10:08 - 20/03/2020

جینۆسایدی فەرهەنگیی توركیا دژ بەكورد لەسەردەمی كۆرۆنادا‌

پ.ی.دكتۆر سەلام عەبدولكەریم

"دەربارەی لەناوبردنی شاری شوێنەواریی (حەسەن كێف)‌و وردەكاری سیاسەتی ئابووری توركیا دژ بەكورد"

پێشەكی:
لەدۆخێكدا جیهان بەدەست بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆناوە گیرۆدە بووە، بەڵام توركەكان‌و زوڕییەتەكانی ئەتاتورك لەجینۆسایدی فەرهەنگی‌و دیموگرافی خۆیان دژ بەكورد لەباكوری كوردستان ناكەون، لەكاتێكدا جوڵە‌و چالاكی ژیان وردە وردە بەرەو وەستان دەچێت‌و تەركیزی جیهان‌و مرۆڤایەتی بەرەو كاركردن بۆ بەڕووداوەستانی ئەم دوژمنە گەورەیەی مرۆڤایەتی هەنگاودەنێت بۆ رزگاركردنی گیانی ملیۆنان مرۆڤ، كەچی تورك‌و توركەكان‌و نەوەكانی ئەتاتورك بەردەوام بەدرێژەدان بەكار‌و كردەوە‌و رەفتاری نامرۆڤانە‌و وەحشیگەریان سەرقاڵی شێواندنی مێژووی نەتەوەی كوردن.

لەم نێوەندەدا‌و لەسەروبەندی هەوڵەكانی بەگژاچوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا دەسەڵاتدارانی توركیا پەلەدەكەن لەجێبەجێكردنی پرۆژەی بەنداوی (ئەلیسۆ)، كە بەو هۆیەشەوە شاری مێژوویی‌و شوێنەواری دێرینی هەزار ساڵەی (حەسەن كێف) لەپارێزگای باتمانی باكوریی كوردستان بەیەكجاریی لەئایندەدا ژێرئاودەكەوێت‌و لەناودەچێت‌و دانیشتووانەكەشی پەژموردە‌و بێلانە‌و بێنەوا‌و بێدەرەتان دەبن.

لێرەوە هەوڵدەدەین هەندێك رۆشنایی‌و زانیاری بخەینەڕوو لەسەر مێژووی شاری حەسەن كێف‌و بەنداوی ئەلیسۆ‌و پرۆژەی گاپ‌و وردەكاریی‌و ئامانجی سیاسەتی ئابووریی توركیا وەك ئامرازێك لەئامرازەكانی جینۆسایدی فەرهەنگی‌و دیموگرافی دژ بەكورد‌و ناوچە كوردییەكان لەرابردوو ئێستاشدا.

مێژووی شاری حەسەن كێف:
شارێكی شوێنەواریی كوردە دەكەوێتە پارێزگای باتمان لەباكوری كوردستان‌و زۆرینەی دانیشتووانەكەی كوردن‌و یەكێكن لەكۆنترین شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لەجیهاندا. شاری حەسەن كێف (9مەرج)ی لەكۆی (10 مەرج)ی پێویستی كولتوری‌و شوێنەواری بەپێی پێوەرە جیهانیەكانی رێكخراوی (یۆنیسكۆ) بۆ ناوچە مێژوویی‌و شوێنەواریەكان تێدایە‌، زانایانی بواری شوێنەوارناسی لەلێكۆڵینەوەكانیاندا ژیانی مرۆییان لەم شارەدا دۆزیوەتەوە، كە مێژووییەكەی بۆ (9500 پ.ز) ساڵ دەگەڕێتەوە‌و بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان شارەكە (12) هەزار ساڵە بونیات نرا‌وەو نزیكەی (300) شوێنەوار‌و پرد‌و قەڵا‌و ناوچەی شوێنەواری جۆراوجۆری تێدایە‌و لەژێر دەسەڵاتی رۆمانەكان‌و بێزەنتیەكاندا بووە لەوانە پردی بەردینی حەسەن كێف، كە بەكۆنتیرین پردی بەردینی چاخی بەردینی كۆن دادەنرێت.

