03:45 - 15/12/2019

ناسیۆنالیزم و سەرنجێك لەسەر بیری نەتەوەیی كورد‌

پەیسەر

لەم سەردەمەشدا  كە ساڵانێكە چەمكی مافی مرۆڤ بووەتە جێگەی قسەو باسی هەموان و  هاوڵاتی جیهانی بنێـشتەخۆشەی ژێردانی زۆرینەی  میدیاكانە، به‌ڵام كورد و نەتەوە بچووك و ژێردەستەكانی جیهان بەدەست پلەدوویی هاوڵاتی بوونەوە دەناڵێنن، لەسەردەمێكدا كە چەمكی مافەكانی مرۆڤ و هاوڵاتی بوون گەیشتووه‌تە ترۆپك، هێشتا چەوساندنەوەی كورد بەردەوامە، ناوزەدكردنی بە توركی شاخاویی لە توركیا و لە رۆژهەڵاتیش لەبەر كوردبوون خەڵك بە داردا دەكرێت، لە رۆژئاواش هێشتا تورك و عەرەبە شۆڤێنیەكان بەرۆكیان بەرنادەن، ئەوەی كە هەیە كەمێك لە باشووری كوردستان نیمچە ئازادییەك هەیە كە ئەویش هەمیشە لەژێر كاریگەریی و ئەگەرەكانی گۆڕانكاریدایە.

هەندێك دەرگا بۆیە ناكرێنەوە هۆكارەكەی ئەوەیە كەس لێی نەداون

نەتەوە چییە؟ لە چ ڕێگەیەكەوە بیناسین؟ 
نەتەوە، گوتارێكی یەكگرتووە بۆ رزگاربوون لەژێر چەپۆكی داگیركاریی و سڕینەوە و پاشكۆیەتی، دیارە لە نیشتمانی داگیركراودا هەموو بوارەكانی ژیانی نەتەوە داگیردەكرێت، بۆیە دەبێت گوتاری نەتەوەیی ئامانجی رزگاربوون بێت لە داگیركاریی هەمەلایەنە. كە ئەم گوتارە دروست بوو، ئیدی دەرگایەكی فراوان بەرووی نەتەوەدا واڵا دەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت رۆڵی خۆی لەسەر ئاستی ژیانی كۆمەڵگە و لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش بگێڕێت. ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە ئیرادەی گەلی زیندوو ئەو كاتە دەردەكەوێت كە ئازادی و رزگاربوونی كردبێتە ئامانج و لەسەر ئەم پرسە خاڵە هاوبەشەكانی كۆكردبێتەوە و دەرگایەكی كراوەشی فەراهەم كردبێت بۆ ئەوەی لەسەر جیاوازییەكان دیالۆگی سەردەمییانە ئەنجامبدات و چارەسەری راستەقینە بۆ كێشەكان بدۆزرێتەوە، نەك بەدیار یەك دەروازەی دیاریكراوەوە قەتیس بێت و پێی وابێت تەنها ئەو دەرگایە هەیە و ئەوانی دیكە بەستراون یان كەڵكی لێدانیان نەماوە، ئاخر هەندێك دەرگا هەن بۆیە ناكرێنەوە هۆكارەكەی ئەوەیە كەس لێی نەداون.
لەڕووی مێژووییه‌وە، لە دایكبوونی نەتەوە زۆر كۆنترە لە دەوڵەت و حكومەتی سیاسی بەم شێوازەی كه‌ ئێستا هەیە، چونكە ئەوە پەیوەستبوونی تاك و كۆمەڵە بە ئامانجەكانیانەوە كە دەوڵەت و بیری ئازادی دروست دەكات. دیارە بیری مرۆڤیش لە قۆناغە دێرین و نادیارەكانی مێژوودا سوود و ئامانجی بنەماڵە و خێڵ و كەسایەتی لەلا گرنگتر بووە .

