04:22 - 07/01/2020
چارەنووسی دینار لە ناوچەیەکی ئاڵۆزاودا
زیاتر لە سێ ساڵە هەموو دراوسێکانی دینار (تمەن و لیرەی تورکی و سوری) بە لەدەستدانی بەهاکانیان، لە هەڵکشان و داکشانێکی بەردەوامدابوون. بەڵام لەو نێوانەدا دیناری عێراقیی تاڕادەیەکی زۆر بە جێگیری مابوویەوە.
ئێستا کە بارودۆخی سیاسی عێراق زیاتر لە جاران ئاڵۆزبووە، دینار جێی پێ لەقکراوە و لەبەرامبەر دۆلاردا، دابەزینێکی کتوپڕی بەخۆیەوە بینی.
بەڵام بەراورد بە لیرەی تورکیی و تمەنی ئێرانیی، دابەزینی بەهای دیناری عێراقیی زۆر باشترەو هێشتا لە رەوشێکی باشدایە.
پێوەری سیاسەتی ژیرانە بۆ ئیدارەدانی پارەو نەختینە ئەوەیە کە بزانرێ: چۆن پەیدا دەکرێ، چۆن خەرج دەکرێ و چۆن پارێزگاری لە بەهاکەی دەکرێ؟.
بۆ حکومەتی عێراق و عێراقییەکان، وەڵامی ئەم سێ پرسیارە نیشانی دەدات کە تا چەند دەتوانێ خۆڕاگرانە لەبەردەم ئەم گۆڕانکارییانەدا خۆی بگرێ کە روویانداوە و لە داهاتوودا روو دەدەن.
سێ شۆک و تەکانێک
دوای کوژرانی قاسم سولەیمانی لە شەوی ٣ی ئەم مانگە لە بەغدا، عێراق بە تایبەتی و ناچەکە بە گشتیی، کەوتنە قۆناغێکی زۆر دژوارەوە.
دوو رۆژ دوای ئەم رووداوە، پەرلەمانی عێراق – کە تەنیا کوتلەکانی شیعە بەشداربوون- بڕیاری دەرکردنی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانی دەرکرد لە عێراق.
چەند سەعاتێکی کەم دوای ئەم بڕیارە، دۆناڵد ترەمپ لەلێدوانێکدا بۆ رۆژنامەنووسان، هەڕەشەی ئەوەی لە عێراق کرد کە سزای توند دەسەپێنێ بەسەریدا.
بۆ وڵاتێک کە سەرچاوەی سەرەکی داهاتەکەی نەوتبێ، ئەم رووداوانە مایەی شۆک و تێکچوونی ئابوورییەکەیەتی. بەڵام دیناری عێراقیی تاڕادەیەکی زۆر، لەبەردەم ئەم شۆکانەدا تەکانێکی بچووکیدا.
ئابووریناسان روونی دەکەنەوە، بەهۆی ئەوەی ئێستا پڕۆسەی هەڵگۆزین و هەناردنی نەوتی عێراق بێکێشە و ئاستەنگە، ئەم هۆکارە وادەکات کە دینار تاڕادەیەکی باشپارێزگاری لە بەهاکەی بکات.
یەکێک هۆکارەکانی خۆڕاگری دینار لەناو گێژاوی رووداوە سیاسییەکاندا، بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە حکومەت و زۆرینەی پەرلەمان، رژد و سوور نین لەسەر بڕیاری دەرکردنی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لەم وڵاتەدا. ئەمەش وادەکات ئەمریکا زۆر جدی نەبێ لەسەر سزادانی عێراق وەکو ئەوەی ترەمپ هەڕەشەی کرد.
دەوەستێ ئەگەر بووەستن
پڕۆسەی بەرهەمهێنان و هەناردنی نەوتی عێراق، ئێستا هیچ کۆسپ و تەگەرەیەکی ئەوتۆی بۆ دروست نەبووە تا بەهای دینارەکەی بێنێتە خوارەوە، بەڵکو هۆکارەکانی دابەزینی بەهای دینار لە دوو رۆژی رابردوودا، زیاتر لەوەی ئابووری بن، سیاسین.
لەبەر ئەوەی هێشتا (کۆشکی سپی) بەو ڕادەیە تاوی نەداوە بەخۆی تا دەست بۆ کارتی سزادانی عێراق ببات وەکچۆن لەگەڵ ئێران و تورکیادا کردی، بۆیە ئابووریناسان پێشبینی دەکەن بەهای دینار بە ئاستێکی بەرز دانەبەزێ.
شارەزایان ئەو ئەگەرەش دەخەنەڕوو، ئەم دابەزینە لەم ئاستەدا دەوەستێ بەو مەرجەی هێزە سیاسی و مەزهەبییەکانی عێراق، لەمە زیاتر فشار نەخەنە سەر ئەمریکا بۆ چوونە دەرەوە. بەڵام ئەگەرهاتو شیعەکان کە ئیستا دڵیان پڕە لە واشنتۆن، سووربوون لەسەر چوونە دەرەوەی هێزەکانی ئەمریکا، ئەوا ئابووری و دیناری عێراقیی توانای خۆڕاگرییان نامێنێ و گڵۆڵەیان دەکەوێتە لێژیی.
بەڵام چاودێرانی رەوشی عێراق دەڵێن: چونکە کورد و سوننە بەشداری ئەو دانیشتنەی پەرلەمانیان نەکرد بۆ دەرکردنی هێزە بیانییەکان، ئەوا چاوەڕوان ناکرێ حکومەتی عێراق بچێتە ژێرباری خواستی دەرکردنی ئەمریکا لە وڵاتەکەیدا.
ئەو قسەیەی کە (محەمەد حەلبوسی) سەرۆکی پەرلەمانی عێراق کردی کە گوتی: "ئەمریکا لە هەموو حاڵەتێکا دەست بۆ سزادانی ئابووری و مامەڵە داراییەکانمان دەبات و دوای ئەوە ئێمە توانای دابینکردنی موچە و ژیانی خەڵکمان نابێ" تاڕادەیەک ئاوێکی کرد بە ئاگری کڵپەسەندووی پەرلەمانتارانی شیعەدا.
عێراق لە ٢٠٠٣ـەوە بە دەگمەن ئارام و جێگیر بووە، بەڵام چوار ساڵ زیاترە بەهای دینارەکەی بە جێگیری ماوەتەوە. ئەمە لەکاتێکدایە کە تمەن و لیرەی دراوسێی، لە دابەزینی بەردەوامدان.
بۆ ئەوەی دینار نەگاتە هاوشانی دراوسێ بێبەهاکراوەکانی خۆی، پێویستی بە پشوودرێژی و خوێندەوەی ژیرانەی سەرکردە سیاسییەکانی هەیە کە ئەگەر کورد و سوننە لە گۆڕەپانەکەدا نەبونایە، دوور نییە شیعەکان چارەنووسی بخەنە هەمان چارەنووسی تمەن و لیرەی دراوسێیەوە.