03:00 - 06/04/2020
چۆن گەورەترین حیزبی باشووری كوردستان لە كەلار هەڵوەشێنرایەوە؟
گومان لەوەدا
نییە كە حیزبی هیوا یەكێك بوو لەو حیزبانەی لە پێشەنگی خەمی نەتەوە و خاك و
نیشتمانەكەیان بووە. سەرەتا حیزبی هیوا كه سه‌ره‌تاكه‌ی به‌ناوی كۆمه‌ڵه‌ی(داركه‌ر)
كه‌وته‌سه‌رپێ، ساڵی ١٩٣٧ له‌شاری كه‌ركوك كۆمه‌ڵێك گه‌نجی رۆشنبیر و خوێندكاری
ئاماده‌یی دایانمه‌زراند، ئه‌وكاته له‌كوردستاندا قوتابخانه‌ی ئاماده‌یی نه‌بوو،
ئه‌وه‌ی خوێندنی ناوه‌ندی ته‌واو ده‌كرد ده‌هات بۆ كه‌ركوك یان به‌غدا. له‌به‌رئه‌وه
كه‌ركوك بووبووه ناوه‌ندێك بۆ كۆبوونه‌وه‌ی خوێندكارانی كورد. كۆمه‌ڵه‌ی(داركه‌ر)
له‌سه‌ره‌تادا نه‌رێكخستنێكی پته‌وو نه‌په‌یڕه‌وێكی ناوخۆی هه‌بوو، هه‌ڵوێستێكی
كوردانه‌بوو بۆ یه‌كێتی كوردستانی گه‌وره.
كه‌سه دیاره‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه هه‌ریه‌ك له (یونس
ره‌ئوف ناسراو به دڵداری شاعیر، كاكه حه‌مه‌ی خانه‌قا، بورهان جاف، موكه‌ڕه‌م تاڵه‌بانی
و خوێندكارێكی خه‌ڵكی هه‌ولێر) بوون. بەڵام ئەویش هاوشێوەی میرنیشەكانی كوردستان
بەهۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی تووشی لێكترازان و دواجاریش هەڵوەشاندنەوە بوو. ئەم
حیزبە هیچ كێشەیەكی نەبووە تا ئەو كاتەی رەوتی چەپگەرا ڕووی لە عێراق بە گشتی و
كوردستان بە تایبەتی كرد. عەزیز شەمزینی سەبارەت ناكۆكی و هەڵوەشاندنەوەی
حیزبەكەیان دەڵێت" لەناو هیوادا ئەو پرسیارە دەرکەوت ئایا گەلی کورد لە خەباتی
نیشتمانیی رزگاریخوازیدا بۆ چارەسەر کردنی مەسەلەی نەتەوایەتییەکەی دەبێ کام رێبازی
سیاسی بگرێتەبەر؟ ئایا دەبێ بە یەکێتی سۆڤیەت و بەرەی سۆسیالیست، یاخود بریتانیا و
بەرەی ئیمپریالیستی خۆرئاوا پشت ئەستور بێ؟ ئایا کامیان پشتگیری گەلی کورد دەکەن و
بۆ وەدەستهێنانی ئازادی و مافە نەتەوەییەکانی یارمەتی دەدەن؟." لە دوای
سەرهەڵدانی ئەم كێشانەوە لە كۆنگرەیەكی شاری كەلاری كۆتایی بە خەباتی ئەو حیزبە
هات و دواجار هەڵوەشایەوە و سەرۆكی حیزبەكە لە سیاسەت دووركەوتەوە و سەرقاڵی كاری
نووسین و ئەدەبیات دەبێت.