ئامانجی توركیا لەلەناوبردنی شاری حەسەن كێف:
بەهۆی جێبەجێكردنی پرۆژەی گاپ لەلایەن حكومەتی توركیاوە لەساڵانی رابردوو ئێستاشدا‌و تەواوكردنی بەنداوی (ئەلیسۆ) لەسەر روباری دیجلە لەم رۆژانەدا بەچاوی خۆمان بینیمان شاری حەسەن كێف‌و شوێنەوارە مێژووییەكانی دەكەونە ژێر ئاوەوە‌و بەیەكجاری لەناو دەبرێن، بێگومان ئەمەش بەشێكە لەسیاسەتی جینۆسایدی فەرهەنگی توركیا لەناوچە كوردییەكانی باكوری كوردستان‌و بەدیاریكراویش شاری حەسەن كێف‌و پێشوەختیش حكومەتی توركیا دانیشتووانە كوردەكانی شارو ناوچەكەی ئاگادار نەكرۆدتەوە‌و سەرباری ئەوەی لەبەر كەمدەرامەتی ناتوانن خانوو لەشارە گەورەكاندا بكڕن، كەچی شوێنی باووباپیرانیان بۆ بەرژەوەندی توركیا بەكار دەهێنن.

دەسەڵاتدارانی توركیا تەنها گومەزی مەزاری (زەینەڵ بەگ)ی حاكمی بنەماڵەی توركمانی فەرمانڕەوا (ئاق قۆینلو)یان گواستەوە لەو شارە ئەویش لەبەرئەوەی بەهێمای نەتەوەیی خۆیانی دەزانن، هەر كەسێكیش لەدانیشتووانی شاری حەسەن كێف‌و ناوچەكە ناڕەزایی دەرببڕێت تۆمەتی (تیرۆر‌و ئەندامێتی پەكەكە)ی ئاراستە دەكەن‌و روبەڕووی دادگای دەكەنەوە.
ئەم سیاسەتەی توركیا بەشێكە لەسیاسەتی جینۆسایدی فەرهەنگی دژ بەكورد‌و لەناوبردنی هێما مێژوویی‌و شارستانی‌و فەرهەنگیەكانی‌و راگواستنی زۆرەملێی دانیشتووانە رەسەنەكەی‌و ئاوێتەكردن‌و تواندنەوەیانە لەناو بۆتەی رەگەزی توركدا.

پرۆژەی بەنداوی ئەلیسیۆ‌و نغرۆكردنی شاری حەسەن كێف:
ئەم پرۆژەیە لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی پرۆژەی گاپدایە، كە بڕیار بوو لەكۆتایی ساڵانی حەفتاكان جێبەجێ بكرێت وەك بەشێك لەسیاسەتی ئاویی‌و ئاسایشی ئاوی توركیا، سەبارەت بەبەنداوی ئەلیسۆ لەسەر روباری دیجلە بریتی بوو لەگرتنەبەری سیاسەتی ئاوی توركیا دژ بەعێراق‌و گلدانەوەی ئاوی روبارەكە‌و گەنجینەكردنی‌.

لەساڵانی هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوودا كاری تێداكرا بۆئەوەی لەساڵی 1997 تەواو بكرێت، ناوی بەنداوەكەش (ئەلیسۆ) بەناوی كۆمپانیایەكی بەریتانی بەناوی (بەلفۆر)ەوە گرێدراوە‌و ئەوكاتە نزیكەی (200) ملیۆن یۆرۆی بۆتەرخانكرد. پاش وەستانی كاركردن لەپرۆژەكە كۆمپانیا‌و بانكی ئەڵمانی‌و نەمسایی‌و سویسری بەبەهای (600) ملیۆن دۆلار دەرخستەیان خستەڕوو بۆ كاركردن لەپرۆژەكەدا، بەڵام بەهۆی گوشاری رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‌و رەتكردنەوەی بانكی نێودەوڵەتی بۆ پرۆژەكە ساڵی 2009 وەستا.

