12:38 - 21/04/2020
داته‌پینى نه‌وت چى لە ئابووری هه‌ولێر و به‌غدا ده‌كات؟
بۆ یەكەمجار لە مێژوودا، نرخی نەوتی خاوی ئەمریكا لە بۆرسە و بازاڕەكانی نەوتدا هیچ بەهایەكی نەما، نەك هەر بەهای نەما بەڵكو نرخی بەرمیلێك نەوتی تەكساس تەنانەت لە سفر دۆلار زیاتر دابەزی، ئەگەرچی نەوتی برێنت توانی لەو داكشانە بێ وێنە و خەیاڵییەی نرخی نەوتدا هێشتا پارێزگاری لە بەهای خۆی بكات لە بازاڕەكاندا، بەڵام دوای ئەو بێبەها بوونەی نەوتی ئەمریكی چیتر هیچ گرەو و پێشبینییەك نە لەسەر بازاڕ و بۆرسەكانی نەوت و نە لەسەر ئایندەی ئەو وڵاتانەی لەرووی داراییەوە تەنها پشتیان بە نەوت بەستووە ناگاتە ئامانج.
هەر چەند كاتژمێرێك دوای بێ بەهابوونی نەوتی وڵاتەكەی و نەبوونی كڕیار، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە پەلە هاتە سەرهێڵ و رایگەیاند كە نەوتی وڵاتەكەیان نافرۆشن و عەمباری دەكەن، ئەوەش لەكاتێكدا كە خودی هەرەسی نرخی نەوتی ئەمریكی لە پڕبوونی عەمبارەكان بەهۆی وەستانی گەشتە ئاسمانییەكان و كارگەكان و راوەستانی كەشتییەكانەوە سەرچاوەی گرت، بەڵام بڕیاری ترەمپ بۆ نەفرۆشتنی نەوتی ئەمریكی كەمێك بەهای بۆ گەڕاندەوە و جارێكی دیكە نیشانەكانی بۆرسەی نەوت لە رەنگی سووری دابەزینەوە گەڕانەوە بۆ رەنگی سەوزی بەرزبوونەوە بەرامبەر نەوتی تەكساس.
ئەگەرچی ئێستا هەموان ئۆباڵی دابەزینی نرخی نەوت دەخەنە ئەستۆی ناسەقامگیری تەندروستی جیهان بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆنا و وەستانی كەرتەكانی گواستنەوە و پیشەسازی وەك خۆپارێزێییەكی جیهانی بۆ روبەروو بوونەوەی پەتاكە، بەڵام ململانێی بازارەكان تەنها لەسەر "كۆڤید 19" نەوەستاوە، بەڵكو هاوكێشە جیهانییەكان پاڵنەرێكی گەورەبوون بۆ هەرەسپێهێنانی نرخی نەوت بەتایبەت ململانێی محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیە و فلادمیر پۆتن، سەرۆكی روسیا كە هەردوولایان بە گەنجینەیەكی پڕ لە ملیارەها دۆلارەوە گرەویان لەسەر شكست پێهێنانی هەیمەنەی یەكتر دەكرد لەسەر بازاڕی نەوت و هەردوولا ئامادەبوون نرخی نەوت تا ئاستی هەراجكردن بهێننە خوارەوە لە بازاڕەكاندا تەنها بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە مۆسكۆ یان ریاز عەرابی بازاڕی نەوتە، لەم نێوەندەشدا زۆرترین زیان بەر واشنتۆن و بەدوای ئەویشدا بەر هەموو ئەو پایتەختانە كەوت كە داراییان لەبەردەم رەحمی نەشتەر و بزێوی و هەڵبەز و دابەزی بۆرسەكانی نەوتدایە.
ئەگەر نەوت و یاریكردن بە نرخەكەی بۆ زلهێزە ئابورییەكان چەكێكی سیاسی و كارتی فشاری هەیمەنە بێت، ئەوا بۆ بەشێكی زۆر لە وڵاتان بەتایبەت لە خۆرهەڵاتی ناوەراست نەوت مقەدەرات و قوتی رۆژانەیە و هەر جوڵەیەك بە ئاراستەی خوارەوەی نیشاندەرەكانی بۆرسە، راستەوخۆ سێبەر دەخاتە سەر قوتی خەڵك و حكومەت، لەو نێوەندەشدا عێراق و هەرێمی كوردستان كە ئابورییەكەیان نەك تەنها تاك سەرچاوەیە و پشت بە نەوت دەبەستێت بەڵكو (ئابورییەكی رەیعی)یە و هەر نزمبوونەوەیەكی نرخی نەوت تا ئاستی هەرەس لەگەڵ خۆی راپێچیان دەكات تەنانەت توانای دابینكردنی مووچە و خۆراك و پێداویستییەكانیان نامێنێت.
