11:36 - 09/06/2020
حەوت ساڵە بایەقوش لە هەرێمی كوردستان دەخوێنێت
ژیانی شەش ملیۆن كەس كراوەتە قوربانی پارەی ژێرزەمینەكانی شەش كەس
ئەگەرچی بەردەوام نەوت و دۆسێی نەوت ئەگەر سەرچاوەی سەرەكی نەبن بۆ قەیرانەكان لە هەرێمی كوردستان ئەوا ئامادەگییەكی بەرچاویان لە هەر قەیرانێكدا هەیە، بەڵام ئەو گۆڕانكارییە گەورە جیهانییانەی پەتای كۆرۆنا بەسەر رەوشی ئابوری جەمسەر و زلهێز و كۆمەڵە و وڵاتانی پێشكەوتوو و دواكەوتوو و دەوڵەمەند و هەژاردا بەدوای خۆیدا دەیهێنێت، جارێكی دیكە هەرێمی كوردستان دەخاتەوە بەردەم ناچاربوون لە گۆڕانكاری لە دۆسێی نەوت و بە بڕوای هەندێكیش پێویستە گۆڕانكارییەكە ریشەیی بێت تا ئاستی كۆتایهێنان بە گرێبەستی كۆمپانیاكان و دووبارە پرۆسەی خۆماڵیكردنەوە و پەرەپێدانی سامانی سروشتی هەرێمی كوردستان بە میكانیزمێكی سەردەمیانەتر و شەفافانەتر.
بیرەنەوتەكانی كوردستان وەك كانگای قەیران بۆ هاوڵاتیان:-
لەپاڵ ئەوەی پرۆسەی نەوتی لە هەر وڵاتێكدا بە چەند قۆناغێكدا رەتدەبێت، هەر لە گەڕان و پشكنینەوە تا دۆزینەوە و هەڵكۆڵین و دەرهێنان و ناردنەدەرەوە و فرۆشتن و گەڕاندنەوەی داهاتەوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان لەو رۆژەی نەوت بەرهەم هاتووە هەتا هەنوكە سەرجەم قۆناغەكانی بە قەیراندا بڕیوە و ئێستاش سەرجەم قۆناغەكانی پرۆسەكە لە قەیراندایە، هەر لە گرێبەستی كۆمپانیاكانی نەوتەوە، تا بەرهەمهێنان و تا شێوازی رەوانەكردنی و تا فرۆشتن و تا نادیاری داهاتەكەی، كە سەرەنجام رەوشێك دروستبووە ئەو نەوتەی بانگەشەی ئەوەی بۆ دەكرا ببێتە چرای خۆشگوزەرانی لە هەرێمەكە، بووەتە چەردەیەك پارەی قەرزی كەڵەكەبوو و قاسەیەكی بەتاڵی بێ هودە و مایەی سەرئێشە و هەژاری و بەدبەختی بۆ هاوڵاتییەكانی هەرێمەكە.
رۆژی 1ی حوزەیرانی ساڵی 2009، جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری ئەوكاتی عێراق و مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتەی هەرێمی كوردستان قوفڵی نەوتی هەرێمی كوردستانیان بەرووی بازاڕەكانی جیهاندا كردەوە، كردنەوەی قوفڵی نەوت لەو كاتەدا كە دوای 7 ساڵ كاركردن و گەڕان و پشكنینی هەرسێ كۆمپانیای بواری وزە (جەنەراڵ ئینێرجی توركی، ئەداكس پترۆلیۆمی كەنەدی، دی ئێن ئۆی نەرویجی)بوو، كە وەك لە مەراسیمی كردنەوەی قوفڵەكەیدا راگەیەندرا، لەو كاتەدا هەرێمی كوردستان دەیتوانی رۆژانە (10 هەزار) بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی (تاوكی و تەقتەق) بەرهەم بهێنێت، بەڵام ئێستا دوای 11 ساڵ و پەرەپێدانی بەردەوامی بەرهەمی نەوتی كوردستان تا ئاستی بەرهەمهێنانی ژمارەیەكی ناڕوون كە هەندێك بە نیو ملیۆن بەرمیلی رۆژانە و هەندێكیش بە زیاتر مەزەندەی دەكەن، دۆخی ئابوری هەرێمەكە لە خراپترین دۆخیدایە و ئێجگار لەو كاتە هەژارترە كە تاڵەبانی و بارزانی بۆ یەكەمجار میلی قوفڵەكەیان بە ئاراستەی كردنەوە لەبەرچاوی عێراق و جیهان سوڕاند.