حزبی هیوا لە
گێژاوی چەپ و راستدا
لە
ساڵانی ١٩٤٣-١٩٤٤ بزووتنەوەی چەپگەرایی لە عێراق و کوردستان تا هاتووە پەرەی
سەندووە، ئەم پەرەسەندنە بە هۆی هاتنی رووسەکانەوە بۆ خۆرهەڵاتی کوردستان بە
شێوەیەکی بەرچاو لە کوردستاندا دەرکەوتووە، وەک مۆرانە خۆی کردووە بە ناو حزبی
هیوادا، کە تا ئەو کاتە هیچ کێشە و ململانێیەکی فیکری نەبووە، د.عەزیز شەمزینی بۆچوونەکانی
خۆی لەبارەی ناکۆکییەکانی ناو حزبی هیواوە، وەها دەربڕیون:"لەناو هیوادا ئەو
پرسیارە دەرکەوت ئایا گەلی کورد لە خەباتی نیشتمانیی رزگاریخوازیدا بۆ چارەسەر
کردنی مەسەلەی نەتەوایەتییەکەی دەبێ کام رێبازی سیاسی بگرێتەبەر؟ ئایا دەبێ بە
یەکێتی سۆڤیەت وبەرەی سۆسیالیست، یاخود بریتانیا وبەرەی ئیمپریالیستی خۆرئاوا پشت
ئەستور بێ؟ ئایا کامیان پشتگیری گەلی کورد دەکەن و بۆ وەدەستهێنانی ئازادی و مافە
نەتەوەییەکانی یارمەتی دەدەن؟"([1])
بۆ
دۆزینەوەی وەڵامی گونجاو بۆ ئەو پرسیارە، مانگی شوباتی ١٩٤٤ کۆنفرانسی حزبی هیوا
لە شاری کەرکوک بەستراوە و لەو کۆنفرانسەدا ناکۆکییەکان تەقینەوە. بەم جۆرە باڵی
راست بە رێبەرایەتی رەفیق حیلمی بە ناوی حزبی هیواوە کاری کردووە و لە هەمان کاتدا
باڵی چەپیش لەژێر هەمان ناودا بۆ ماوەیەک کاریان کردووە، بەڵام زۆری نەبردووە
هەردوولا هەڵوەشاندەوە و زۆربەی چەپەکان بەسەر حزبی شیوعی عێراق و حزبی رزگاری و
پاشان پارتی دیموکراتی کورددا دابەش بوون.
شەمزینی،
بیروڕای هەردوو باڵەکەی بەم شێوەیە خستووەتەڕوو:"رابەری بازوی راست هەمان
سەرکردەی حزب بوو، واتە رەفیق حیلمی. ئەو بازووە بە بیانووی ئەوەی گوایە بریتانیا
بەهێزە و دەستی بەسەر عێراقدا گرتووە، دەیویست رەگی پەیوەندییەکانی نێوان هیوا و
بریتانیا داکوتێ.. بازووی چەپی لەسەر پتەوکردنی پەیوەندیی حزب بە یەکێتی سۆڤیەت و
دەوڵەتە سۆسیالیستەکانەوە پێی داگرت، چونکە لەو بڕوایەدا بوو کە تەنها بەرەی
سۆسیالیست دەتوانێت یارمەتی گەلی کورد بدا و پشتیوانی لە خەباتی نەتەوەیی
بکا..".([2])
موکەڕەم
تاڵەبانی سەبارەت بەو کەسانەی کە لەگەڵ باڵی سەرۆکی حزبدا بوون، گوتوویەتی:"ئەمانە زۆربەیان ئەفسەرە گەورەکان و مەئموورانی حکومەت و ئاغایان و مەلایان
و هەندێ لە رۆشنبیرانی کە هێشتا ئەو دروشمە تەسکەی هیوا و ڕێزیان بۆ سەرۆکی هیوا
چاوبەستی کردبوون".([3])
کۆنگرەی
کەلار
ناکۆکییەکانی
ناو حزبی هیوا گەیشتووەتە ئاستێک کە پێویستی بەوە کردووە لە کۆنگرەیەکدا چارەیەک
بۆ ئەو دۆخە بدۆزنەوە. بەو پێیەی کە قورسایی رێکخستنەکانی حزبی هیوا لەناوچەی
گەرمیان و خانەقین بووە، لەسەر داوای مەلا سەید عەبدولحەکیم لە ماڵی داود بەگی جاف
لە کەلار، بە ئامادەبوونی رەفیق حیلمی و نوێنەرانی حزب لە شارەکانی سلێمانی، کەرکوک، بەغداد، هەڵەبجە،
خانەقین، و کفری و دوو ئەفسەر رائید مەحمود شێخ تەها و نەقیب عەبدولمەجید عەلی کە
نوێنەرایەتی هەیئەتی ئازادییان کردووە، کۆبوونەتەوە. کۆنگرەکە هاوینی ١٩٤٤ بۆ
ماوەی دوو رۆژ بەردەوام بووە.
