەرکوکەوە پەلاماری سلێمانیان دایەوەو دوای چەند هەفتەیەک شەڕ، 48 کەس کوژران و سەدانی تر بریندابوون. شێخ مەحمودیش لە بەردەقارەمان بە برینداری دەستگیرکرا.

دواتر مەحمودخانی دزڵیش لەدیوی ئێرانەوە دەستگیرکراو لەگەڵ شێخ مەحمود حوکمی لەسێدارەدانیان بۆ دەركرا، دواتر سزاکانیان بۆ کەم کرایەوەو دوورخرانەوە بۆ هیندستان.

مەحمودخان و شێخ مەحمود بەدیل دەگیرێن و فەرمانی لە سێدارەدانیان بۆ دەردەچێ

 

مێژوونوسان چی دەڵێن

عومەر مارف بەرزنجی نووسەریکتێبی "مەحمودخانی دزڵی"  لە كتێبەكەیدا دەڵێت: د.کەمال مەزهەر مێژوونوسی کورد پێی وتووم من زۆر  توشی سەرسوڕمان بووم كاتێك  بۆم دەرکەوت  لەئەرشیفی بەریتانیادا دۆکیومێنت لەسەر مەحمودخانی دزڵی  هێندەی بەڵگەنامە لەسەر شێخ مەحمود هەیەو ئێستاش ماونەتەوە.

بەریتانیەكان چەند چاویان لەسەر شێخ مەحمودبووە هێندەش چاویان لەسەر مەحموخانی دزڵی بووە 

 

مەحمودخانی دزڵی، دوای شكستی دەربەندی بازیان، بە خۆی و جەنگاوەرەكانییەوە باشووری كوردستانی بەجێهێشت و رووی كردەوە شوێنە سەختەكانی ناوچەی دزڵی و هەورامانی تەخت.

ئینگلیزەكان لە رزگاركردنی شاری سلێمانی و رۆژانی دواتردا (خانی دزڵی)یان باش دەناسی و لەوە ئاگاداربوون كە جەنگاوەرەكانی لە شاری سلێمانیدا سوپای ئینگلیزیان لە پەلوپۆ خستبوو.

ئینگلیزەكان دەیانزانی مەحمودخانی دزڵی ئەوانی لە سلێمانی دەركردووە بۆیە بەچاوی ترسەوە لێیان دەڕوانی 

 ئینگلیزەكان مەحمودخانیان بە دوژمنێكی سەرسەختی خۆیان دەزانی و دەیانویست بێدەسەڵاتی بكەن، بۆیە دەستبەجێ كاربەدەستانی ئینگلیز بە داوایەكی رەسمی، فەرمانڕەوایانی ئێرانیان ناچار كرد كە (مەحمودخانی دزڵی و مەحمودخانی كانی سانان) بگرن‌و بە جووتە بدرێنە دەست دەسەڵاتدارانی ئینگلیز.
كاربەدەستانی ئێرانیش بە فێڵ و داو، پلانێكیان بۆ چنین و هەردووكیان گرتن‌و نێردران بۆ بەندیخانەی (ئیچ قەڵا) لە بەغداو لەوێشەوە(مەحمودخانی دزڵی) نێردرا بۆ هیندستان تا لەگەڵ شێخ مەحموددا  بەند بكرێن‌و لە كوردستان دوور بخرێنەوە. لەو ماوەیەدا دووچاری سزاو ئەشكەنجەی دژوار هاتن.

دەستگیركردنی شێخ مەحمود و خان ئەحمەدخان  نەك شۆڕشی كوردی دانەمركاندەوە بەڵكو ئەو رووداوە بوویە هۆی ئەوەی هەموو كورد بکەونەخۆ

لەلایەكی ترەوە رووناكبیرو نیشتمانپەروەرەكانی ئەو سەردەمەو تیرەو عێلە كوردەكان و توێژەكانی تری كۆمەڵی كوردەواری، بە بێدەنگی‌و خامۆشی نەمانەوە، جارێ بە ئاژاوەو پەلاماردانی دەزگاكانی ئینگلیز، هەندێجار بە ناڕەزایی دەربڕین، زۆر جاریش بە نووسین‌و دەركردنی بەیاننامەو پێكهێنانی رێكخراوی نهێنی وەك هێزێكی وروژاندن‌و وریاكردنەوە، تەنانەت لە مانگی مارتی 1920 كۆمەڵەی فیداكاران نامەیەكیان  نووسی و ناردیان بۆ مێجەرسۆن

دەقی نامەكەی كورد بۆ مێجەر سۆن
 بە زوویی دەبێ حوكمدراو ئەو دیلانەی تری دەربەندی بازیان كە ئێستا لە -ئیچ قەڵا- خشتیان پێ دەبڕن، بیان هێننەوەو باش بیر لە دوا رۆژی خۆتان بكەنەوەو ئەوەی قەومێك بە دیل بزانێ بە دیل دەگیرێت.
لە ناوچەی هەورامان و دەوروپشتی هەڵەبجەیش ئەوانەی سەر بە مەحمودخانی دزڵی بوون دەگاو سوپای داگیركاریان هەراسان كردبوو، هەر لەو رۆژانەدا پەلاماری ماڵی (عادلە خانم)ی جافیان دا كە سەر بە ئینگلیزەكان بوو.