لەگەڵ ئەوەی تا دەهات گرێبەستەكانی نەوتی هەرێم زیاتر و ئاراستەی كۆمپانیا زەبەلاحەكان بەرەو نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر دەبن، لەپاڵیشیدا ناكۆكی نێوان هەولێر و بەغدا لەبارەی نەوت و داهاتەكانیەوە تا دەهات رەگی زۆاتر رۆدەچوو و كێشەیەك چارەسەر نەدەكرا كێشەیەكی دیكە سەریهەڵدەدا، تا وایلێهات لە ساڵی 2014دا حكومەتی ئەوكاتی عێراق بەشەبودجەی هەرێمی كوردستانی راگرت و چیتر نەوت لە وزەوە بووە قەیرانێكی گەورە لەنێوان هەولێر و بەغداد و لە سەرچاوەی داراییەوە بووە هۆكاری بڕینی بودجەی هەرێمەكە و نەمانی مووچەی مووچەخۆران.
حەوت ساڵەدەنگی "بایەقوش" دێت لە هەرێمی كوردستان
لە كلتوری كوردەواریدا جۆرە باڵندەیەك بە نیشانەی نەهامەتی و ئاشوب دادەنرێت بەناوی "بایەقوش" و دەوترێت ئەو باڵندەیە روو بكاتە هەر شوێنێك و تێیدا بخوێنێت ئەو شوێنە توشی كارەسات دەبێت و بە باڵندەیەكی شوم ناوزەد دەكرێت، تا ئەو ئاستەی مەولەوی شاعیر لە دێڕە شیعرێكدا دەڵێت:
"قوولەی بایەقوش سوب وە هەردەوە
زامی كۆنە و نۆم تازە كەردەوە".
هەر بەو تێگەیشتنە كلتورییە كوردییە، لەو رۆژەی كە هەرێمی كوردستان بانگەشەی ئابوری سەربەخۆی كرد و سەربەخۆیانە نەوتی فرۆشت و جاڕدرا كە كوردستان دەخرێتە سەر نەخشەی وزەی جیهان، وەك ئەوەی "بایەقوش" بەسەریدا خوێندبێتی لەبری ئەوەی كوردستان بخرێتە سەر نەخشەی وزە، هەرێمەكە خرایە گێژاوێكی دەیان قەیرانی قوڵەوە كە تا ئێستاش نە ئاراستەكەی و نە ئاسۆی كۆتایی گێژاوەكە دیار نییە.
د. یوسف محەمەد سادق، كە پێشتر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان و ئێستا ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە لە نوسینێكدا لەبارەی دۆسێی نەوتی هەرێم باس لە كۆبوونەوەیەكی ساڵی 2014 دەكات كە كابینەیحەوتەمیهەرێمی كوردستان رێكیخستبوو لەگەڵ ئەندامانی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان،سەرۆكی فراكسیۆنەكوردستانییەكانی خولی دوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئەندامەكوردەكانی لیژنەكانی دارایی و،نەوت وگازی ئەنجومەنی نوێنەران.
بەپێی نوسینەكەی د. یوسف محەمەد سادق، ئامانجی كۆبونەوەكە باس كردنی مەلەفی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت و، كێشە داراییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بو كە ئەو كات وەك ئێستا تازە بەغدا بەشە بودجەی هەرێمی بڕی بو. ئەو ڕۆژە و لەچەند كۆبونەوەیەكی تری نێوان حكومەت و پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت و د. ئاشتی هەورامی وەزیری پێشوی سامانە سروشتییەكان و تیمی حكومەت، بانگەشەیان بۆ ئەوە ئەكرد كە لە قازانجی هەرێمە بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت و لەو ڕێگایەوە ئابوریی سەربەخۆ بۆ خۆی دروست ئەكات.
هەر لەو كۆبوونەوەیەدا ئاشتی هەورامی چەند چارتێكی خستەڕو كە بەپێی ئەو چارتانە، بانگەشەی ئەوە كرابو هەرێم لە كۆتایی ساڵی ٢٠١٥ئەتوانێ تەنیالەكێڵگەنەوتییەكانی هەرێم، بەبێ كێڵگەكانی كەركوك، هەناردەی نەوت بگەیەنێتە زیاترلەیەك ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، بەوپێیەش هەربەپێی داتاكانی ئاشتی هەورامی،داهاتی هەرێم لەكۆتایی ٢٠١٥مانگانەزیاترئەبولەسێ ملیاردۆلار!
