01:31 - 30/01/2020
لەتوركیا دۆخی میدیای ئازادو كاری رۆژنامەوانی لە پاشەكشەدایە
لە
كانوونی یەكەمی ساڵی 1961وە یاسای مافی رۆژنامەنووسان لە توركیا چووەتە بواری
جێبەجێكردنەوە، حكومەت و رۆژنامەنووسانی
ئەو وڵاتە لە كانوونی یەكەمی هەموو ساڵێكدا به‌و بۆنه‌یه‌وه ئاهەنگ
دەگێڕن، رۆژنامەنووسان خه‌ڵات دەكەن، ڕێز لەو ڕۆژنامه‌نووس و پەیامنێرانە دەنرێت
كە لەبەرەكانی جەنگ یان لە هەر ڕووداوێكی دیكەدا بریندار دەبن یاخود ڕووبەڕووی
مەترسی دەبنەوە.
هەینی
ڕابوردوو ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئەردۆغان لەیادی رۆژنامەگەریی وڵاتەكەیدا گوتی: پێویستە
رۆژنامەوانی ئازاد بێت، ئەوەی كە ڕوو دەدات بە بێ هیچ ترس و سانسۆرێك بگوازێتەوە.
هەر بەو بۆنەیەوە رۆژی پێشووتر ڕاگەیەنراوێكی بڵاوكردبووەوە و تیایدا هاتبوو: دەبێتمیدیا
بە بێ ڕێگریی و لەمپەر، بە هەموو جۆرەكانیەوەجەماوەر هۆشیار بكاتەوە، ئەوەش یەكێكە
لە مەرجەكانی كۆمەڵگەی دیموكراسی.
بەڵام
ئەم وتانەی ئه‌ردۆغان بەلای ڕۆژنامه‌نووسان و ئەوانەی ئاگاداری رەوشی توركیان جێی
بایەخ و باوەڕ نەبوون و نین. لەبەر ئەوەی لە كودەتاكەی 2016دا بینیمان چی بە ڕۆژنامه‌نووسان
كرا و چۆن مامەڵە لەگەڵ میدیا جۆربەجۆرەكاندا كرا. بە پێی ئامارێكی یاسایی و
رۆژنامەوانی كە لەناوخۆی توركیادا ئەنجام دراوە 12 هەزار رۆژنامەنووس لەسەر
كارەكانیان دەركراون، 114 كەسیان دەستگیركراون، 1500 ڕۆژنامه‌نووسیان دادگایی
كراون، ژمارەیەكیشیان رۆژنامەنووس و پەیامنێرانی بیانیین.
دۆخی
خنكاو:
بە
وتەی شارەزایان، لە توركیا دۆسیەكانی (گەنده‌ڵی، كێشەی كورد)لەو كێشە گەورەو پڕ
مەترسیانەن كە هیچ ڕۆژنامه‌نووسێك لەناوخۆی وڵاتدا ناوێرێت دەستیان بۆ ببات و قسه‌یان
له‌باره‌وه بكات، مەگەر بە جۆرێك لە بەرژەوەندی دەوڵەت بشكێتەوە، ئەوە قسەی رۆژنامەنووس (جەلال باسلانگیتش) كە لە كەناڵی
(ئارتی تی ڤی) كار دەكات و لە ئەڵمانیاوە پەخش دەكرێت و وەك كەناڵێكی سەربەخۆی
ئەهلی دێتە ئەژمار. باس لەوەش دەكات: گرنگ ئەوەیە خەبات لە پێناوی ئاشتی دابەردەوام
بێت ، بەڵام ئەوەی ئێستا باس لە دۆخی ئاشتی بكات وەك تیرۆریست مامەڵەی لەگەڵ
دەكرێت، چوونكه ئەوان ئاشتییان ناوێت و دادگاییان دەكەن.