لە
کۆنگرەکەدا، موناقەشەیەکی توند لە نێوان هەردوو باڵی حزبدا هەبووە، ئەفسەرەکان
رەخنەی زۆریان لەسەرۆکی حزب گرتووە و تۆمەتی تاکڕەوی و گوێ نەگرتنیان داوەتە پاڵی
و پێیان وتووە گۆڕانکارییەکان خێران و حزب ناتوانێ لەگەڵ ئەو گۆڕانکاریانەدا خۆی
بگونجێنێ، هەروەها داوایان کردووە کە لەمەولا سەرۆکی حزب بە هەڵبژاردن دیاری بکرێ،
بەڵام رەفیق حیلمی سور بووە لەسەر ئەوەی کە هەر ئەو سەرۆکی حزبە، بەمەش ئاڵۆزی و
پشێوی کەوتووەتە ناو کۆنگرەکە، بەڵام کەریم بەگ توانیویەتی دۆخی کۆنگرەکە ئارام
بکاتەوە.
دکتۆر
موکەڕەم تاڵەبانی پێی وایە ئەو کۆنگرەیە بۆ دوو مەبەست بەستراوە: "یەکەم کورد
دەبێ پشت بە بریتانیا ببەستێ یان سۆڤیەت. دووەم: بەشداری کردنی حزبی هیوا لە
راپەڕینی بەرزانییەکان یەکلا بکاتەوە".([4]).
تاڵەبانی پێی وایە رەفیق حیلمی ئەو نامەیەی
نەخستووەتە بەردەم کۆنگرەکە کە مەلا مستەفا بە ناوی هەیئەتی ئازادییەوە بۆی
ناردووە و داوای لێکردووە حزبی هیوا راپەڕینێکی جەماوەی لە کەرکوک و شارە
کوردییەکاندا ساز بکات. شاخەوان عەبدوڵڵا لە لێکۆڵینەوەکەیدا لەسەر رەفیق حیلمی،
لەوبارەوە نووسیویەتی: "موکەڕەم تاڵەبانی لە شیکردنەوەی هەندێ لە رووداوەکانی
ئەو ماوەیە و تەرتیبی کاتی رووداوەکانی ئەو سەردەمە بە هەڵەدا چووە، چونکە نامەکەی
هەیئەتی ئازادی لە ٣ی ئازاری ١٩٤٥ نێردراوە بۆ سەرۆکی حزب و داوای لێکردووە
بەرەیەکی دیکە بکەنەوە و کەرکوک داگیر بکەن. واتە جیاوازییەکی زۆر هەیە لە نێوان
کاتی بەستنی کۆنگرەکەی کەلار و ناردنی نامەکەدا بۆ حزبی هیوا".([5])
موکەڕەم
تاڵەبانی، هەر سەبارت بە کۆنگرەکەی کەلار، نووسیویە: "لە کاتی گەڕانەوەدا،
ئەو دوو ئەفسەرەی کە بەشداری کۆنگرەکە بوون، دوای ئەوەی بێ ئومێد بوون لەوەی حزب
هاوکاری راپەڕینی بارزانییەکان ناکات، دەمانچەیان لە رەفیق حیلمی راکێشاوە و
ناچاریان کردووە دەست لەسەرۆکایەتیی حزبی هیوا بکێشێتەوە".([6])
بەڵام
مستەفا نەریمان لە بیرەوەرییەکانیدا باسی لەوە کردووە کە ئەفسەرەکان بە رێگای
خانەقیندا گەڕاونەتەوە بۆ بەغدا و خۆی و رەفیق حیلمی پێکەوە لە کفرییەوە بەرەو
کەرکوک بەڕێکەوتوون و باسی لە هیچ رووداوێکی لەوجۆرەی کە تاڵەبانی لێی دواوە،
نەکردووە.
پووکانەوەی
حزبی هیوا
کاتێک
یەکەمین جەنگی جیهانی تەواو بوو، هەلومەرجێکی نێو دەوڵەتی لەبار هاتەکایەوە بۆ
ئەوەی کورد بتوانێ وەک نەتەوەکانی دیکەی ئیمپراتۆریەتی لەبەر یەک هەڵوەشاوەی
عوسمانی دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ خۆی دروست بکات. بەڵام ململانێی سەرکردە خێڵەکییەکان
لەناو خۆیاندا و دابەش بوونی منەورەکان لەوەی ئینگلز باشە یان مستەفا کەمال کوردی
لە مافەکانی بێبەش کرد.
