11:51 - 23/05/2020

یەكەم شۆرشی شێخ مەحمود و داواكاریی بۆ سەربەخۆیی كوردستان‌

پەیسەر

یەكێك لە خاڵە هاوبەشەكانی شۆرشە یەك لە دوایەكەكانی كوردستان هەبوونی سەربەخۆیی و ئازادریی بووە، چوون كورد بەردەوام لەسەر خاكەكەی ستەمی لێكراوەو ئازادییەكانی بەرتەسك كراونەتەوە، ئەو زلهێزانەش كە هاتوونەتە ناوچەكانی كوردستان هێندەی لە بیری پاراستنی بەرژەوەندی خۆیاندا بوون، هێندە بیریان لای ئەوە نەبووە كورد بكەنە خاوەنی دەسەڵاـتێك هەربۆیە بەشێك هەوڵ و خەباتی كورد بۆ دەركردنی ئەو هێزانە بووە، دواجاریش دۆستەكانی لێی هەڵگەراونەتەوەو پشتیان كردووەتە كوردو لایەنگریی نەیارەكانیان كردووە، یەكێك لەو نموونانە شۆڕشی شێخ مەحموودی نەمرە لە سلێمانی.

شێخ مەحمود كێیە؟
ناوی تەواوی مەحمودی كوڕی شێخ سەعیدی كوڕی شێخ مەحەمەدی كوڕی حاجی كاك ئەحمەدی شێخە، ساڵی 1881 لە بنەماڵەیەكی ئاینی ناسراوی شاری سلێمانی لەدایك بووە، دوای هەرەسی میرنشینی بابان دەسەڵاتی ئاینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی كوردستان كەوتە دەست ئەو بنەماڵەیە، شێخ مەحمود بەمنداڵی خراوەتە بەرخوێندن، بەمنداڵی و لەگەڵ باوكی چۆتە ئیستەنبوڵ و لەلایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم پێشوازیان لێكراوە.

ساڵی 1908 لەشاری موسڵ شێخ سەعیدی باوكی و شێخ ئەحمەدی برای شەهیدكران و شێخ مەحمودیش بەزەحمەت رزگاری بوو، لەدوای ئەوە ئەركی بەرێوەبردنی بنەماڵەكەی دەكەوێتە سەر شان.

لەساڵی 1915 و لەچوارچێوەی جەنگی جیهانی دووەم چەند شەرێكی دژی ئینگلیز و بۆ پشتیوانی دەوڵەتی عوسمانی لەناوچەكانی كوت و شەعیبە كردووە.

شێخ مەحمود و جەنگی جیهانی یەکەم
هێشتا جەنگی جیهانی یەکەم كۆتایی نەهاتبوو كە بەریتانیا و فەرەنسا رێككەوتننامەیەكی نهێنیان بەناوی رێككەوتننامەی سایكس-پیكۆ لە ساڵی 1916 واژۆكرد، بەپێی رێككەوتنەكە ویلایەتی موسڵ كە باشوری كوردستانی دەگرتەوە بوو بەپشكی فەرەنسیەكان، بەڵام بەریتانیەكان دەیانزانی ئەڵمانیەكان لەكۆتایی سەدەی نۆزدە لەكەركوك نەوتیان دۆزیوەتەوە بۆیە داوایان لە فەرەنسیەكان كرد ویلایەتی موسڵیان پێ بدەن لەبەرامبەردا ئەوانیش دەست لە ویلایەتی شام هەڵدەگرن بۆ فەرەنسا و فەرەنساش بەوە رازی بوو.

لەگەڵ دەركەوتنی ئاماژەكانی كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەكەم شێخ مەحمود دەسەڵاتی سلێمانی گرتە دەست بە ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لەسنوری ویلایەتی موسڵ.

رۆژی 1/كانونی یەکەم ساڵی 1918 ژمارەیەك كەسایەتی كورد لە شاری سلێمانی لەگەڵ كۆلۆنێڵ ئارنۆڵد وێڵسن مەندوبی مەدەنی بەریتانیا بەوەكالەت كۆبونەوە و داوایان لێكرد، بەریتانیا پشتگیریان بكات بۆ دروستكردنی كوردستانێكی یەكگرتووی سەربەخۆ لەسایەی ئینتیدابی بەریتانیدا، بەڵام بەریتانیەكان بەمە رازی نەبوون.