ئایدن
ئانجین، گۆشەنووسی رۆژنامەی – جمهوریت-هه‌مان بۆچوونی هه‌یه و دەڵێت: لە
دوای هەڵبژاردنی 2017وە ئازادیی ڕۆژنامەنووسیله
توركیا نەماوە، دەزگاكانی ڕاگەیاندن دەستیان بەسراوەتەوە، ئەوەش بە هۆی نوسینگەی
سەرۆك وەزیرانەوە، دەسەڵاتەكان ئێستە لای سەرۆكە نەك پەرلەمان، هەربۆیە دۆخی ڕۆژنامه‌نووسان
ومیدیا خنكاوە، ئەو دەڵێت بە پێی ئامارە فەرمیەكان، لە چوار ڕۆژنامه‌نووسی توركیا
یەكێكیانبێكارە، لە دوای كودەتاكەی 2016وە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر میدیا دەرگایان
داخراوە.
بەپێی
ئاماری وەزارەتی كار لە دوای 2018وە زۆرترین چینە بێكارەكانی كۆمەڵگە ڕۆژنامه‌نووسانن،
ئەو ئامارەش له‌لایه‌ن دەزگای ئاماری توركیاوه پشتڕاست كراوەتەوە. ئەوەش بووەتە مایه‌ی
بارگرانی زیاتر بۆ سەندیكا كرێكارییەكانی توركیا.
تەنها
لە یەك ساڵدا رێژەی بێكاریی لە توركیا لە (4.7)وە بەرزبوەتەوە بۆ (23.8)، ساڵی
2019 ڕێكخراوی –پەیامنێرانی بێسنوور- ڕایگەیاندلە كۆی 180 وڵاتتوركیا لە ڕووی
ئازادی رۆژنامەوانیه‌وه لە پلەی 157مدایە، لەبەرئەوەی توركیا لە دوای كودەتا
شكستخواردووەكەوە بەدواداچوونی زۆر بۆ كاری ڕۆژنامه‌نووسان دەكات و لێپێچینەوەی
زۆریان دەرهەق دەكات، دەوڵەت زۆرینەی كەناڵەكانی داخست، ئەوەی كە مایەوە لە ڕێگەی
دەوڵەت و كۆمپانیاكانی نزیك لە خۆیەوە كۆنترۆڵی كردن، ئەو ژمارە زۆر كەمەی كە تا
ئێستە نەچوونەتە ژێر ئەو بارەوە دەوڵەت نەك هەر گرنگییان پێنادات بەڵكو پشتگوێی
خستوون و هەرجارە بە بیانوویەك كێشەیان بۆ دروست دەكات، ئەوە لە كاتێكدایە كە
توركیا بە یەكێك لەو وڵاتانە دەهاتە ئەژمار كە رۆژنامەنووسی سەركەوتوو پرۆفیشناڵی
تێدایە.
ڕێكخراوی
–ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپی- باس لەوە دەكات كە دۆخی رۆژنامەوانی لە توركیا
ئەوەندە خراپە لە مێژووی ئەو وڵاتەدا پێشینەی نەبووە، كۆمیسیاری رۆژنامەوانی ئەو
ڕێكخراوە-هارلیم دیزی- گوتوویەتی: هەوڵێكی زۆر هەیە بۆ بێدەنگكردنی دەنگە
ڕەخنەگرەكان لە توركیا، بەناوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییەوەدەست لە هیچ شتێك
ناگێڕنەوە.
هەر
بە پێی ڕاپۆرتی ڕێكخراوەكه زیاتر لە 170 رۆژنامەوان و پەیامنێری بیانی لە
زیندانەكانی توركیا بۆ ماوەی جیاواز دەستگیر كراون و لێپێچینەوەیان لەگەڵدا كراوە،
محمد زیدانی توێژەری بواری میدیا دەڵێت: لە توركیا رۆژنامەنووس بۆی نیە ڕەخنە لە
حكومەت بگرێت، یان بیەوێت پەردە لە سەر گەندەڵییەك لابدات، یا بیەوێت بڵێت لە
توركیا مافەكانی مرۆڤ پێشێل ده‌كرێن، یان ئازادییەكان بەرتەسك بوونەتەوە. ئەو
توێژەرە دەڵێت هەندێك شت هەن لە تێڕوانینی دەوڵەتەكەی ئه‌ردۆغاندا هێڵی سوورن،
لەوانەش بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، ئەمنی قەومی، سەروەری وڵات و چەندین شتی دیكە،
هەموو ئەوانەش بیانوویەكی باشن بۆ ئەوه‌ی رۆژنامەنووس هەواڵەی بەردەم دادگا بكرێت
یان دەزگاكەی بپێچرێـتەوە.
