10:31 - 10/05/2020
چارەسەری قەیرانەكانی هەرێمی كوردستان لەنێوان ئیرادە و ئیدارەدا
دەشێ هەر حكومەتێك یان هەر دامەزراوە و كۆمەڵێك یان تەنانەت هەر تاك و خێزانێك توشی قەیران بێت، جا قەیرانی دارایی یان قەیرانی سیاسی یان قەیرانی ئیداری یان تەندروستی یان هەر سێكتەر و خولگەیەكی تر كە نمونەكان بە هەزارانن، بەڵام ئاستەمە هەرێمێك بدۆزیتەوە لە جیهاندا لەمپەڕی رۆژهەڵات بۆ ئەوپەڕی رۆژئاوا كە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان هەموو جەستەی نغرۆی قەیران بێت، سێكتەرێك نییە لە هەرێمی كوردستان قەیرانی تێنەئاڵابێت، ژمارەی قەیرانەكانی هەرێمەكە هاوشانی ژمارەی هەموو سێكتەرەكانی ژیانە تێیدا، جومگەیەك یان وەزارەتێك لەو هەرێمەدا بوونی نییە گیرۆدەی چەندین قەیرانی جۆراوجۆر نەبێت كە ناوی كوردستانە.
هەموو بوارەكانی ژیان، سیاسی، ئابوری، ئیداری، دیبلۆماسی، تەندروستی، كۆمەڵایەتی، دادوەری، پەروەردە، متمانە، ئینتیما، .....هتد، هەموویان بوونەتە پێشگر یان پاشگری وشەی قەیران لە هەرێمی كوردستان.
قەیران چییە؟
دەشێ دەربڕین یان تێڕوانینەكان بۆ قەیران جیاوازبن، بۆ نمونە بۆچونێك پێیوایە كە قەیران كێشەیەكە دروستبووە، یان لە داهاتوودا دروستدەبێت بە شێوازێكی ئاسایی یان دروستكراو، بەهۆی ناتەبایی و ناهاوسەنگی لایەنێك یان زیاتر، یان لە ئەنجامی ململانێ و دژایەتی دوولایەن یان زیاتر، بۆچونێكی دیكەش پێیوایە كە قەیران دۆخێكی پێشبینیكراو یان پێشبینی نەكراوە، كە هەڕەشەیە بۆسەر ئامانجەكان و بیروڕا و كەلوپەل و شمەك و بەها رەوشتییەكانی كۆمەڵگا و لەكاتی سەرهەڵدانیدا دۆخبەجۆرێك ئاڵۆزدەبێت كە بڕیاردان تێیدا قورس بێت.
بە لەبەرچاوگرتنی هەردوو تێڕوانینەكە بۆ قەیران دەتوانرێت بوترێت، قەیران بەشێوەیەكی گشتی تێكچوونی باری ئاسایی و هاتنەكایەی باری نائاساییە، یان پاڵەپەستۆیەكی دەرونی كۆمەڵایەتی تایبەتە كە دەبێتە هۆی تێكشكانی یاسا و رێسا ئاساییەكانی ژیان و كاردانەوەی جۆراوجۆری لێدەكەوێتەوە، یان هۆكار و كۆمەڵە هۆكارێكە كە دەبێتە هۆی دروستبوونی شڵەژان و پشێوی و زیانی گیانی و ماڵی و هەڕەشە و مەترسی و پێویستی نوێ دەهێنێتە ئاراوە.
جا ئێستا لەبەر رۆشنایی تێڕوانینە ئەكادیمییەكان بۆ قەیران با بپرسین هەرێمی كوردستان كە گیرۆدەی دەیان قەیرانە و بووەتە هەرێمێك لە قەیران، قەیرانەكانی لەكوێوە سەرچاوەیان گرتووە و بەكوێیان گەیاندووە.
هەركات باسی ململانێ یان ناكۆكی دوولایەن بكرێت، ئەوا لە زیهنیەتی تاكی هەرێمی كوردستاندا راستەوخۆ بیر لە ناكۆكی و ململانێی دوو حیزب دەكرێتەوە كە لەمێژووی نیوسەدەی رابردوو و زیاتر لە چارەكەسەدەیەك حوكمی خۆماڵیدا هیچ نەماوە بەرامبەر یەكتر نەیكەن، كە ئەوانیش (یەكێتی و پارتی)ن و سوودی ململانێكەیان لە دێرەوە تا هەنوكە بۆ خۆیان یان دەستەبژێرێكی هەردوولایان و زیانەكانیشیان بۆ هەموو هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان بووە.