کاتێکش
دوەهەمین جەنگی جیهانی بەرە و کۆتایی دەچوو، رۆشنبیر و سیاسەتمەدارەکانی کورد،
ئاستی ناکۆکییەکانیان گەیاندبووە رادەی پیلانگێڕان لە یەکتر، گرووپێک پێی وابوو
ئینگلیز غەدارە و هیچی بۆ کورد پێ نییە و قیبلەی هیوای گەلان مۆسکۆ و یەکێتی
سۆڤیەتە، گرووپەکەی دیکەش، دەیانووت بەبێ رەزامەندی ئینگلیز و هەڵکردنی گلۆپی سەوز
لە لەندەنەوە کورد ئەبەد ناگات بە مەقسەد.
ئەوانە
لەبەر ململانێ و دژایەتی کردنی یەکتری "لە بیری ئەوەدا نەبوون حزبی هیوا بکەن
بە حزبێکی خاوەن باوەڕی جەماوەری، بۆ ئەوەی بە پێی فەلسەفەیەکی نەتەوەیی کە
هەڵقووڵاوی کۆمەڵگای کوردی بێ، کێشەی کورد شی بکاتەوە و بەو فەلسەفە و باوەڕەوە لە
مێژووی کورد بکۆڵێتەوە و گیانی پشت بەخۆ بەستن و مروونەت و تەکتیک لەناو
گەلەکەماندا بڵاوکاتەوە".([7])
مەسەلەی
نامە هەڵبەستراوەکەی موکەڕەم تاڵەبانی و کۆنگرەکەی کەلار و تەشەنە سەندنی ناکۆکی
ناوخۆیی لە نێوان باڵی راست و چەپ؛ دەست تێوەردانەکانی ئینگلیز و عێراق لە
کاروباری حزب، تا هاتووە ریزەکانی حزبی هیوای سست و لاوازتر کردووە. بەهۆی هاتنی
هێزەکانی سۆڤیەت بۆ خۆرهەڵاتی کوردستان، باڵی چەپی ناو هیوا قسەیان زیاتر
سواربووە، "هەندێ لەو خوێندکارانەی کە لە کۆلێژەکانی بەغدا دەیانخوێند و
کەوتبوونە ژێر کاریگەری بیروباوەڕی شیوعیەتەوە، چنگیان لە حزب گیر کردبوو بۆ ئەوەی
تێکی بشکینن، ئەمانە لە قسەکانیاندا، پشت بەستنی هیوا بە ئینگلز و هەندێ لەو
غەدرانەی کە ئینگلیزەکان دەرحەق بە کورد کردبوویان بەکاردەهێنا. وەک پاڵپشتی بۆ
قسەکانیان، باسیان لە هەڵوێستی برایانەی رووسیان بەرامبەر بە کورد و دروست کردنی کۆماری مەهاباد دەکرد..".([8])
هاوڕێ
فەهد هێرش دەكاتە سەریان
يوسف
سەلمان يوسف (فەهد) سکرتێری گشتی حزبی شیوعی، نیسانی ١٩٤٥ لە رۆژنامەی 'القاعدة'ی
ئۆرگانی حزبدا، وتارێکی نووسیوە و بە توندی هێڕشی کردووەتە سەر سەرکردایەتی باڵی
راستی حزبی هیوا: "ئەم سەرکردانە نوێنەرایەتی بزووتنەوەی کوردایەتی ناکەن و
نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی گەل ناکەن... گەلی کورد پێویستی بە حزبی (کار) هەیە
نەک (هیوا).."([9])
ئینگلزەکانیش
رۆڵی گەورەیان هەبوو لە نانەوەی پشێوی و دووبەرەکی لەناو حزبی هیوادا، بە تایبەتی
کاتێک زانیان حزبی هیوا رۆڵی بەرچاویان لە هاوکاریی بارزانییەکان و کۆمەڵەی (ژ.ک)
هەبووە، بۆیە لە رێگەی کەسانی نزیک لە خۆیانەوە کەوتوونەتە دروستکردنی درز لە
نێوانی ئەندامەکانیدا. "هەندێ سیخوڕی ئینگلزیی وەک ماجید مستەفا لە دۆخێکی
دیاریکراودا چوونە ناو حزبی هیواوە و حزبەکەیان لە رێی راست لادا و سیاسەتەکانیان
بەرەو جێگەیەک برد کە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئینگلیزدا بگونجێ".([10])
وەنەبێ
هەر دەست تێوەردانی ئینگلیز و حزبی شیوعی هۆی سەرەکیی هەڵوەشانەوەی حزبی هیوا
بووببێ، بەڵکو چەند هۆکارێکی دەروونی حزبیش رێگە خۆشکەر بوون، هەم بۆ ئەو دەست
تێوەردانانە و هەمیش بۆ پەرشوبڵابوونەوەی سەرکردە و کادیر و لایەنگرانی حزبەکە
بەملاوئەولادا.