چیرۆكەكانی
دەستگیركردن و داخستنی دامەزراوە میدیاییه‌كانی توركیا ئەوەندە زۆرن كە لە ژمارە
نایەن، هەر بۆنموونە لە 2015 دا –جان دندار- سەرنووسەری رۆژنامەی –جمهوریت ی
ئۆپۆزسیۆن- و –اردم گول- ی هاوكاری دەستگیركران لەبەر ئەوەی گرتەیه‌كی ڤیدیۆییان لە
پێگەی ئینتەرنێتی رۆژنامەكەیاندابڵاوكردبووەوە، كه چەندین بارهەڵگر دیاربوون چەك
و تەقەمەنی توركیا دەگوازنەوە بۆ لایەنگرەكانی توركیا لەناو خاكی سوریا.
سایەی
حكومەت:
ئەو
كۆمپانیایانەی لە بواری میدیادا كاردەكەن، ژمارەیان ئێجگارزۆرە، ئەوانەی ئێستا لە
كاردان هەموویان ئەگەر ڕاستەوخۆ هی دادوگەشەپێدانی دەسەڵاتدارنەبن ، بێگومان
لەوانەوە نزیكن و بەرژەوەندییەكانی ئەوان دەپارێزن، ئێستا ئەو كۆمپانیایانە
دەستیان گرتووە بەسەر ته‌واوی میدیا ناوخۆییه‌كانی توركیادا و بەپێی ئەو بەرنامانە
بەڕێوەدەچن كە دەسەڵاتی دادو گەشە دەیەوێت.
وەنەبێت
تەنگەتاوكردنی رۆژنامەنووسان لە توركیا نوێ بێت، بەڵكو سەردەمانێكی زۆرە میدیا
كوردیەكان و رۆژنامەنووسانی كورد لە ژێر فشارو سانسۆری گەورەدان، دەزگاكانیان
دادەخرێت، چاودێرییان دەكرێـت، دەدرێنە دادگا. صەفیە ئالاگاس، كەژنە ڕۆژنامه‌نووسێكی
كوردە دەڵێت: فشارەكانی حكومەت زیانی زۆری لە پیشەیی بوونی رۆژنامەوانی داوە،
ساڵانی 2010 و 2011 سەرجەم رۆژنامەنووسان هاوڕابوون لەسەر هەموو پرسە چارەنووسسازەكان،
بەڵام ئێستە ڕەوشەكە مەترسیدارە، هەر بۆیە من زۆر نیگەرانم، خۆزگە بمانتوانیایە
پێكەوە كارەكانمان بكردایە.
هەر
لەو بارەیەوە ئه‌ردۆغان لە ڕاگەیەنراوەكەیدا بە بۆنەی یادی رۆژنامەگەریی توركییه‌وه
گوتوویەتی: وڵاتەكەمان بە دۆخێكی نەخوازراودا تێپەڕی و ناچاربووین بۆ ماوەیەك
دیموكراسیەت پەك بخەین، ئەوەش بووه‌تە هۆی گەشەسەندن بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، پاشان
گوتویەتی كاتێكی زۆرمان دەوێت تا شوێنەوارە خراپەكانی ئەو دۆخە لەسەر كۆمەڵگەو
میدیای توركیا دەسڕینەوە، پاشان ئێمە وانەی گەورەمان لەو دۆخە پڕلە كێشەیە وەرگرت،
من لەو بڕوایەدام میدیای ئێمە كێشەی كۆمەڵگەكەمان بە هەندوەردەگرێـت و لەبەرچاوی
دەگرێت، هەروەها ڕێگریی دەكات لە هێزە تاریكەكان تا نەگەن بە ئامانجەكانیان،
هەروەها ڕێزیش لە هیچ شتێك ناگرێت كە ئیرادەی نەتەوەییمان تێكبشكێنێت، هەر بۆیە
ئەركی سەرشانی میدیای ئێمەیە كە بە وردی و بە خاوێنی كار بكات.