بەنداوی ئەلیسۆ بەدووەم گەورەترین بەنداوی وڵاتی توركیا دادەنرێت لەرووی فراوانی‌و تونای گەنجینەكردنی ئاوەوە‌، حكومەتی توركیا كارەكانی نیمچە تەواوكردووە. بەجێبەجێكردنی تەواوی بەنداوی ئەلیسۆش بەتەواوی شاری حەسەن كێف دەكەوێتە ژێر ئاوەوە‌و دانیشتووانەكەشی پەرتەوازە دەبن، هەرچەندە هەدەپە‌و پەرلەمانتارەكانیان هەوڵی زۆریان لەپەرلەمانی توركیا داوە بۆ وەستاندنی ئەم بەنداوە‌و لەناونەچوونی شاری حەسەن كێف، بەڵام حكومەتی توركیا‌و دەسەڵاتدارانی ئاكەپە گوێی پێنادەن‌و بەردەوامن لەسەر جێبەجێكردنی سیاسەتی قڕكردن‌و جینۆساید، كە فەرهەنگی كەمال ئەتاتوركە دژ بەناوچە كوردییەكان‌و شاری حەسەن كێف.

پێشینەی مێژوویی سیاسەتی ئابووریی توركیا دژ بەكورد:
پرۆژەی گاپ GAP) بەنموونە:
گرتنەبەری سیاسەتی ئابووریی لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە لە دوو خاڵەوە سەرچاوەی گرتبوو:
یەكەمیان: گۆڕینی چارەسەركردنی پرسی كورد لە ئامرازەكانی ئاسایشیی‌و سەربازییەوە بۆ ئامرازی ئابووریی‌و نەهێشتنی جیاوازیی ئاستی بژێوی واتە نزیك كردنەوەی ئابووریی. بەتایبەت ئۆزال تا كۆتایی هەشتاكان ئومێدی بەوە هەبوو لە رێگەی گەشەپێدانی ئابووریی ناوچە كوردنشینەكان چارەسەری پرسی كورد بكرێت.(1)

دووەمیان: قەناعەتی دەوڵەت بەوەی، لاوازی ئاستی گەشەكردنی ئابووریی، هۆكاری پێكهێنانی ژینگەیەكی گونجاوە بەرەو بژاری رادیكاڵی‌و بەتایبەتیش رووكردنە پەكەكە .(2)
ئەگەرچی هەندێكی تر پێیان وابوو، سیاسەتی كرانەوەی ئابووریی لەلایەن ئۆزالەوە بە ڕووی ناوچە كوردییەكاندا دەرئەنجامی ئەو گۆڕانكارییە بوو، كە لە سەردەمی ئەودا لە چینی بیرۆكراسیی‌و سوپاوە لە بەرژەوەندی دەستەبژێری وەزیفیی، كە زۆرینەیان خاوەنی كار‌و پیشەسازیی بوون روویدا بوو.(3)

لەم چوارچێوە ئابوورییەدا توركیا پرۆژەی گەشەپێدانی ئابووریی باشووری ر‌وژهەڵاتی ئەنادۆڵ (GAP)ی خستە بواری جێبەجێكردنەوە. ئەگەرچی خۆی بڕیار بوو لە ساڵانی حەفتاكاندا دەستپێبكات لە بارەی مەسەلەكانی وزە‌و ئاو، بەڵام دواتر گۆڕا بۆ پرۆژەیەكی گەشەپێدانی فراوانی ئەو نێوچەیە.(4) بە كرداریش لە سەرەتای نەوەدەكانەوە دەست پێكرا. بە گوێرەی پرۆژەكە بڕیار بوو (22) بەنداو‌و(19) وێستگە یان دامەزراوەی وزەی ئاویی‌و ئاودێریی لەسەر(1.82) ملیار هێكتار زەوی كشتوكاڵی بە تێچوونی خەمڵێنراوی(32) ملیار دۆلاری ئەمریكی لەسەر هەردوو رووباری دیجلە‌و فورات‌و لە پارێزگەكانی(ئادیامان، باتمان، سیرت، دیاربەكر، كلیس، گازی عەنتاب، ماردین، شانلی ئورفا، شیرناخ) بونیات بنرێت.(5)