قەیرانەكان كە بەهۆی ململانێی ئەم دوولایەنەوە سەریان هەڵداوە هیچ سنورێك یان هێڵێكی سوریان نەهێشتووەتەوە نەیانبەزاندبێت، "كوشتن، برسیكردن، جیاكردنەوەی سنور، تەنانەت زیانگەیاندن بەكۆی هەرێمەكە لە دژی یەكتر"، ئێستاش كە 29 ساڵ بەسەر راپەڕینی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان و یەكەم ئەزمونی حكومەتداری لە مێژووی كورددا تێپەڕیوە هەرێمێكە لەرووی سیاسی، ئابوری، دیبلۆماسی، ئەمنی، تەنانەت سیادە و ئایندەبینیدا لە دۆخێكدایە كەس خۆزگەی پێنەخوازێت.
قەیران لە كوردستان
بە خوێندنەوەیەكی خێرا ئێستا هەرێمی كوردستان گیرۆدەی ئەم قەیرانانەیە:-
قەیرانی ئابوری
لەكاتێكدا هەرێمەكە هەڵكەوتەیەكی جیۆسیاسی – ئابوری، گرنگی هەیە لەنێوان وڵاتانی بەرهەمهێن و وڵاتانی بەكاربەردا و لەكاتێكیشدا كە سەرزەویەكی بەپیت و ژێرزەوییەكی پڕسامانی سروشتی هەیە و بەپێی لێكدانەوەكانی رابردوو لە ریزبەندی دەوڵەمەندترینەكانی جیهانە لەرووی سامانی سروشتییەوە، بەڵام هێشتا هەواڵی مووچەی فەرمانبەران هەوڵی بەپەلەیە و مانگی مووچەخۆر لە 30 رۆژەوە بۆ 50 رۆژ و 60 رۆژ سەریكێشاوە، تەنها لە پارێزگایەكی وەك سلێمانیلەكۆی 2.600 كارگە، زیاتر لە 2.000 كارگەیان لەكارخراون، بەپێی ئامارێكی یەكێتی هاوردە و ناردنكارانی هەرێمی كوردستانیش قەبارەی ساڵانەی هەناردەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان 10 ملیار دۆلار و قەبارەی ساڵانەی هەناردەی ئێرانیش 5 ملیار دۆلارە، لەكاتێكدا ئەم هەناردانەی وڵاتان بۆ هەرێمی كوردستان بەشی زۆرینەی هەرەزۆری خواردەمەنی و سەوزە و میوە و پێداویستی رۆژانەیە، بە واتایەكی دیكە ئەو هەرێمەی كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا یەكەم ناوچەی سەرزەمین بووە كشتوكاڵی تێداكرابێت، ئێستا تەنانەت سەوزە و میوەی رۆژانەی لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆیەوە بۆدێت و دوو رۆژ سنورەكانی بەروودا دابخرێت لە كەوەر و كەرەوز و تورەوە توشی قەیران دەبێت هەتا پۆشاك و ئۆتومبیل و دەرمان و هەموو پێداویستییەكی مرۆڤ.
هەر خودی ئامارەكانی هاوردە لە هەرێمی كوردستان دوپاتكەرەوەی ئەوەن كە سێكتەرەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی ناوخۆیی نەك داڕماون بەڵكو بەتەواوی پوكاونەتەوە كە سەرەنجام بە ئابورییەكی تاك سەرچاوەی فرۆشتنی نەوتەوە ئەویش بە هەزاران كێشەوە هەرێمی كوردستان كەوتووەتە بەرداشی بازاڕەكانی جیهان لەكاتێكدا ئێستا نەوت یەكێكە لە بێبەهاترین كاڵاكانی دونیای ئەمڕۆ و كەشتییە پڕلەنەوتەكان وێڵی دەریا و زەریاكان بوون و كڕیاریان نییە.
ئەوە جگەلەوەی كە لەناوخۆی هەرێمی كوردستاندا كۆمەڵگا بەسەر كەمینەیەكی دەوڵەمەند و زۆرینەیەكی هەرەزۆری هەژاردا دابەشبووە و گرنكترین فاكتەری ئابوری و جوڵەی بازاڕی لەدەستداوە كە ئەویش چینی مامناوەندە.