وەك د. یوسف محەمەد سادق، سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان دانی پێدا دەنێت، هەر ئەو كاتە ئەوان ڕەخنەیان لەو سیاسەتە گرتووە و لە كۆبونەوەیەك لەگەڵ ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت و گاز گوتویانە گەر بۆ هەمو وڵاتانی نەوتی پشت بەستن بە نەوت وەك تاكە سەرچاوەی داهات هەڵە بێ بە هۆی ناجێگیریی نرخی نەوت و بە كۆتاهاتنی، ئەوا بۆ هەرێم دوجار هەڵەیە، چونكە دەرەچەی لەسەر ئاوە كراوە نێودەوڵەتییەكان نییە و هەناردەكردنی نەوتەكەی هەمیشە ئەبێتە بارمتەی سیاسەتی دەوڵەتانی دراوسێی.
هەر لە درێژەی نوسینەكەیدا سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان دەشڵێت، ئێستا وا دوای شەش ساڵ لەو بانگەشە ناڕاستانە " وەك ئەوەی بڵاوئەكرێتەوە" بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، ڕۆژانە كەمترە لە نیو ملیۆن بەرمیل و لەڕوی داهاتیشەوە "دیسانەوە وەك ئەوەی باس ئەكرێ " ئێستا فرۆشی نەوتی هەرێم هەندێك جار لەبری قازانج زەرەر ئەكات!
هەڵبەت یەدەگی نەوتی هەرێم بەو شێوەیەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لە ساڵی ٢٠٠٩ڕایگەیاندبریتیبولە (٤٥) ملیاربەرمیل وبەوپێیەش ڕیزبەندی هەرێم لەڕیزی نۆیەم بولەئاستی جیهان.
هەروهایەدەگی گازی سروشتیی هەرێم بە (٢٠٠) ترلیۆن پێ سێجا ڕاگەیەندرا و بەو پێیەش هەرێم لە پلەی هەشتەم بو لە ئاستی جیهان. بەڵام سەرباری ئەم توانا گەورەیە لەبواری وزە، كارتی نەوت ئێستە بەدەست هەرێمەوە سوتاوە و خستویەتیە سەر لێواری هەرەسی ئابوری.
دواجار دەسەڵاتدارانی هەرێم دانیان نا بە شكستخواردویی سیاسەتی نەوت و گازی ڕابردودا و، ڕایانگەیاند كە نەك هەر نەبوەتە مایەی بەهێزیی هەرێم، بەڵكو بوەتە هۆی "بەجێمانی ٢٧ملیار قەرزبۆكابینەی ئێستا".
بازرگانێكی گوماناویی پاكستانی هەرێمی كوردستانی مایەپوچ كرد
لەگەڵ ئەوەی دۆسێی نەوتی هەرێمی كوردستان خەوش و ناجۆریی زۆری تێدا بەدیكراوە، بەڵام ناوی بازرگانێكی پاكستانیش لەم دۆسێیەدا دێتە بەرگوێ كە رۆڵێكی زۆری هەبووە لە بەلارێدابردنی سەروەت و سامانی هەرێمی كوردستان، نەك هەر ئەوەی ئێستە هەیە بەڵكو سەروەت و سامانی نەوەكانی ئایندەی هەرێمەكەشی هێناوەتە سەر ساجی ئیفلاسبوون، ئەویش مورتەزاییە.
بەپێی زانیارییەكان لە ساڵی 2015دا، عەلی حەمەساڵح، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە دوتوێی نامەیەكی هۆشداریدا بۆ سەرۆكی ئەوكاتی ئەنجومەنی وەزیران، دەسەڵاتدارانی هەرێمی لە تێوەئاڵانی بازرگانێكی گوماناوی بواری نەوت ئاگادار كردووەتەوە بەڵام هیچ گوێی پێنەدراوە.
بەپێی ناوەرۆكی نامەكە، بازرگانێك بەناوی "مورتەزا لاخانی" كە بە رەگەز پاكستانییە بازرگانی بواری نەوتە و بە بازرگانێكی گوماناوی مەشهورە، تەنانەت هێندە بەدناوە دەڵێن رووبكاتە هەرشوێنێك وێرانی دەكات، سەرەتا بازاڕ بۆ نەوتی ئەو شوێنە دەدۆزێتەوە و كڕیارەكان پەیدا دەكات، دواتر ئەو شوێنە یان ئەو ناوچە نەوتییە زەلیل دەكات و خۆی بەجێیدەهێڵێت.