ئامانجی توركیا لەم پرۆژەیە چەند لایەنێك بوو، بەگشتی پەرەپێدانی بونیادی بەرهەمهێنان‌و كاركردن‌و سنووردانان بۆ بێكاریی‌و بەرزكردنەوەی ئاستی داهاتی تاكەكەس لە نێوچەكەدا، لە رێگەی پەرەپێدانی بونیادی ئابوورییەوە. هەروەها باشتركردنی ئاستی كرێكاران‌و پەرەپێدانی دەرامەتی مرۆیی. جگە لەوەی دەبووە هۆی دروستكردنی ناوچەیەك بۆ راكێشانی دانیشتووان‌و سوككردنی گوشاری كۆچكردن لەسەر ناوەندی شارە گەورەكان‌و ئاستی بەشداریی ناوچەكە لە چالاكی ئابووریی وڵات زیاتر دەكرد‌و سنوورێكی بۆ جیاوازییە چینایەتیی‌و هەرێمیی‌و ناوچەیی‌و ئیتنییەكان دادەنا.(6) هەروەها دەبووە هۆی بایەخدانی زاتریش بە كەرتی گەشتیاریی‌و راكیشانی سەرنجی گەشتیاران بۆ توركیا. هەروەك لەلایەكی دیكەوە حەوزی دیجلە‌و فوراتی پێكەوە گرێدەدا.(7)
ئەگەربە ڕواڵەتی سەیری بكەین، وا دەزانین بە كرداریی پرۆژەكە لە پێناوی پەرەپێدانی لایەنی ئابووریی ناوچە كوردییەكاندایە، بەڵام بە ووردبوونەوەی زیاتر دەگەینە ئەوەی ئامانج لێی لێدانی جوڵانەوەی نەتەوایەتی كورد بە گشتی‌و PKK بەتایبەت بوو، چونكە وەك لە پێشەوە ئاماژەمان پێكرد، حكومەتی توركیا ویستی لە رێگەی گەشەپێدانی ئابووریی ئەو نێوچانەوە وەك ئامرازێك رێ‌و شوێنە ئابوورییەكان لە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیدا بەكاربێنێت‌و سنوورێك بۆ گەشەكردنی چالاكی PKK دابنێت‌و پرسی كورد بە دیوێكی تردا چارەسەر بكات، نەك وەك ئەوەی چارەسەری ڕاستەقینە بێت، بەڵكو لە بری ئامڕاز‌و رێگە چارەی سەربازیی، سوود لە رێگەچارەی ئابووریی وەربگرێت. ئەگینا لە زۆر لایەنی ترەوە پرۆژەكە بە زیان بۆ سەر پرسی كورد بە گشتیی‌و بە دیاریكراویش PKK كەوتەوە، لە ڕووی سیاسییەوە لەوانەش:

1-یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی توركیا لەو پرۆژەیە، ئاوێتەكردنی كورد‌و بە تورك كردنیان بوو. هەروەها بەرەنگاربوونەوە‌و لە نێوبردنی بیری سەربەخۆخوازیی PKK بوو، لە رێگەی هاندانی دانیشتووانی ئەو ناوچەیەوە‌و كپكردنەوەی ناڕەزاییەكانیان.(8).
2- پێڕەوكردنی میتۆدی تواندنەوە‌و سڕینەوەی مێژووی نەتەوە ناتوركەكان بە گشتیی‌و بە دیاریكراوی كورد بوو، چونكە بەهۆی بەنداوە گەورەكانیانەوە ئامرازێكی سوود بەخشی ئەو ستراتیژەی دابینكرد، لەبەرئەوەی شوێنەوارە دێرینەكان كەوتنە ژێر ئاو، لەوانە (حەسەن كێف). تەنانەت لە كۆی (643)گوند نزیكەی (38) گوند نقوم بوون.
3- لە ڕووی ئابوورییشەوە توركیا دەیویست كۆنترۆڵی سامانی ئابووریی باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ بوو بە قازانجی نێوچەكانی تر بكات، چونكە لە هەرێمی گاپدا رێژەی(8%)ی خێزانە جوتیارەكان خاوەنی (50%)ی زەوییە كشتوكاڵییەكان بوون‌و رێژەی (41%)ی خێزانەكانی تر خاوەنی (10 بۆ 50%)ی زەوییەكان بوون. رێژەی (38%)ی خێزانەكانی تر بێ زەوی بوون.(9)
4- هەروەها بە كرداریی توركیا نەیدەویست بایەخ بە مەسەلەی وەبەرهێنان لە نێوچەكەدا بدات، چونكە ئەو ئەلەتریك(كارەبا)یەی زادەی ئەم پرۆژەیە بوو، دەدرایە رۆژئاوای توركیا‌و بەشە توركییەكە.(10) سەرباری ئەوەی حكومەت كاری تەواوی نەدەكرد، تاوەكو دانیشتووانە خۆماڵییەكە لە میتۆدە نوێیەكانی كشتوكاڵ، كە پێویست بوو بەر لە ئاودێریی، ئاگادار بكرێنەوە. لەلایەكی دیكەوە لە نێوچەكەدا كۆمپانیای كشتوكاڵیی یان رێكخراوگەلێك بۆ فرۆشتنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان نەبوو. هەر بۆیە زەحمەت بوو جوتیاری بچووك‌و خەڵكە بێ زەوییەكان بتوانن سوود لە پرۆژەكە وەر بگرن. جگە لە وێرانكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان لەگەڵ كارگە‌و دوكانی پیشەگەرەكان لە شارەكاندا، كە دەگونجێت ئەمە هەوڵێكی بە ئەنقەست بوو بێت، بۆ كەمكردنەوەی توانای ئابووریی نێوچەكە، بەوەش بێكاریی زێدەتر دەكرد، بەهۆی پشتبەستن بە خەڵكە راگوێزراوەكە.
لێرەشەوە حكومەتی زیاتر دەستكراوە كرد، كە زەمینەی دامەزراندنی خەڵكە بێكارەكە لە سیستێمی گوندپارێزان‌و جاشدا بڕەخسێنێت.(11)

ئەم پرۆژەیە لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە دەرهاویشتەی خراپی دەبوو:
1- گۆڕانكاریی ئابووریی‌و كۆمەڵایەتیی‌و نەتەوەیی زۆری دروست دەكرد‌و(12) بونیادی كۆمەڵایەتیی سووننەتی گوندەكانی وێران دەكرد، كە لەسەر بنەمای خێزان‌و خێڵ‌و پێوەندییە خێڵەكی‌و خوێنییەكان دەمەزرابوو. ئەمەش دەبووە هۆی ریشەكێشكردنی دانیشتووانە گوندنشینەكان‌و رێی بۆ ناسەقامگیریی كۆمەڵایەتیی خۆش دەكرد.(13)
2- هاوكات بەهۆی پرۆژەكەوە تاساڵی 1994 نزیكەی (5) پێنج هەزار كەس لە خەڵكی گوندە بچووك‌و هەژارنشینەكان، كە لە هەرێمی (ئورفە)دا دەژیان دوورخرانەوە‌و زەوییەكانیان ژێرئاو كەوت، بەهۆی ئەو دەریاچە دەستكردەی، بە رووبەری (940كم2)دروست دەكرا. هەروەك نزیكەی (25) هەزار خەڵكی كورد لە نێوچەی بەنداوی(گیپان)(14) راگوێزران، لەگەڵ نزیكەی (17) هەزار لە ناوچەی بەنداوی (كەرەكایا)(15)، سەرەڕای نزیكەی(117)گوند لە ناوچەی شانلی ئورفە. نزیكەی (20)هەزاریش لە ناوچەی گەنجینەی(قەرە بابا)‌و نزیكەی(50) هەزاری تر لە ناوچەی بەربەستی دەریاچەی ئەتاتورك.(16)