ئەزموونی
کاری حزبی لەبەر هەلومەرجی سیاسی عێراق و کوردستانی باشور و قەدەغە کردنی چالاکی
سیاسی لە روناکبیر و فەرمانبەرانی حکومەت، زۆر دەگمەن بوو. هەر لەبەر ئەوەیە بە
درێژایی تەمەنی حزبی هیوا، جگە لەوەی سەرکردایەتییەکی نەبوو کە بە پرۆسەیەکی
دیموکراتی هەڵبژێدرابێ، بەڵکو بە تەعین دیاری کرابوون و هیچ پێڕەو و پرۆگرامێکی
نووسراویشی نەبوو، کە ئەرک و بەرپرسیارێتی رابەری باڵا و ئەندامانی سەرکردایەتی
دەست نیشان بکات. لەوەش بترازێ، بەشی زۆری سەرکردەکانی هیوا کە لە حکومەتدا پلە و
پۆستیان هەبوو، خۆیان لە بەرپرسیارێتی دەدزیەوە. ئەمانە وایان کردبوو هەموو ئەرکە
حزبییەکان لەسەر شانی سەرکردەی باڵا کەڵەکە ببێت. بۆیە شتێکی سروشتی بوو، زۆر جار
رەفیق حیلمی تووشی هەڵە و کەم و کوڕی ببێت، زۆری ئەرکەکان وای کردبوو نەتوانێ بە
پێی پێویست ئیدارەی ململانێکان بدات و هەندێ جاریش خۆی دەبوو بە تەرەفێک لە
ناکۆکییەکاندا. ئەمە رێخۆشکەر بوو بۆ ئەوەی رووبەڕووی رەخنەی توندی هەندێ
لەسەرکردە گەنجەکانی حزب بێتەوە و بە بەرپرسی سەرەکی کەموکوڕییەکانی بزانن تا
رادەی هەڵوەشانەوە.
سوێندخواردن
به‌قورئان و ده‌مانچه‌و وێنه‌ی ره‌فیق حیلمی
سیاسه‌تمه‌دار
و رووناكبیری كورد برایم ئه‌حمه‌د، له‌باره‌ی هیوا و ره‌فیق حیلمى-یه‌وه، له‌بیره‌وه‌رییه‌كانیدا
ده‌ڵێت:"رۆژێك براده‌رێكم هه‌بوو، له ته‌مه‌نا له من گه‌وره‌تر بوو، ناوی
(ره‌شید عارف)بوو، بانگی كردم و گووتی: له ماڵی ئێمه میوانداریی ئه‌كه‌م بۆ ئه‌مین
ره‌واندوزی و براده‌رانی ترم، تۆیش وه‌ره بۆ ئه‌وێ،. منیش چووم بۆ میواندارییه‌كه،
ته‌ماشام كرد، دانیشتووه‌كان به جۆرێكن واتا ته‌مه‌نیان جیاواز بوو. له‌دواییا ده‌ركه‌وت
ئه‌مه یه‌ك دوو كه‌سی تازه‌یان هێناوه، كه ببن به ئه‌ندام له حیزبی هیوا، له‌وه‌وپێشیش
بیستبووم كه حیزبێك دروستبووه به‌ناوی حیزبی(هیوا) وه. منیش زانیارییه‌كی ئه‌وتۆم
تا ئه‌و دانیشتنه، ده‌رباره‌ی ئه‌و حیزبه نه‌بوو. منیان برده ژووره‌وه، لاموایه
وه‌كو بیرم بێ یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی سوێندیان ئه‌دا (عبدالله سامی) بوو، برای (فه‌خری
سامی). ئه‌مین ره‌واندزی، گووتی: بله ئه‌بێ تۆش ببی به ئه‌ندام گووتم: وه‌ڵڵاهی
من هێشتا له هیچ حیزبێكا نیم.