دەوڵەتیش لە دایكبووی سەردەمێكی تازەیە، بەڵام خەڵك و نەتەوە زۆر كۆنترن . چەمكی نەتەوە بە گوێرەی تێڕوانینی گەل و سیستمە سیاسیەكان دەگۆڕێت، چونكە ئەویش ئەنجامی جیاوازی بیری شارستانی و كه‌لتوری جیاوازە بۆ نەتەوە. هەستی نەتەوەخوازیی دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن، بەڵام بەكارهێنانی وشەی نەتەوە بۆ یەكەم جار لە زمانی ئینگلیزیدا لە ساڵی 1939 وەكو زاراوەیەكی ئایینی بەكارهاتووە.
لە هەمان كاتدا مێژوو ئەوەی سەملاندووە كە بزاڤی ئازادیخوازیی و چاكسازی لە دنیادا بۆ پێش ئەو كاتە دەگەڕێتەوە، بەڵام ناوهێنانی چەمكەكە وەكو یەكەیەكی نوێ‌ و خاوەن سیمای تایبەت لەو بوارە دەركەوتووە، ئەگینا هەمووان ئەوە دەزانن چەرخی ڕۆشنگەریی و ڕێنیسانس و شۆڕشی فەرەنسی پێش ئەو كاتەیە، هەروەها لە پێشرتدا ئاینی مۆنۆپۆلی بیرو زمانی مرۆڤایەتی، دیلی چوارچێوەی خۆی و بەرژەوەندی سیستمی دەرەباگایەتی كردبوو، زمانی التینیش زمانی ئاخاوتن و نووسینی بوو، بەڵام لەم ساتەوە 1939 ئیدی زمان و بیری گەلان ڕووی لە خودیەتی كردووە. لەناو عەرەبیشدا سەدان شۆڕش كراون بۆ ئامانجی نەتەوەكەیان، بەڵام بە شێوازێكی سیاسی هاوچەرخ، ناسیۆنالیزم تەمەنی كۆن نییە .

ناسیۆنالیزمی كوردیی ئەوەندە لە كاردانەوەوە نزیكە ئەوەندە بیروباوەڕێك نیە بنەمای بەهێزی هەبێت

كورد وەكو گەلێكی چەوساوە بەردەوام لە مێژووی دەستپێكردنی ڕەگەزپەرستانەی نەتەوەكانی چواردەورییەوە لە جەنگ و بەرخوداندا بووە بۆ بەدیهێنانی مافی ژیان و ئازادیی، چوون لەلایەن ئەوانەوە چەوسێنراونەتەوە و دانیان نەناوە بە مافی ئەو نەتەوەیەدا، گەرچی لە ڕووی زانستییەوە سەرهەڵدانی بیری ناسیۆنالیزمی مۆدێرن بەتەواوی ڕوون نیە، چونكە لە كۆتایی سەدەی 19و سەرەتای سەدەی 20دا گەلێك شۆڕش كراون و لەڕووی ڕۆشنبرییشەوە ڕۆژنامە و دەزگای  چاپ دامەزراون، بەڵام وەك شرۆڤەكاران باسی دەكەن، نەتەوەخوازیی لای كورد پێگەیشتوو نەبووە لەچاو ناسیۆنالیزمی كوردیی وەك ناسیۆنالیزمی نەتەوەكانی دیكەی ناوچەكە، ناسیۆنالیزمێكە گەشەیەكی ناوەكی ئەو كۆمەڵگایانە خۆیان نیە كە تێیدا لەدایكبوون ئەوەندە لە كاردانەوەوە نزیكە ئەوەندە بیروباوەڕێك نیە بنەمای بەهێزی هەبووبێت لەو سەردەمانەدا.
ئەگەر دروستبوونی ڕێكخراو و حزبی كوردی بەسەرەتا دابنرێت ئەوا لە 2/11/1519 جەمعیەتی تەعالی و تەرەقی كورد دامەزراوە. هەربۆیە هەموو جموجوڵ و شۆڕش و ناڕەزایەتیەكانی ئەو سەردەمەی كۆمەڵگەی كوردی دەكرێت پەرچەكرداری ئایینی یاخود نانەتەوەیی بێت.