رۆژی 22ی ئایاری ساڵی 1919  شۆرشی شێخ مەحمود لە سلێمانی  بەدەستگیركردنی كارمەندە بەریتانیەكانی سلێمانی دەستیپێكرد، بەریتانیەكانیش بۆ سەركوتكردنی لەرووی ئاسمانی و زەمینەیەوە هێرشیان كردە سەر شاری سلێمانی، دوای قارەمانیەكی بێوێنە لە مانگی ئایاری ساڵی 1919 دا لەشەری دەربەندی بازیان شێخ مەحمود بە برینداری كەوتە دەست ئینگلیزەكان و لەدادگایكردنێكی نا دادپەروەرانەدا سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەركرد، بەڵام دواتر و لەژێر فشاری رایگشتی حوكمەكە بە 10 ساڵ زیندانی گۆردرا و دوورخرایەوە بۆ هندستان، بەهۆی دروستبوونی ئاڵۆزیەوە دوای سێ ساڵ و لەساڵی 1922 رێگە بەشێخ مەحمود درا بگەرێتەوە بۆ كوردستان و هەمان ساڵ و جارێكی تر لەسلێمانی حكومەتی كوردستانی راگەیاندەوە، شێخ مەحمودیش خۆی وەك مەلیكی كوردستان ناساند. بەهۆیەوە جارێكی تر رووبەرووی شەری ئینگلیزەكان بۆوە و بۆماوەی چوار ساڵ شەری پارتیزانی لەگەڵ كردن، ساڵی 1926 و دوای ئەوەی تێگەیشت گەلەكۆمەیەكی گەورە لەسەر كورد هەیە دەستبەرداری خەباتی سیاسی و سەربازی بوو و چووە گوندی پیران.

شێخ مەحمود و شەشی ئەیلول
لەراپەرینی شەشی ئەیلولی ساڵی 1930 كە تێیدا شاری سلێمانی خەڵتانی خوێنكرا، جارێكی تر شێخ مەحمود دەستی دایەوە خەبات بۆ ئەمەش لەناوچەی پێنجوێنی ئازادكرد و لەوێ كەسایەتیە ناودارەكانی كوردی كۆكردەوە و نامەیەكیان بۆ ئینگلیز نارد كە چەند داواكاریەكی لەخۆ گرتبوو كە ئەمانەی خوارەوە بوون:
1-     دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی لە زاخۆ وە تا پشتی خانەقین و هیچ عەرەبێك نە سەرباز و نە مەدەنی لەو شوێنە نەمێنێت
2-     كوردستان لەژێر چاودێری بەریتانیادا بێت تا ئەو كاتەی كۆمەڵەی گەلان بریاری لەسەر دەدەدات.
3-     ئازادكردنی ئەو كەسانەی بەهۆی راپەرینی بەردەركی سەرا دەستگیركراون و گەراندنەوەی ئەوانەی دوورخراونەتەوە.
4-     هەر ئەفسەر و فەرمانبەرێكی كورد لەوڵاتانی عەرەبی هەیە بهێندرێتەوە بۆ كوردستان

لەگەڵ ئەم یاداشتەدا دەستەیەك لە ئەفسەرانی كورد لەسوپای عێراق هاتنە دەرەوە و چوونە پاڵ بزوتنەوەكەی شێخ مەحمود لەوانەش " مەحمود جەودەت، حەمید جەودەت، كامیل حەسەن"
دوای جێبەجێ نەكردنی داواكاریەكانی كورد جارێكی تر شەری چەكداری شێخ مەحمود لە دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەكان و حكومەتی نوێی عێراق دەستی پێكردەوە و چەند داستانێكی وەك شەری ئاوباریك و شەری كەناروێ و شەری سورداشی لەگەڵ كردن.

 بەڵام بەهۆی نابەرامبەری هێز ساڵی 1931 جارێكی تر دەستگیركرایەوە و بەدەستبەسەری گوازرایەوە بۆ بەغداد.

