03:25 - 31/12/2019

ساواک.. چاو و باسکی شا بۆ سەرکوتی خەڵکی ئێران‌

دەزگای هەواڵگریی ساواك كە ڕێكخراوی پاراستنی ئاسایش و كۆكردنەوەی هەواڵ بوو لەسەردەمی شای ئێراندا، بە شێوەیەك هاتە پێشەوە كە ببێتە چاووگوێی بنەماڵەی شا و لە مەترسییە ناوخۆیی و دەرەكیەكان بیانپارێزێت، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات دۆخەكە بە جۆرێكی دیكە گۆڕا، ئەو دەزگایە لەسەر ئاستی ناوچەكەو جیهانیش جێگەی دەستی تاوانكاریی و لەناوبردنی جەستەیی و كوشتنی نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی وڵاتی ئێرانی بەڕێوە دەبرد.

نەك هەر ئەوەندە بەڵكو دەستوەردان لەكاروباری وڵاتانی دیكەشی بە ئەستۆ گرتبوو، رۆڵی هەبووە لە هەڵگیرساندنەوەی شەڕی نێوان كوردانی باشووری كوردستان لەگەڵ ڕژێمی عەبدولكەریم قاسم و پاشان بە پێی پلانی ئەو دەزگایەو ئەو كوردانە تیایدا كاریان دەكرد، شۆڕشی باشووری كوردستان كەرت بوو، ئاگری  شەڕی ناوخۆیان پێكرد و بۆ ماوەیەكی دوورو درێژیش بەردەوامی هەبووە ئەوەشی كە ئەمڕۆش دەگوزەرێت هێشتا دووكەڵی ئەو كاتانەی بەسەرەوە ماوە.

ساواك:
ڕیکخراوەی ئەمنیەت و زانیاریی وڵات کە بە کورتی ساواکی پێ دەگوترێت، ڕێکخراوەی سەرەکی پۆلیسی ئەمنیەتی و زانیاری ئێران لە سەردەمی دەسەڵاتی محەممەد ڕەزا شای پاهلەوی بوو ەکە ھێز و دەسەڵاتێکی زۆری بۆ دەسبەسەرکردن و لێکۆڵینەوە لە ھەر کەسێک ھەبووە لەناوخۆی وڵاتەكەی و هەركەس و لایەنێكیش لەدەرەوە كێشەی هەبووبێت پێیدا ڕاگەشتووون ، ئەو دەزگایە بە بێزراوترین و ترسناکترین دەزگای دەسەڵاتی ڕژێمی شا لە نێو خەڵکدا بووەو تا ئێستاش شوێنەوارەكانی سسیاسەتەكانی لەسەر ئێران و مێژووی ئەو وڵاتە ماوەتەوە.

 بەپێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان ژمارەی ئەو كەسانە كاریان تێدا كردووە نزیك بووە لە 6 هەزار كەسی فەرمی وبە پێی وتەی سپەهبوود نەسیریی تەنها 2 هەزار كەسی فەرمی كاریان تێداكردووە، بەڵام نافەرمیەكان و ئەوانەی كە كاری سیخوڕیی و لابەلاییان بۆ دەزگاكە كردووە نەزانراوە، بەڵام بەو پێیەی كە دەزگاكە ببوە مایەی دڵەڕاوكێ و مەترسی بۆ سەرهاوڵاتیان پێدەچێت ژمارەیان ئێجگار زۆر بووبن.

ساواك بە پشتیوانی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (CIA) و دەزگای هەواڵگیری ئیسرائیلی (موساد) دامەزراوە، بەو پێیەی ڕژێمی شا نزیكییەكی زۆری لەو دوو ڕژێمەوە هەبووە. ئامانجی سەرەتایی لە دروستكردنی ئەو دەزگایە لە ساڵی 1957 دا پاراستنی شاو بنەماڵەكەی بوون لە هەر مەترسییەك كە بێـتە پێشەوە بۆیان، هەموو جۆرە دەسەڵاتێك درابوویە دەست ئەو دەزگایە لە چاودێرییە وردەكانەوە، یەكەم بەرپرسی ئەو دەزگایە تەیمووری بەختیارییەوە دامەزراوە، تەیموور لە نێوان 1957- 1961 بەرپرس و دمەزرێنەری دەزگاكە بووە، لەبەر ئەوەی ئامۆزای سورەیای ژنی شا بووە متمانەی زیاتریان پێكردووە، 1914 لە ئەسفەهان لەدایك بووە، چەندین پلەو پۆستی سەربازیی بڕیوە، بەڵام دواجار كە شا بڕیاری كوشتنی باوكی دەردەكات بەرەو دەرەوەی ئێران هەڵێن و پاشان لە  1970لە پارێزگای دیالەی عێراق لە هەلومەرجێكی نادیاردا  تیرۆر كرا.

بەدوای ئەویشدا حەسەن بەكراوان دێت، بەركراوان 1911 لەدایك بوو، لە نێوان  1961-1965 بووەتە سەرۆكی دەزگای ساواك، پێشتر 1951-1965 بەرپرسی هەواڵگریی سەربازیی بووە لەناو سوپادا، رۆژی 11 نیسانی 1979 دەستی لە كارەكەی هەڵگرتووەو لەسەرو بەندی سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامی ئێراندا گوللـە باران كرا.  و لەپاش ئەویش نعمت الله نەسیریی دێت، نەسیری خەڵكی شارۆچكەی سەنگسەری پارێزگای سیمنانە، لەدوای 1965 ەوە تا چەند مانگێك بەرلە كۆتایی هێنانی رژێمی شا نەسیریی هەموو كارەكانی ئەو دەزگایەی بەڕێوەبردووە، بەڵام كاتێك دەزگای ساواك دەڵدەوشێتەوە نەسیریی دەبێتە سەفیری ئێران لە پاكستان.