بە
پێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكان زیاتر له 90%ی میدیاكانی توركیا لە هەموو ڕوویەكەوە
لە ژێر دەسەڵاتی سەرۆك و نوسینگە تایبەتەكەیدان، یەكێك لە ئامانجەكانیشی لێدانە
لەسەرجەم ئەو كەناڵانەی كە ئۆپۆزسیۆنن، داخستنی سەرجەم ئەو میدیایانەی كە دڵخوازی
ئەو نین، هەربۆیە بەشێك لە رۆژنامەنووسان پێیان وایە توركیای ئێستا بۆ ڕۆژنامه‌نووسان
هیچی لە كۆریای باكوور كەمتر نیە، چوونكه ئەوەی كاره‌كان بەڕێوە دەبات سەرۆكە،
ئەوەی دەبێت بەباڵایدا بگوترێت هەر خۆیه‌تی، ئەوەشی لەو سنوورە لابدات بێگومان
ڕێگە زۆرە بۆ بێدەنگكردنی.
نەك
هەرئەوەندە بەڵكو میدیاكانی سوید بڵاویان كردوەتەوە، لەكاتێكدا رۆژنامەنووسە
سویدیەكان لە توركیا دەست بەسەركراون و هاوسەر و منداڵەكانیان ویستویانە سەردانیان
بكەن، بەنهێنی و بە نایاسایی لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ كردوون، كاتێكیش ئەو
رۆژنامەنووسانە هاتوونەتە دەرەوە ڕایانگەیاندووە كە توركیا خراپترین وڵاته‌بۆ
رۆژنامەنووسان.
یەكێك
لە كاڵپه‌ڕه سویدیەكان بڵاویكردووەتەوە، كاتێك پۆلیس چوون بۆ دەستگیركردنی –بولنت كروجو- سەرنوسەری –یارینا باكیج- بەڵام له‌ماڵه‌وه
نه‌بووه ده‌ستبه‌جێ هاوسەرەكەیان دەستگیركردووە، تاوه‌كو لەو ڕێگەیەوە ناچاری
بكەن خۆی بەدەستەوە بدات، ئەوەش بە هەموو پێوەرەكانی مافی مرۆڤ و یاسای كاری
رۆژنامەوانی پێچەوانەی یاسایە.
یەكێك
لەو رۆژنامەنووسانەی كە لە لایەن دەزگا ئەمنیەكانی توركیاوە كراوه‌ته ئامانج–ئەكرەم
دومانلی-سەرنووسەر پێشووی رۆژنامەی زەمانە، دوورخراوەتەوە بۆ ویلایەتە
یەكگرتوەكانی ئەمەریكا، پاشان (نازلی ئیلجاك)ی 75 ساڵەیە، كه لە ساڵی 2016 وە
دەستگیركراوە و سزای زیندانی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنراوە.
بە
وتەی شارەزایانی بواری رۆژنامەوانی، وته‌كانی ئه‌ردۆغان لە ساڵڕۆژی رۆژنامەوانی توركیادا،
نەك پەیامی كرانەوەو دیموكراسیەتی تێدانییه، بەڵكو بارگاوییە بە توندووتیژیی و
پەیامی زیاتر توندكردنەوەی بواری ئازادیی رۆژنامەنووسانە، بنەماكانی ئەو ئازادییەش
لە پەیامەكەیدا ڕوونە كە ڕێگە بە هیچ دەنگێكی دیكە نادات بە حیزبەكەی و نەتەوەكەی
بڵێت قاچت خوار داناوه.
لێرەوە
دەكرێت میدیای توركیا لە سایەی ئه‌ردۆغاندا وێنابكرێت بە میدیای پیاهەڵدانی یەك
لایەنەو بەرتەسككردنەوەی سەرجەم ئازادییەكان، دەرهێنانی دەسەڵاتی چاودێری
رۆژنامەوانی لە پەرلەمانەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك ماناكانی ئێجگار ڕوونن، ناوبردنی
هەموو دەنگێكی ناڕازیش بە هێزە تاریكەكان، نەك هیچ ئومێدێكی لێناكرێت، بەڵكو دەبێت
چاوەڕوانی خراپتر بكرێت بۆ ڕۆژنامه‌نووسان و ڕەوشی میدیا
لەو وڵاتەدا كە ئه‌ردۆغان سەرۆكایەتی دەكات.