بە بۆچوونی شارەزایانی وزە، ئەم بێبەهابوونەی نەوتی ئەمریكی لە بۆرسەكاندا، كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر هەموو وڵاتانی هەناردەكاری نەوت، بەڵام نەوتی هەرێمی كوردستان و عێراق كە بازاڕیان لەگەڵ بازاڕی جۆری برێنتە، هاوشێوەی نەوتی تەكساس بێ بەها نابن و بەردەوام نرخیان بەرزترە و خواست لەسەریان زیاترە، هاوكات لە چەند رۆژی داهاتوودا رێككەوتننامەی نوێی نێوان (گروپی جی 20 و رێكخراوی ئۆپیك پڵاس) دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە كە بەپێی رێككەوتنەكە بۆ پارێزگاری لە بەهای نەوت وڵاتانی هەناردەكار رێژەی هەناردەكردن كەمدەكەنەوە، بەجۆرێك كە بەپێی رێككەوتنەكە لە رۆژی یەكی ئایارەوە عێراق دەبێت رۆژانە (یەك ملیۆن و 60 هەزار بەرمیل) نەوت كەمبكاتەوە، بەپێی هەڵسەنگاندنەكانی پێشووش ئەگەر عێراق رۆژانە زیاتر لە (4 ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوتی) بەرهەم هێنابێت، ئەوا لەدوای یەكی ئایارەوە ناچارە كە پشكی گرێبەستەكانی چین و ئوردن بدات و پێداویستی ناوخۆی لێجیابكاتەوە و تەنها (1 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیلی دەبێت بۆ هەناردەكردن لە رۆژێكدا، ئەو رێژەیە بە نەوتی هەرێمی كوردستانیشەوە.
لەگەڵ ئەوەی عێراق سەروو لەسەدا 95ی داهاتەكەی پشت بە نەوت دەبەستێت و مەترسی جدی لەسەرە، ئابوری هەرێمی كوردستان لەوەی عێراقیش كۆڵەوارترە و لەسەدا سەدی داهاتەكانی پشت بە چەند دۆسێیەك دەبەستێت كە هیچیان تا سەر نین و ئەگەر هەیە لە هەر ساتێكدا یان رابگیرێن یان كەمبنەوە بەجۆرێك:-
ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان مانگانە پێكدێن لە
• 453 ملیار دیناری حكومەتی عێراقی كە لەسەر نەوتی هەناردەكراو بنیادنراوە
•373 ملیار دیناری فرۆشتنی نەوت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كە لەسەر نرخی نەوت بیناكراوە
•150 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ كە ئێستا بەهۆی بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا و كەرەنتینەی هاوڵاتیان لە ماڵەكانیاندا لە سفر نزیكبووەتەوە.
•هاوكاری ئەمریكا بۆ پێشمەرگە، كەلەسەر بارودۆخ دانراوە.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەو سەرچاوانەی داهات بەروونی دەردەكەوێت كە هیچ داهاتێكیان گرەنتی بەردەوامی و مانەوەی نییە، بەتایبەت لەنێوان حكومەتێكی هەرێم و حكومەتێكی ناوەندی وەك (هەولێر و بەغداد) كە ئەزمونی ساڵانی رابردوویان هەیە لە پابەندنەبوون بە رێككەوتنەكانی نێوانیان و رەنگدانەوەی گرژی سیاسی لەسەر ئابوری تا ئاستی راگرتنی بەشەبودجە و داتەپین و داڕمانی هەرەسی ئابوری هەرێم رەنگیداوەتەوە بە ئەندازەیەك كە نەتوانێت مووچە بە مووچەخۆرەكانی خۆی بدات و سەرجەم سێكتەرەكانی بپوكێنەوە.
ئەگەر چەند ساڵێك بگەڕێینەوە دواوە و گوزەرێكی خێرا بەو بەشەبودجەیەدا بكەین كە لەبەغداوە لە فرۆشی نەوت رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە پێش پیادەكردنی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ئەوا دەبینین بەشەبودجەی هەرێم لە بەغداوە بەمجۆرەبووە:-
•ساڵی 2008 (7 تریلیۆن و 628 ملیار و 783 ملیۆن) دینار
•ساڵی 2009 (8 تریلیۆن و 857 ملیار و 263 ملیۆن)دینار
•ساڵی 2010 (11 تریلیۆن و 432 ملیار و 176 ملیۆن)دینار
•ساڵی 2011 (12 تریلیۆن و 386 ملیار )دینار
•ساڵی 2012 (13 تریلیۆن و 200 ملیار و 950 ملیۆن)دینار
•ساڵی 2013 (14 تریلیۆن و 406 ملیار و 735 ملیۆن)دینار
خودی ژمارەكان دەرخەری ئەو راستییەن كە هەرێمی كوردستان لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە هەتا ساڵی 2013 كە ساڵی كۆتایی هەنگوینی نێوان هەولێر و بەغدا بوو بەبێ ئەوەی خۆی نەوت بفرۆشێت داهاتێكی زۆری نەوتی عێراقی بەدەستدەگەیشت، بەڵام لە ساڵی 2014 كە پەیوەندییەكان گرژییان تێكەوت هەتا ئەمرۆ بۆ ماوەی 6 ساڵە ئابوری حكومەتی هەرێمی كورستان نەك گەشەی نەكردووە، بەڵكو قەیران و هەوراز و نشێوی زۆری توشبووە و لەماوەی ئەو ساڵانەدا نە یاسایەكی هەبووە بەناوی بودجە و نە هیچ پرۆژەیەكی پەرەپێدان، تەنانەت ئێستا كە ساڵی 2020ە، نەیتوانیوە مووچەی ساڵانی رابردووی فەرمانبەرەكانی خۆی دابینبكات، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر نیشاندەری بۆرسەكانی نەوت هەر بە رەنگی سوور و سەربەرەو خوار بێنەوە، هەرێمی كوردستان چۆن خۆی قوتاردەكات و ئایا نەوت لە نیعمەتەوە نابێت بە نەهامەتی بۆ هاوڵاتیەكانی.