لێپرسراوانی ئینگلیزیش لە تۆڵەی ئەم كارەدا، گوندەكانی (بارام ئاوا) و (بەڵخە) و چەند گوندێكی تری هەورامانیان بوردومانكرد، لە دەوروبەری ساڵی 1921 دا مەحمودخانی دزڵی لە بەندیخانەو ئاوارەیی هیندستان ئازادكراو گەڕایەوە هەوارو نیشتمانی خۆی.

شۆڕشێك لە هەورامانەوە
 دیارە بەلای لێپرسراوانی ئینگلیزەوە بە ئازادكردنی خان رەنگە ئاژاوەو راپەڕین و ئاڵۆزی لە ناوچەكەدا نەمێنێ و گیانی بەرهەڵستكاری و بزووتنەوەی شۆڕشگێرانە بنەبڕ ببێ، بەڵام بەپێچەوانەوە چونكە بەگەیشتنەوەی خانی دزڵی سەرلەنوێ گڕی كاری شۆڕشگێرانە لە ناوچەی هەورامان‌و دەوروپشتی تەشەنەی سەندو زیاتر گەشایەوە.

 ئەدمۆندز لەبارەی دەستگركردنی خانەوە دەڵێت: ساڵی 1922 كە بە ئیجازە گەڕامەوە، كرام بە یاریدەدەری حاكمی سیاسی لە هەڵەبجە، كە ئەمە وەزیفەیەكی ئێجگار بچووك بوو لە چاو ئەوەی پێنج ساڵ لەمەوپێشم.
بەڵام ئاگادار كرام كە هەڵوێست لە ناوچەی سلێمانیدا تەواو ئاڵۆزەو هەڵەبجەیش پێویستی بە یەكێكی زۆر شارەزا هەیە، كە چوومە هەڵەبجە عەشایەری هەورامان بە سەرۆكایەتی مەحمودخانی دزڵی دژی ئێمە هەستابوون.
 مەحمود خان لە كاتی خۆی دا لەلایەن حكومەتی ئێرانەوە تەسلیم بە ئێمە كرابوو، بەڵام ئێمە هەڵەیەكی گەورەمان كرد كە ئازادمان كرد ‌و گەڕایەوە شوێنی خۆی، چونكە لەوێوە دەستیكرد بە پەیوەندییكردن بە توركەكانەوە.

خان لە بەڵگەنامەكانی بەریتانیادا
یەكەم: دۆكیومێنتی ژمارە (H.C.36-C.O.730-19)ی رۆژی 14/1/1922 لە مەندوبی سامی بەریتانیاوە لە بەغدا بۆ وەزارەتی موستەعمەرات، دەڵێت:
(دوابەدوای تەلیگرافی ژ 841ی رۆژی 30/12/1921 سوارە چەكدارەكانمان لە رۆژی 13/1/1922 دا لە نزیكی هەڵەبجە توشی شكانێكی خراپ بوون كە لە ناوچەی خورماڵ دا روویدا‌ كە بە داخەوە ئەم هەواڵە ناخۆشەتان دەدەمێ‌ H.C.O Fitz Gibbon لەگەڵ 20 كەسدا كوژراون‌و لاشەكانیان دیارنییە، فرۆكەكانمان ئەو ناوچەیە جێناهێڵن‌و دەچنە سلێمانی ‌و بەسەر شارەزووردا دەفڕن، هەڵوێست هەتا بڵێی ئاڵۆز‌و ناخۆشە‌و هەواڵی شەڕەكەم بە تەواوی پێنەگەیشتووە، بەڵام شكاندنمان لەم شەڕەدا بەهۆی مەحمودخانی دزڵی یەوە بووە كە ئاگاداری ئەوە هەم هەتا ئێستا بە چەند نامەیەك پەیوەندی بە مستەفا كەمالەوە كردووە).

دووەم: دۆكیومێنتی ژمارە C.O.730-19 كە بریتییە لە راپۆرتێك سەبارەت بە رووداوەكانی 1/1/1922 هەروەها 1/2/1922 لە بڕگەی 94ی ئەو راپۆرتەدا دەڵێ‌:
(هەڵوێست لە سلێمانی جێگای دڵنیایی نییە‌و پڕ‌وپاگەندی تورك زۆر بە هێزە‌و لەناو خەڵكدا بڵاو بووەتەوە كە ئینگلیزەكان خەریكن بكشێنە دواوە‌و ناوچەكە جێبهێڵن. وەكیلی توركەكان لەناویاندا بڵاوی دەكاتەوە كە سەربەخۆیی كورد لە لایەن ئینگلیزەوە جێبەجێ ناكرێ‌‌و توركە كەمالییەكان ئامادەن یارمەتی مەحمودخانی دزڵی بدەن).