شێخ مەحمود و شۆرشی رەشید عالی
ساڵی 1941 و بەهۆی شۆرشی رەشید عالی گەیلانی، جارێكی تر دەرفەتی گەرانەوە بۆ كوردستان بۆ شێخ مەحمود هاتە پێشەوە و لەگوندی داریكەلی نیشتەجێ بوو، رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1956 لەشاری بەغداد كۆچی دوای كرد و تەرمەكەی لەمەراسیمێكی شایستەدا هێندرایەوە بۆ سلێمانی ولە مزگەوتی گەورەی شاری سلێمانی و لەگۆرستانی بنەماڵەكەیان بەخاكسپێردرا.
هۆكارەكانی شكستی شۆرشەكەی شێخ مەحمود

1-     پشتگوێخستنی داواكاریەكانی شێخ مەحمود لەلایەن ئینگلیزەكانەوە بەهۆی ئەوەی بەرژەوەندی بەریتانیا لەدروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی دا نەبوو، بۆ ئەمەش بیانوی ئەوەیان دەهێنایەوە كە ویلایەتەكانی بەسرە و بەغدادش دوای ویلایەتی موسڵ هەمان داواكاریان دەبێت.
2-     رەچاوكردنی بەرژەوەندیەكانی دەوڵەتی توركیای نوێ لەلایەن بەریتانیاكانەوە و ترسی ئەوەی كاریگەری دەوڵەتی كوردستان لە باشور بگاتە وڵاتانی تری وەك توركیا و سوریا و ئێران.
3-     دۆزینەوەی نەوت لەكەركوك.
4-     ئینگلیزەكان ئاگاداری بەهێزی پەیوەندی شێخ مەحمود و عوسمانیەكان بوون، پێدەچێت ئەمەش كاریگەری لەسەر خراپی پەیوەندیەكانی دواتری نێوانیان دانابێت.
5-     نەبوونی پشتیوانی دەرەكی بۆ شۆرشەكەی كورد.
6-     نەبوونی یەكریزی كورد و خۆجێی بوونی شۆرشەكەی شێخ مەحمود

شۆرشی شێخ مەحمود و پارچەكانی تری كوردستان
لەمێژووی شۆرشی شێخ مەحمودا ناوی كەسایەتیەكی گەورەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەبەردەوامی دووبارە دەبێتەوە ئەویش مەحمود خانی دزڵی كوڕی عەزیز خانی كوڕی بارام بەگە كە لەساڵی 1870 لەگوندی دزڵی لەناوچەی هەورامانی تەخت لەرۆژهەڵاتی كوردستان لەبنەماڵەیەكی ناوداری ناوچەكە لەدایك بووە، لەكاتی شۆشدا  لە حوزەیرانی 1919 شێخ مەحمود پەیامێكی بۆ  بۆ مەحمودخانی دزڵی نارد و تێیدا داوای لێكرد "وەرە بەهانامانەوە".

لەوەڵامدا مەحمود خانی دزڵی بەژمارەیەك چەكداری زۆرەوە دێتە شارباژێر دواتر مەحمودخانی دزڵی و هێزەكەی هاتنە ناو سلێمانی، توانیان سلێمانی كۆنترۆڵ بكەن، نوێنەری ئینگلیزیان بەدیل گرت، دەستیان بەسەر بارەگانیاندا گرت و تەسلیمی شێخ مەحمودیان كردەوە.

لە دوای شەڕی دەربەندی بازیان ڕۆڵێكی باشی بینیوە لە ڕوبەرووبونەوەی هێزەكانی ئینگلیزدا لە ناوچەكەدا و لەگەڵ شێخ مەحمود رووبەرووی دوژمنەكانیان وەستاوەتەوە.
مەحمودخانی‌ دزڵی‌ لە پێناو رزگاركردنی‌ كوردستاندا قوربانی‌ زۆری‌ داوەو لەسەر ئەم هەڵوێستەی‌ چەندینجار دەربەدەر كراوەو لە زیندانەكانی‌ هیندستان‌و عێراق و ئێراندا كوێرەوەری‌ و ئازار و ئەشكەنجەی‌ زۆری‌ بینیوە، زۆر جاریش بە دەستبەسەری‌ رەوانەی‌ شارەكانی‌ عێراق و ئێران كراوە.