نەتەوە چییە؟
لەڕووی فەرهەنگییەوە چەندەها لێكدانەوە بۆ وشەو چەمكی – نەتەوە- كراون، لێرەدا هەندێكیان دەخەینەڕوو لەوانە : نەتەوە Nation  لە Natio ی لاتینییەوە هاتووە كە بەواتای خێڵ ، ڕەگەز دێت. دیارە خێڵ و ڕەگەزیش بۆ كۆمەڵێك خەڵك بەكاردێت كە بە كۆمەڵێك خەسڵەت پێكەوە بەسترابنەوە، لەوانەش كه‌لتور، زمان، ڕۆشنبریی....هتد
لەڕاستیشدا لە سەردەمە كۆنەكاندا نەتەوە یان ڕەگەز بە مانای وەچەی گیانلەبەر و زیندەوەرەكان بەكارهاتووە، مەبەست لەوەچە نزیكە لەماڵ و بنەماڵەوە، ئیدی ماناكەی بە گۆڕان و پێشكەوتنی مێژووی كۆمەڵگه‌ بۆ پەیوەندی گەلێكی فراوان و گەورەتر بەكاردێت كە هاونیشتمان و هاوزمان لەخۆدەگرێت.
هەندێكی دیكە پێیان وایە نەتەوە بەو كۆمەڵە خەڵكە دەگوترێت كە لەمێژوودا پێكهاتووە و خاوەنی زمان و نیشتمان و ژیانی ئابووری هاوبەش و هەست و خاسیەتی تایبەت و خووڕەوشتی نەتەوایەتی هاوبەشن.
بەشێكی دیكە لە شارەزایان باس لەوە دەكەن كە نەتەوایەتی ئایینی سەردەمی شارستانیەتە، نەتەوایەتی ئەو هەورەی ڕاماڵی كە دەسەڵاتی كڵێسا و ئاین و سیستمی دەرەبەگایەتی مرۆڤەكانیان بە كاڵا دادەناو هەر وەك كاڵاش مامەڵەی لەگەڵ دەكردن، لە سایەی بیری ئازادیخوازییەوە گەلان توانییان ناسنامەی ڕاستەقینەی خۆیان بدۆزنەوە و بە مافە گشتیەكانیان ئاشنابن.

هەرچەندە بە شێك لە شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن كە بیری نەتەوەیی خراپە و مرۆڤ بچووك دەكاتەوە، لە ڕوانگەی بیریی ئایینیشەوە بە – بۆگەن- و گەنیو- دادەنرێت بەڵام هەندێكی دیكەش پێیانوایە نەتەوە ڕۆحە، پره‌نسیپێكی ڕۆحی و مەعنەوییە، دەرئەنجامی دوو شتی سەرەكیە:
یەكەم: سامانی یادەوەرییە، واتە هەموو ئەو شتانەی كە لە مێژووی دێرینی ئەو خەڵكە هاوبەشەدا بەدەستهاتوون. كەسێكی دیاریكراو خاوەنی نیە و بووەتە موڵكی گشتی.
دووەم: ڕەزامەندی ئێستایە، ئەوەش بەو مانایە دێت كە گونجاوبێت لەگەڵ رۆحی سەردەم و ناڕێك نەبێت لەگەڵ خواستەكانی ئەمڕۆی ژیان.