ئه‌وه
یه‌كه‌مین جار بوو كه له كوردستاندا، شتێ به‌ناوی حیزبه‌وه دروستبێت. ئه‌وانی پێشووتر،
یا (جه‌معیه‌ت) یا (كۆمه‌ڵه) یان پێئه‌گووت. واته یه‌كه‌مین جار رێكخراوێكی سیاسی
به‌ناوی حیزبه‌وه (هیوا) بووه. گووتم: با بزانین. گووتی: باشه تۆیش دابنیشه
بزانه چۆنه. گووتم: پرۆگرامه‌كه‌تانم بده‌نێ، نووسراوه‌كانتانم بده‌نێ. گووتیان:
وه‌ڵڵا نیمانه. بۆ سوێندخواردن، قورئانێك، وێنه‌یه‌كی مامۆستا ره‌فیق حیلمی و ده‌مانچه‌یه‌ك
دانرابوون. ئه‌بوو سوێند به‌و سێیانه بخورێت و بگوترێت كه سوێند ئه‌خۆم كه خیانه‌ت
له كورد ناكه‌م! من ئه‌مه‌م بینی، ئیتر دوایی ئه‌وه گۆڕا یاخود نه‌خێر، من ئه‌مه
نازانم. بۆیه پێمگووتن ئه‌گه‌ر پرۆگرام نه‌بێ و ئه‌م شێوه قه‌سه‌م‌و سوێندخواردنه‌ش
هه‌بێت، من ئه‌مه ناكه‌م".
كاتێك
ده‌گه‌یشتنه ره‌فیق حیلمی، ده‌یانگوت بژی سه‌رۆكی موقه‌ده‌سی باڵا
كێشه‌كه
بریتیبوو له‌نه‌بوونی دیموكراسی له‌ناوحزبدا. تاكڕه‌وی ره‌فیق حیلمی وه‌ك سه‌رۆكی
حیزب گه‌یشتبووه ئاستێك به‌كه‌یفی خۆی بڕیاریده‌دا، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ لیژنه‌ی
ناوه‌ندی، ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی چه‌ندین كه‌سی دیاری ناو حیزب، به فه‌رمانی ره‌فیق
حلیمی له هیوا ده‌ركران، یاخود دوورخرانه‌وه له‌بڕیاردان، له‌وانه دڵداری شاعیر
كه خۆی یه‌كێ بوو له‌و كه‌سانه‌ی بناغه‌ی حیزبی هیوایان دامه‌زراند، كاكه حه‌مه‌ی
خانه‌قا كه‌سێكی چالاكی حیزب و پله‌و پایه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ناو خه‌ڵكی كه‌ركوك
دا ناسرابوو، یه‌كێ بوو له‌بنه‌ماڵه‌ی خانه‌قا و كوڕی سه‌ید ئه‌حمه‌دی خانه‌قابوو.
هۆكارەكانی
كۆتایی هاتنی حیزبی هیوا
نەجاتی
عەبدوڵڵا دوو هۆی دەست نیشان کردووە بۆ کۆتایی حزبی هیوا:
یەکەم:
کۆتایی جەنگی دووەمی جیهانی کە سۆڤیەت و سوپای سوور و ستالینی تێیدا وەک تاکە
سەرکەوتووی راستەقینەی جەنگی دژ بە فاشیزم دەرکەوتن.