لە ڕووی تەندروستیشەوە پرۆژەكە كاریگەریی خراپی هەبوو:
1- بەهۆی كەمتەرخەمی توركیا لە دابینكردنی پزیشكی پێویست لە نێوچە كوردییەكان، بەشێوەیەك بە (15) نێوچە تەنها یەك پزیشكیان بەركەوتووە.(17)
2- سەرباری نزمی ئاستی تەندروستیی‌و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە كوشندەكانی وەك(گرانەتا‌و سیل‌و مەلاریا)، بەجۆرێك ئاستی تەندروستی ئەو ناوچانە بە بەراورد بە ئاستی ناوەنجی توركیا نزمترە. بۆ نموونە نەخۆشی گرانەتا لە ئامەد لە ماوەی نێوان ساڵانی (1990-1996) لە نزیكەی(2.905) بۆ نزیكەی(10.253) كەس زیادی كردووە. جگە لەوەی بایەخپێدانی تەندروستیی خۆپارێزیی، وەك كوتان‌و بایەخپێدانی دایكایەتی.
3- بنكە تەندروستییەكانیش داخراو بوون‌و بۆ مەبەستی سەربازیی بەكاردەهێنران. بۆ نموونە لە ساڵی 1997 لە كۆی(112) بنكەی تەندورستی بچووك، تەنیا (14) بنكەیان بەكار بوون. لە هەمان كاتدا سانسۆری سەربازیی‌و ئاسایشی لەسەر نەخۆش هەبوو، بەتایبەت كاتێك خەڵكی بریندار بۆ نەخۆشخانەیەك دەبرا، یەكەمجار لەلایەن پۆلیسەوە لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا دەكرا‌و هەندێك جار بە ئەنقەست‌و بۆئەوەی چارەسەری نەخۆشەكە لەلایەن پزیشكەوە دوا بكەوێت، یان رێگریان لێبكەن، ئەگەر بهاتبا وا بیریان بكردایەتەوە، نەخۆشەكە هاوسۆزی بۆ PKK هەیە.
سەرەڕای ئەوەی كارتی سەوز‌و تكتی سەردانی نەخۆش پێوەست دەكرا بە پۆلیسەوە.(18) لەلایەكی دیكەشەوە چارەسەركردنی ئەندام‌و هەوادارانی PKK بە تەواوی قەدەغە كرابوو. بۆ نموونە لە مانگی(9/1991) دادگەی ئاسایشی دەوڵەت لە ئامەد پەرستارێكی بە ناوی(یەڵدز ئەڵپ دۆغان) بە (12.5) ساڵ‌و نیو زیندانیكردن حوكمدا، بە تاوانی پێدانی هاوكاریی پزیشكیی بە چەكدارانی ئەو پارتە لە مەڵبەندی شیرناخ .(19)