لەسەرداوای شا دەگەڕێتەوە ئێران و لەكاتی گەیاندنی فەرمانی شا بە دكتۆر مەسەدیق كە دەست لە سەرۆك وەزیران بكشێنێتەوە دوای ئەوەی ئابڵۆقەی ماڵەكەیانی داو فەرمانەكەی پێڕاگەیاند لە گەڕانەوەیدا لەلایەن سەرتیپ رەیاحی یەوە دەستگیر دەكرێت و دەخرێتە زیندان، لەسەرو بەندی هەلگیرسانی شۆڕش دا لە زیندانی –دژبانی جەمشیدیە- كەوتە دەستی بەرپرسانی شۆڕشی ئیسلامی و لەلایەن بەرپرسانی ئەو شۆڕشەوە گولە باران كرا، لەسەردەمی ئەودا بزووتنەوە ئیسلامیەكان و چەپ و شیوعیەكان و هەموو ئەوانەی كە لەدژی رژێمی شابوون خراپترین ئەشكەنجەیان بینیوە.

یەكێك لە داهێنانەكانی ساواك دروستكردنی زیندانی –ئەوین- بوو لەتاران كە تیایدا  هەزاران كەس تیایدا ئەشكەنجە دروان، زیندانی هەمیشەیی كراون. تەنانەت زیندانی ئەوین ببوە جێگەی ئەو كەسانەش كە رۆژانێك خزمەتیان بە شای ئێرانیش كردبوو، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن 100 ژووری تاكەكەسی و 1500 زیندانی لە ئەویندا هەبوون. ئەو كەسە ناودارانەی چوونەتە زیندانی ئەوین لەوانەش: ئیحسانی تەبەری، ئیحسانی نەراقی، ئەحمەدی موفتی زادە، ئەكبەری گەنجی، مونتەزەری ، رامین جەهانبەگلوو، رەفسنجانی، غولامحوسەینی كەرباسچی، ماشەڵا شەمسولواعیزین، موحسینی كەدیوەر و هۆشەنگی ئیبتیهاج و چەندین كەسی تر.
لەئەنجامی بەدواداچوونی زۆر و چوونە ناو وردەكارییەكانی ژیانی سیاسیەكان سەری كێشا بۆ ئەوەی سیخوڕیی بەسەر یەكتریشەوە بكەن، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن، تەیموری بەختیاریی دامەزرێنەری ساواك لە ئەنجامی ناكۆكیەكانی ناوخۆیی لە لایەن خودی بەرپرسانی ساواكەوە تیرۆركراوە. كۆتا سەرۆكی  دەزگا ساواكیش ناسر مقدم بوو ئەو لە 1921 لەداك بووەو لە 1978 لە دوای نەسیریی بووەتە بەرپرسی دەزگاكەو لە 11/4/1949 لەبەرچاوی خەڵك و لەبەردەم كامێرای تەلەفزیۆنیەكاندا بە گوللـە كوشتیان.

بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان، ئەو تاوانانەی كە دەزگای ساواك ئەنجامی داون بریتین لە  كوشتنی 17 هەزار كەس لەوانەی كە ئۆپۆزسیۆن بوون، یان گومانی ئۆپۆزسیۆن بوونیان لێكراوە لە نێوان 1957-1979، ئەشكەنجەو ئازاردانی زیاتر  لە 75 هەزار كەس، داهێنانی خراپترین جۆر لە ئەشكەنجەدا بەتایبەتی پێست(كەوڵكردن) و لێكردنەوەو دەرهێنانی نینۆك بە زیندوویی، هەڵواسینی ژنان بە مەمك، بڕینی مەمكی ژنان ب زیندوویی و تەداوی نەكردنیان تا ئەو كاتەی بە ئازاری زۆرەوە گیانیان لەدەست داوە، هەڵواسینی پیاوان بە ئەندامی زاووزێیان و بەو شێوەیەش بەشێكیان هە لەبنەوە دەرهاتوون،  گرتن و زیندانی كردنی ژمارەیەكی زۆر بێتاوانی گوندنشین و ئەوانەی كە ئاگایان لە هیچ بابەتێكی سیاسی و ئەمنی نەبووە.

دەستێوەردانی ساواك لە كاروباری وڵاتان، ئەویش كەشف كردنی ئەو پلانەی رێكخراوی فەتح بوو كە دەیانویست هێرش بكەنە سەر هەندێك لە سەفارەتەكانی ئیسرائیل لە ئەوروپا، بەتایبەتی ئەروپای رۆژئاوا، بەردەوامیش كێشەیان لە وڵاتی عێراق دروستكردووەو دەستیان خستۆتە ناو شۆڕشی باشووری كوردستان، بەتایبەتی لە ڕێگەی ئەفسەری بەناوبانگی ئەو دەزگایە –عیسا پەژمان- كە بەم دواییانە لە دەرەوەی ئێران كۆچی دوایی كرد. دەستیوەردان لە كاروباری لوبنان و یەمەن و چەند وڵاتێكی دیكە.

 رۆژنامەكانی ئەو كاتی ئێران و میدیاكانی جیهان بەشێك لەوێنەكانی ئەوسەردەمانەی شۆڕشی ئێرانیان گواستەوە، كە لەلایەن دادگای شۆڕشی ئێرانەوە بەسەرۆكایەتی –ئایەتوڵا خاڵخاڵی- بەڕێوەدەچوو، بەشێك لە بەرپرسە باڵاكانی ڕژێمی شا بەر لێشاوی كوشتن كەوتن و لەناو ئەوانەشدا سەرۆك و بەرپرسە باڵاكانی دەزگای ساواك بوون..