دووەم:
بە هۆی کۆتایی هاتنی جەنگەوە، ئیتر ئینگلیزەکان دەیانتوانی هاوپشتی سوپای عێراق
بکەن و کۆتایی بە هەموو بزووتنەوەیەکی کورد بهێنن.([11])
دوای
پووکانەوەی حزبی هیوا، "لەسەر کەلاوەی حزبی هیوا، هەندێ گرووپ و حزبی دیکە
سەریان هەڵدا، وەک 'چرۆی هیوا' بە سەرکردایەتی فایەق هۆشیار کە درێژەی بە هەمان
رێبازی هیوا داوە، بەڵام تەمەنی کورت بووە. هەروەها بەرەی رزگاریی کورد لە ١٩٤٥دا
لەلایەن 'حەمزە عەبدوڵڵا'وە دروست کرا، ئەمەیان بە بیر ناسیۆنالیست و بە باوەڕ
مارکسی بوو، جگە لەوە کوردە مارکسییەکانی هەولێر بە سەرکردایەتی ساڵح حەیدەری،
حزبێکی شیوعی کوردییان دروست کرد بە ناوی 'شۆڕش'ەوە، لە هەمان کاتدا (ژ.ک)یش لە
سلێمانی بە سەرکردایەتی ئیبرهیم ئەحمەد چالاک بوو، ئەندامانی ئەم حزبانە هەوڵیاندا
خۆیان لە حزبێکدا یەکخەن، بەڵام ئەو یەکێتییە وەک چۆن دەیانویست نەهاتەدی، چونکە
تێڕوانینی حەمزە عەبدوڵڵای مارکسیستی ریفۆرمخواز لەگەڵ ساڵح حەیدەری مارکسی
شۆڕشگێڕ یەکانگیر نەدەبوو، سەرەڕای ئەوەی لە ١٦ی ئابی ١٩٤٦ پارتی دیموکراتی کوردیان
دروست کرد".([12])
لە
سەرەتای چلەکانەوە، یان راست تر بڵێن دوای دامەزراندنی حزبی هیوا، رەفیق حیلمی
پرۆژەی ئەوەی هەبوو ئەو جووڵانەوە نەتەوەییە سەرەتاییەی کورد، کە تا ئەو کاتە لە
دەستی کەسانی فیوداڵ و عەشائیریدا بوو، دەربهێنێت و لە رێگەی حزبی هیواوە وزە و تواناکانی
ئەوان لە بازنەیەکی فیکری و فەلسەفیدا رێکخات، بەڵام نائاگایی و ناشارەزایی زۆربەی
دەستەبژێر سیاسیەکانی ئەو سەردەمەوە بە فەلسەفە و ئایدۆلۆژی نەتەوەیی، هەروەها بە
هۆی دابەش بوونیان بە سەر دوو بەرەی کۆنزەرفاتیڤی خێڵەکی و مارکسیەتدا، لە جیاتی
سەرکەوتن، پرۆژەکەی حزبی هیوا بڵاوەی پێکرا و شکستی پێهێنرا.
بەم
جۆرە پاش کۆتایی هاتنی راپەڕینی بارزانییەکان لە ساڵی ١٩٤٥، هەندێ لە چەپخوازە
عەقائیدەکانی ناو حزبی هیوا چوونەتە ریزی حزبی شیوعییەوە، ئەوانی دیکەش لە پارتیدا
جێگەیان بۆ خۆیان دۆزیوەتەوە. رەفیق حیلمی لەوە و بەدواوە راستەوخۆ چالاکیی سیاسیی
نەکردووە و زیاتر خەریکی نووسین و ئەدەبیات بووە.
[1] .
عەزیز شەمزینی، جولانەوەی رزگاریخوازی کوردستان، وەرگێڕانی فەرید ئەسەسەرد،
سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیژی کوردستان، سولەیمانی-٢٠٠٦، ل ٢٦٥.
[2] .
عەزیز شەمزینی، هەمان سەرچاوە،ل ٢٦٥.
[3] .
موکەڕەم تاڵەبانی، رۆشبنبیری، ژمارە ١٣٣، ١٩٩٤، ل١٥.
[4] .
د.مکرم الطالبانی، حزب هیوا، مرکز خاک للنشر والاعلام، سلیمانیة، ٢٠٠٢، ص ١٥٨.
[5] .
شاخوان عبدوللە صابر، مصدر السابق، ص١٤١.
[6] .
د.مکرم الطالبانی، حزب هیوا، ص١٦٣.
[7]. جمال نبز، حول
المشکلة الکردیة، منشورات الاتحاد القومي للطلبة الاکراد في اوروبا، ١٩٩٦، ص ٣٩.
[8] .
جمال نبز، حول المشکلة الکردیة، مصدر السابق، ص ٤٠.
[9] .د.
مکرم طالبانی، مراحل تطور الحرکة القومیة الکردیة، موسسة حمدي للطباعة والنشر،
السلیمانیة،٢٠٠٩، ل ٩٨-٩٩
[10] .
جمال نبز، حول المشکلة الکردیة، مصدر السابق، ص ٣٩.
[11] .
نەجاتی عەبدوڵڵا، حزبی هیوا ١٩٣٩-١٩٤٥، دوو رەوت و یەک کۆتایی، رابوون (گۆڤار)
ژمارە ٢٦، ١٩٩٩، ل٦٢.
[12] .
جمال نبز، حول المشکلة الکردیة، ص ٤٠
بۆ ئەم راپۆرتە سوود لە كتێبی رەفیق حیلمی:
پۆرترێتی مونەووەرێكی كورد/ مەجید ساڵح وەرگیراوە.