4- هەروەها سانسۆریی میدیایی، چ لەسەر رەوشی تەندروستیی ناوچە كوردییەكان، بەتایبەت حكومەت بڕیاری ژ(430)ی دەركرد، بە گوێرەی بڕیارەكە خود سانسۆریی بەسەر هەموو ئەو هەواڵانەدا سەپاند، كە لە باشووری رۆژهەڵاتەوە رەوانە دەكران. هەروەها وەزارەتی ناوخۆ بڵاوكردنەوەی هەر هەواڵێكی قەدەغە دەكرد، وەك بەدپیشاندانی رووداوەكانی ناوچەكە. تەنانەت رێگە بە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانیش نەدەدرا روماڵی رەوشی تەندروستی لە ناوچەكانی حاڵەتی ئاوارتەدا بكەن‌و راپۆرت‌و ئاماری باوەڕ پێكراو بڵاوبكەنەوە.(20) هەروەها چ سانسۆری میدیایی بێت، بەتایبەت كاتی گەیشتنی ئۆجەلان بۆ رۆمای پێتەختی ئیتالیا‌و ماوەی مانەوەی لە مانگی(10/1998)، كە سەرنجی ماسمیدیای رۆژئاوای بۆ كێشەی كورد راكێشا. لەو ماوەیەدا تەنیا رەوشە تێپەڕەكەی نێوبراو‌و PKKی شرۆڤە دەكرد، بێئەوەی زانیاری فرە سەبارەت بە پێشینەی كێشەی كورد پێشكەش بكات. چ دوای دەستگیركردنەكەشی، كە لە شارە كوردییەكاندا خۆپیشاندان هەبوو. توركیا سانسۆریی خستبووە سەر رۆژنامەوانانی بیانی، بەجۆرێك پاسەوانی دەخستە شوێن ئەوانەیان، كە سەردانی ئەو ناوچانەیان دەكرد. بۆیە خەڵكی نەیدەوێرا قسەیان لەگەڵدا بكات.(21)

ئەوەی كە باسكرا مشتێك لە خەرواریی ئەو دوژمنایەتییە هێمن و نەرمەی كە توركیای ئەمڕۆ لە دژی كوردانی باكوور ئەنجامی دەدات، هەربۆیە ئەركی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەرجەم لایەنەكان و تاكبەتاكی كوردە (بەتایبەتی ئەوانەی دانیشتووی هەندەرانن) لەڕێگەی ڕێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان و هەموو ئەو ڕێكخراوانەی ترەوە كە بایەخ بە شوێنەوارە مێژووییەكان دەدەن ، فشار بخەنە سەر توركیاو نەهێڵن ئەو شوێنەوارە جینۆساید بكرێت و فشار بخرێتە سەر سیاسەتمەدارانی توركیا دەست لە شێواندنی كوردستان و مێژووی كورد هەڵبگرێت.

پەراوێز‌و سەرچاوەكان
1- مستەفا ئیبراهیم: رابوونی نەتەوەیی لە توركیا، لە كتێبی: فەیروز ئەحمەد‌و ئەوانیتر: توركیا نەبەرد لە پێناوی مانەوەدا، چ1، سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان، سلێمانی، 2006، ل(254-255)
2- عقيل سعيد محفوض: تركيا والاكراد، كيف تتعامل تركيا مع القضية الكردية، المركز العربى للابحاث ودراسة السياسيات، الدوحة- قطر، 2012، ص50.
3-  طولستان طورباى: تطور الحركة القومية الكردية فى تركيا منذ ثمانينات القرن العشرين، فى كتاب: هنرى باركى واخرون: القضية الكردية فى تركيا، ص46.
4- گاپ: ئەم پرۆژەیە زۆر لایەنی دەگرتەوە لەوانە: بەرهەمهێنانی وزە، دروستكردنی بەنداو، راكێشانی كەناڵی ئاودێریی، بەرپاكردنی پرۆژەی كشتوكاڵی‌و بەیتەریی‌و پیشەسازیی كشتوكاڵیی‌و ئاژەڵداریی، چڕكردنەی دارستانەكان، پەروەردەكردنی ماسی، چاكردنی رێگە‌و فڕۆكەخانەكان، هاندانی وەبەرهێنان، پەرەپێدانی نێوچە سنوورییەكان، لابردنی مین...تاد، بڕوانە عقيل سعيد محفوض: تركيا والاكراد، كيف تتعامل تركيا مع القضية الكردية،ص(50-52).