قەیرانی سیاسی و ئیداری
قەیرانی سیاسی كە سەریكێشاوە بۆ قەیرانی ئابوری و ئیداری هەم رۆژەكانی تەمەنی و هەم درێژی باڵای هاوشان و هاوتەمەنی ئەزمونی حكومەتدارییە لە هەرێمی كوردستان، لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، ململانێی سیاسی لە هەرێمی كوردستان تا ئاستی بەكوشتدانی براكان و شەڕی ناوخۆیی سەری كێشا و كوردستان بەسەر دوو زۆنی دەسەڵاتی رەهای دوو حیزبدا دابەشكرا، لە هەر زۆنێكەوە سەردانكردنی هاوڵاتیان بۆ دەرەوەی وڵات ئاسانتر بوو لە سەردانی زۆنەكەی تر، هەر لەو ساڵانەدا بناغەیەكی وا بۆ حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان دانرا كە تا ئەمرۆش لەبری شەرم وەك شانازی بەرووی یەكتریدا دەدەنەوە، هەتا هەنوكەش شوێنەواری رەبیەی سەربازی حیزبی و بازگەكان لەنێوان ناوچەی كۆنی نفوزی ئەو دوو حیزبەدا وەك خۆی ماوەتەوە و نەك هێڵە سنورییەكانی نێوانیان هەركاڵ نەكراونەتەوە بەڵكو لە كەمترین ململانێدا دووبارە تۆختر دەردەكەونەوە تا ئەندازەی ئەوەی لە رووی ئیدارییەوە لە چەند رۆژی رابردوودا بەڕێوەبەری ناحیەی سەر بە حیزبێكیان بە بڕیارێكی حیزبی رێگای پایتەختی بەرووی هاوڵاتیاندا داخست لەدژی حیزبەكەی تر، لەكاتێكدا ڤایرۆسی كۆرۆنا مەترسی لەسەر هەموو جیهان هەبوو، ئەم دوو حیزبە رێگایان بەرووی ئامبوڵانسەكانی گواستنەوەی توشبووانی ڤایرۆسەكەدا دادەخست لەدژی یەكتر.
لەرووی سەربازی و ئەمنیشەوە لەكاتی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتەدا لە بەشێك لە هەرێمی كوردستان هێزی سەربازی ئەم دووحیزبە لولەی چەكەكانیان كردووەتە یەكتر و لە میدیاكانیشیانەوە بە شانازییەوە باس لە ئامادەیی شەڕ و رووبەروو بوونەوە دژی یەكتر دەكەن.
قەیرانی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان
هاوشێوەی ئابوری، هاوشێوەی سیاسی، هاوشێوەی ئیداری، وشەی "كۆمەڵایەتی"یش لە هەرێمی كوردستان بووەتە پاشگری وشەی "قەیران" و قەیران ئەو بەشە گرنگەی جەستەی كۆمەڵگەی كوردیشی گرتووەتەوە كە شادەماری هەموو سێكتەرەكانی دیكەیە.
بەپێی ئامارەكان، رێژی جیابوونەوە "تەڵاق" و هەڵوەشانەوەی خێزانەكان لە هەرێمی كوردستان تا ئاستی مەترسیدا سەریكێشاوە بەجۆرێك لە ساڵی 2018دا (9.192) حاڵەتی تەلاق لە دادگاكاندا تۆماركراوە بەجۆرێك
هەولێر – 3.598 حاڵەت
سلێمانی – 4.085 حاڵەت
دهۆك – 1509 حاڵەت
لەكاتێكدا هەر لەو ساڵەدا رێژەی هاوسەرگیری و پێكەوەنانی خێزان كەمتربووە لە 40.000 كەس.
كە بەبڕوای شارەزایان ئەم رێژە مەترسیدارەی تەڵاق و جیابوونەوەی هاوسەرەكان و هەڵوەشاندنەوەی خێزانەكان، مەترسییەكی كوشندەی دوورمەودا لەسەر كۆمەڵگەی كوردی بەجێدەهێڵێت و پێشبینیكردنی گەورەیی قەبارەكەی ئاستەمە لە ئێستادا.
هەرچۆنێك بێت، هەرچی لەبارەی هەر سێكتەرێكی ژیان لە هەرێمی كوردستان بوترێت كە بووەتە "هەرێمی قەیران" ئەوا كۆتایی نایەت، بەڵام پرسیارێكی سەرەكی و جەوهەری دێتە پێشەوە، ئایا تا چەندی دیكە چەند مانگ و چەند ساڵی دیكە هەرێمی كوردستان ئەم قەیران بەو قەیران بسپێرێت، پرسیاری لەوەش دیاریكراوتر ئەوەیە ئایا لە هەرێمی كوردستاندا توانای روبەروو بوونەوە و تێپەڕاندنی قەیران نییە یان نازانرێت ئیدارەی قەیران بدرێت یان ئیرادەی تێپەڕاندنیان نییە.
ئەگەرچی ئێستا ژمارەی كابینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە ژمارە 9، لە كارنامەكەشیدا باسی چاكسازی دەكرێت و تەنانەت هێزە پێكهێنەرەكانی ئەو كابینەیەی حكومەت بە كابینەی حكومەتی چاكسازخواز ناوزەدیان دەكرد، بەڵام تەمەنی لە ساڵێك نزیكبووەتەوە و هەنگاوەكانی چاكسازی جگە لە مەرەكەبی سەر كاغەز و چوارچێوەی رێككەوتنە سیاسییە ئیمزاكراوەكان هیچ گەشەیەكیان نەكردووە، لەپاڵ ئەوەش كە پرۆژە و یاسای تایبەت بە چاكسازی لە هەرێمی كوردستان بوونی هەیە، وەڵامی ئەو پرسیارەی هاوڵاتیانیش دەكەوێتە لای حیزبەكانی پێكهێنەری حكومەت "ئەرێ ئەم رەوشە نالەبارە تاكەی بەردەوام دەبێت"؟.