كەواتە ئەوەی نەتەوە دەگەیەنێتە داوا ڕەواكانی خۆی تەنها بوونی گەل و خەڵك نیە، بەڵكو یادەوەریی گشتی و سۆزی هاوبەشە لەگەڵ هاوئاهەنگی گشتی كاركردن بۆ مافەكانی نەتەوە. نەتەوە سۆزە بۆ گەلێكی دیاریكراو، چەمكی نەتەوە  لەگەڵ زۆربەی بارودۆخەكاندا یەكانگیردەبێت و هاوپەیوەندی و زمان و ڕۆشنبریی هاوبەشە.
ئەگەر ئەوە دەستەواژەی نەتەوە بـێت كە لە پێشەوە بە خێرایی تیشكمان خستە سەر ئەوا دەبێت بپرسین ئەی نەتەوایەتی چییە؟

 داوای ئازادی هەر نەتەوەیەك و چوونە دەرەوە لەژێر ئاڵای عەرەب بەلادان لە دین و پارچەكردنی خۆی  دەناسێنێت

نەتەوایەتی :
 وشەی نەتەوایەتی بەلاتینی بریتیە لە Nascor لە ساكارترین لێكدانەوەیدا واتای (من لەدایكبووم) دەبەخشێت، وشەی نەتەوە و نەتەوایەتی بیری نەتەوەیی لێدەكەوێتەوە. وشەی نەتەوەیی لای كورد لەجیاتی وشەی قەومی عەرەبی و Nationalist ی فەرەنسی و بە زمانی ئینگلیزی Nationalist بە ئەڵمانی Natiolist بەكارهاتووە .
نەتەوەخوازیی Nationalism خواستی كۆمەڵە خەڵكێكە بۆ دروستكردنی وڵاتێكی سەربەخۆ، كە ڕەگەز و زمان و كەلتوری هاوبەشیان هەیە، ئەڵبەتە دەستەواژەی دەوڵەتیش نوێیە، بەڵام زۆرینەی خەسڵەتەكانی حكومەتی ئێستای هەڵگرتووە.

ناسیۆنالیزم: بیروباوەڕی نەتەوەیی، یان نەتەوەپەرستی، دانان و بەرزكردنەوەی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەكانی تردا، وەفاداریی تەواوی مرۆڤە بەرامبەر بە نەتەوەكەی خۆی و فەزڵدانیەتی بەسەر ئەوانی دیكەدا، ڕێزگرتنی نەریت و یاسا نەتەوایەتیەكانی نەتەوەی خۆی و بەباشتر زانینیەتی بەسەر نەتەوەكانی تردا.

بەم پێیە بێت ڕێكەوتن لەسەر پەیمانێك نەتەوە دروست دەكات، نەك هاوبه‌شی زمان و مێژوو، ناساندنی نەتەوە لەبیری گەلانی سەردەستە و ماف خوراودا وەك یەك نیە، بۆ نموونە عەقڵیەتی ڕەگەزپەرستی عەرەبی جیابوونەوە، یان داوای ئازادی هەر نەتەوەیەك و چوونە دەرەوە لەژێر ئاڵای عەرەب بەلادان لە دین و پارچەكردنی خۆی  دەناسێنێت، بە كەرتبوونی نیشتمانی خۆیانی دەزانن، ئامادەنین گەلانی چوارچێوەی دەوڵەتانی عەرەبی هاوتا و یەكسان بن لە ئەرك و مافدا لەگەڵ ئەوانی دیكەدا، چوون بوونی ئەوان بە سڕینەوەی خۆیان تێگەیشتوون، پێیان وایە هەموو بوونێك لە دەرەوەی خۆیان هەڕەشەیە بۆسەریان.
دەتوانین بڵێین نەتەوە هەست و پەیوەندی نێوان تاكەكانی خەڵكە، چونكە هەركات هۆشیاریی و پەیوەندی دروستبێت ئیدی هەنگاو و ئامانجە خوازراوەكان دەستپێدەكه‌ن.

كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان خەباتی بەردەوامی هەیە و هێشتا نەگەیشتووەتە مەنزڵ 

چەمكی بیری نەتەوەیی: بیری نەتەوەیی كاتێك چەكەرە دەكات و پێدەگات كە تاكەكانی هەر كۆمەڵێك هۆشیارییان لە بەرژەوەندییە باڵاكانیان هەبێت بە هۆی زمان و ڕۆشنبریی هاوبەشەوە كاریگەری گشتگیر و بەكۆمەڵ دروستدەبێت. سەرەتای سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی وەكو هەر شۆڕش و كارەساتێكی سروشتی ناتوانرێت بە بەروارێكی  مێژوویەكی  دیاریكراو دەستنیشان بكرێت، واتە ئەم هەستە سیمای سەرەتایی لە قۆناغەكانی كۆنی مێژوودا هەبووە، بەڵام ڕووخاندنی ئیمپراتۆریەتەكان و سەرهەڵدانی شۆڕش، هۆكاری سەرەكین بۆ دەركەوتنی، ئیدی گەل و نەتەوەكان لەوكاتەوە بۆ دۆزینەوەی ناسنامەی خۆیان هەوڵیانداوە، تەنانەت لە پێناویدا بە ملیۆنەها ڕۆڵەی نیشتمان و نەتەوەكەیان بەكوشتداوە، لە نموونەی شۆڕشی جەزائیر بۆ دەركردنی فەرەنسای داگیركەر، كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان كە خەباتی بەردەوامی هەیە و هێشتا نەگەیشتووەتە مەنزڵ و بەڕێوەیە بەرەو سەربەخۆیی.
كەواتە تەنها هەستی نەتەوەیی گرنگ نیە، بەڵكو هۆشیاری و بیریی نەتەوەیی داینەمۆی بزوتنەوەی نەتەوەیین، ئەوە نەتەوە نییە كە دەوڵەت و ناسیۆنالیزم دروست دەكات، بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەوە ناسیۆنالیزم و دەوڵەتە كە نەتەوە دروست دەكات یان لانی كەم گەشەی پێدەدات و دەیبوژێنێتەوە.

ئەوە بیری نەتەوەییە بە دوای جیاوازییەكانی خۆی لەگەڵ هاوسێ و داگیركار و ستەمكاراندا دەگەڕێ بۆ ئەوەی خۆی لە جوگرافیایەكی سیاسی واقعیدا نمایش بكات، واتە مرۆڤ ناتوانێت تامردن لەژێر هێزی زمان و دەسەڵاتی بەرامبەردا خۆی بەدیلی بهێڵێتەوە، بەڵكو پێویستی بە هێزی دەستە جەمعییە، مرۆڤ ئامادە نیە كە حەتمیەتی سروشت و كۆمەڵایەتی كە دەیانەوێت كۆنترۆڵی بكەن پەسەند بكات، لە كاتێكدا ئاژەڵەكان لەژێر بەزەیی سروشتدا درێژە بە ژیانیان دەده‌ن، ئەگەر بەو شێوەیە لێكبدرێتەوە دەبێت بگوترێت نەتەوە سەردەستەكان كاتێك ڕازی نابن بە دابینكردنی مافی نەتەوەكانی دیكە و وەك خزمەتكار و مرۆڤی پلە دوو سەیریان دەكەن، لەم جیهانبینیەوە سەرچاوە دەگرێت، دیدی ئەوان لەوەوە دێت كە بە مرۆڤ تەماشایان ناكەن و لەوێشەوە هەموو ئەگەرێك لە بەردەمیاندا بەكراوەیی دەمێنێتەوە، هەر بۆیە زۆرینەی كێشە گەورەكان هەڵقوڵاوی ئەم گۆشەنیگایەن. كوشتاری هیندییە سورەكانی ئەمەریكا و ئەرمەنەكانی سەردەمی عوسمانی و جولەكەكانی سەردەمی هیتلەر و كوردەكانی هەرچوار پارچە دەچنە ئەو چوار چێوەیەوە. هەنگاوی یەكەمی گۆڕانكاریش لە گۆڕینی دیدگای هەردوولاوە دەست پێدەكات، تا ئەو دوو دیدگایەش گۆڕانكارییان بەسەردا نەیەت بەروبوومی شۆڕشە نەتەوەییەكان وەك پێویست نابێت.