5-  رازاو محەمەد: زانیاری سەرەتایی سەبارەت بەپرۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئەناتۆلیا GAP، (دۆسێی توركیا)، ژ(1)، مایسی 2005، سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان، سلێمانی، ل83.
6- على احسان باغيش: اشكالية المياه واثارها فى العلاقات التركية العربية، الورقة الاولى، ماخوذ من اورهان كولوغلو واخرون: العلاقات العربية التركية، حوار مستقبلى، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 1995، ص166.
7-  د.عبدالجبار مصطفى: طاب والاكراد، من كتاب: د.خليل على مراد واخرون: القضية الكردية وتاثيرها على دول الجوار، 1994، وزارة التعليم العالى والبحث العلمى، جامعة الموصل، مركز الدراسات التركية ص174.
8- د.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية فى السياسة السورية تجاه تركيا، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2000، ص164.
9- كرستینا كۆیڤۆنەن: جەنگی شاراوە لە باكوری كوردستان، و.(د.یاسین سەردەشتی)، چ1، چاپخانەی (روون)، سلێمانی، سلێمانی، 2011، ل(246-252)
10- صلاح سعدالله: المسالة الكردية فى تركيا، ط1، مط(شفيق)، بغداد، 1991، ص53.
11- كرستینا كۆیڤۆنەن: جەنگی شاراوە، س.پ، ل247.
12- د.عبدالجبار مصطفى: طاب والاكراد، ماخوذ خليل على مراد واخرون: القضية الكردية وتاثيرها على، م.س، ص(174-176).
13- كرستینا كۆیڤۆنەن: جەنگی شاراوە، س.پ، ل247.
14- بەنداوی گیپان: دەكەوێتە باكووری روباری فوراتەوە لە كۆتایی ئاوەڕۆی ئاوەكە لای گەرووی گیپان لە نێوەڕاستی هەرێمی ئەلازیغ. كۆتایی بەیەك گەیشتنی هەردوو لقی روباری فورات(فورات صو، مۆراد صو)، نزیكەی(10كم) لای گوندی گیپانە. لەە یاڵێ‌ 1936 ەوە كۆڵینەوەی پەیگیریی تێیدا دەستیپێكردووە. ئەم بەنداوە توانای گەنجینە كردنی نزیكەی(900) هەزار هێكتار زەوی هەیە لە رێگەی راكێشانی ئاو بە نەفەق‌و كەناڵی ئاویی لە رێگەی(240-277كم)ەوە. بڕوانە صبریە احمد لافی: السیاسة المائیة فی العراق، معهد الدراسات الاسیویة والافریقیة، بغداد، 1984، ص37.
15- بەنداوی كەرەكایا: نزیكەی(166كم)دوای بەنداوی گیپانە لە پارێزگەی دیاربەكر. درێژییەكەی(134كم)ە. قۆناغی دووەمی پرۆژەی گاپ دوای بەنداوی گیپان پێكدەهێنێت‌و چوارەم بەنداوە لە جیهاندا لە رووی ووزە‌و بەرهەمهێنانی هێزی كارەباییدا. بڕوانە صبریە احمد لافی: السیاسە المائیە فی العراق، ص(36-38)
16- د.عبدالجبار مصطفی: گاب والاكراد، ص(174-176)
17- بۆ زانینی وردەكاریی بڕوانە حسین ذنون البیاتی: الخدمات الصحیة، ص263.
18- كرستینا كۆیڤۆنەن: جەنگی شاراوە، ل(350، 356، 423)
19- هـ.س، ل (352).
20- هـ.س، ل(271-272، 407)
21- هـ.س، ل(428-429)

بۆ زانیاریی زیاتر:

ئەم ڤیدیۆیە كلیك بكە