 سێیەم: دكتۆر كەمال مەزهەر  ساڵی 1984 راپۆرتێكی ئینگلیزەكانی بڵاوكردەوە كە داویانە بە كۆمەڵەی گەلان‌و دەربارەی كاروباری بەڕێوەبردنی عێراق لە مانگی ئۆكتۆبەری 1920 هەتاكو مانگی مارتی 1922، لەو راپۆرتەدا ناوی شێخ مەحمود‌و سمایل شكاك-سمكۆ-‌و مەحمودخانی دزڵی‌و ئەوڕەحمان ئاغا سەرۆكی هۆزی شرناخی باكووری كوردستان‌و ژمارەیەك ناوداری تری كورد هاتووە، دەربارەی شێخ مەحمود‌و خانی دزڵی دەڵێت:
لە ناوچەی سلێمانی پڕ‌وپاگەندەیەكی زۆر دژی بەریتانیا كراوە، ساڵی1919 مەحمودخانی دزڵی بەشداری بزووتنەوەكانی شێخ مەحمودی كردو ساڵی 1920 لە لایەن حكومەتی ئێرانەوە دیلكرا‌و درایە دەست كاربەدەستانی بەریتانیا. دوای ئەوەی لە هیندستان ماوەیەك بە بەندی مایەوە، لە ئەیلولی 1921 رێگەی درا بگەڕێتەوە سلێمانی بەو مەرجەی وەك بەڵێنی دا نەچێتەوە دیوی ئێران، بەڵام مەحمودخان بەڵێنەكەی شكاند‌و گەڕایەوە دزڵی‌و لەوێوە نامەی بۆ مستەفا كەمال نارد‌و داوای چەكی لێكرد بۆ دەركردنی ئینگلیز لە ناوچەی سلێمانی.

ساڵی1919 مەحمودخانی دزڵی بەشداری بزووتنەوەكانی شێخ مەحمودی كردو ساڵی 1920 لە لایەن حكومەتی ئێرانەوە دیلكرا‌و درایە دەست كاربەدەستانی بەریتانیا

ئینگلیزەكان هەستیانكرد كە ناوچەكانی كوردستان بە گشتی‌و ناوچەی هەورامان بە تایبەتی بەرەو ئاڵۆزی‌و پشێوی دەچێ‌و هەر ساتە‌و لەلایەكەوە پەلامار دەدرێن، بۆیە بڕیاریاندا كە پەیمانێكی ئاشتی لەگەڵ مەحمودخانی دزڵی دا مۆر بكەن‌و ئەویش دەستبەجێ‌ جەنگاوەرەكانی لە ناوچەكان بكێشێتەوە. لە مایسی 1922 پەیمانەكە پێكهێنرا، بەڵام هەندێك لە جەنگاوەرەكان نەگەڕانەوە‌و زنجیرەیەك بزووتنەوە لە ناوچەی هەورامان روویاندا‌و لە زۆر لاوە كەسانی تریشیان پێوەلكا. بۆ بەربەست كردنی ئەم هێرش‌و پەلامارانە ئینگلیزەكان هێزی ئاسمانیان بەكارهێنا.

ئینگلیزەكان هەستیان كرد كوردستان بە گشتی‌و ناوچەی هەورامان بە تایبەتی بەرەو ئاڵۆزی‌و پشێوی دەچێ‌، بڕیاریاندا كە پەیمانێكی ئاشتی لەگەڵ مەحمودخانی دزڵیدا مۆر بكەن‌

مەحمودخان ژەهر خوارد دەكرێت

مەحمودخانی دزڵی بە درێژایی ساڵانێكی زۆر ناوێكی دیار‌و چاپووكێكی هەڵكەوتووی مەیدانی كوردایەتی‌و شۆڕش بووە‌، هەتا ئەو كاتەی لە ساڵی 1946 دا بە پیلانێك ژەهرخوارد دەكرێ‌‌و لە هەمان ساڵدا کۆچی دوایی دەکات.
لە گوندی هانەقوڵی سەر بەناحیەی خورماڵ كە تەنیا 4 كیلۆمەتر لە ناحیەكەوە دوورە، ڕۆژێك مەحمودخان میوانداریی دەكرێ، لەو داوەتییەدا ژەهر دەكرێتە خواردنەكەیەوە و زوو ڕەوانەی نەخۆشخانە دەكرێ. بەڵام بەرگەی ژەهرەكە ناگرێت و گیان لەدەست دەدات.