هەر بەپێی زانیارییەكان سروشتی ئەو بازرگانە گوماناوییە وایە كە نەوتی ساڵانی ئایندە بە هەرزان بە كڕیارەكانی دەفرۆشێت و خۆیشی بەشێكی باشی لێدەبات، واتا رێك ئەوەی ئێستا بەسەر هەرێمی كوردستاندا هاتووە، چونكە ئەگەر بەپێی ئەو ژمارانە بێت كە بەرپرسانی حكومەتی هەرێم خۆیان دانی پێدا دەنێن، ئەوا لە ئەمڕۆوە تا ساڵانێكی دورودرێژ ئابوری هەرێمی كوردستان نەك هەر سەقامگیرنابێت و نابوژێتەوە، بەڵكو هەر لە بازنەی قەیران و قەرزی كۆمپانیا گەورەكاندا دەخولێتەوە.
بۆری كوردستان چۆن ئاڵاوە لە قوڕگی هاوڵاتیان؟
لەم چەند ساڵەدا و لە چوارچێوەی ئەو سیستمەی ناونرابوو پەرەپێدانی ئابوری هەرێمی كوردستان و پەرەپێدانی نەوت و سامانە سروشتییەكان، هێڵی گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان دامەزرا، كە جگە لە بەرهەمەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان بەشێك لە بەرهەمە نەوتییەكانی عێراقیش بگوازێتەوە و لە بەرامبەر ئەوەدا هەرێم كرێی ئەو بۆرییە وەربگرێت، بەڵام ئێستا پرسیارەكە ئەوەیە كرێی ئەو بۆرییە و داهاتەكەی چووەتە گیرفانی كێوە؟
بەپێی بەڵگەنامەكان لە ساڵی 2019دا، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان 8.500.000.000 "هەشت ملیار و پێنجسەد ملیۆن" دۆلار بووە، لەو بڕە تەنها 3.500.000.000 "سێ ملیۆن و پێنجسەد ملیۆن دۆلار" گەیشتووەتە وەزارەتی دارایی.
بەپێی تۆمارەكان، لەو داهاتە نەوتییەی هەرێمی كوردستان بڕی
2.537.000.000 "دوو ملیار و پێنجسەد و سی و حەوت ملیۆن دۆلار" دراوە بە كۆمپانیاكانی نەوت بەبێ ئەوەی ناوی كۆمپانیاكان ئاشكرا بكرێت.
494.000.000 "چوارسەد و نەوەد و چوار ملیۆن دۆلار" دراوە بە كۆمپانیای (TEC) توركی لەبری تێپێەربوونی نەوتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی توركیاوە.
644.000.000 "شەشسەد و چل و چوار ملیۆن دۆلار" دراوە بە كۆمپانیای هێڵی بۆری كوردستان (KPC) كە سودەكانی ئەم گرێبەستەیان بۆ كۆمپانیای "كار و رۆزنەفت"ن و بەوپێیەش بێت كۆمپانیای خاوەن هێڵی بۆری كوردستان تەنها لەماوەی 4 ساڵدا تەواوی تێچووی بۆرییەكەی دەستدەكەوێتەوە و لە وردەكاریی ژمارەكانی ساڵێكی وەك 2019دا بە وردی دەردەكەوێت كە سودمەندی یەكەم لەم دۆسێیە تەنها توركیا و كۆمپانیایەكە و زیانمەندی یەكەم و كۆتایشی كۆی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانە.
دەرمانی دەردەكە چییە؟
لە سەروبەندی سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستان و هاڕەكردنی نرخی نەوت و دەركەوتنی دووبارە ئاماژەكانی قەیران لە هەرێمەكە، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان لە پرۆژەیەكی بۆ دەربازبوونی هەرێمی كوردستان لەو دۆخەی تێیكەوتووە و تێیدایە پێشكەشكرد.
پرۆژەكە خۆی لە 8 خاڵدا دەبینییەوە كە چاكسازی بەسەر سێكتەرە جیاوازەكاندا دابەشكرابوون، ئەوەی كە پەیوەندی بە دۆسێی نەوتەوە هەبوو چەند بڕگەیەك بوو كە ئەمە دەقەكەیەتی:-
1. كۆی ئەو پارانەی لە رابردودا داهاتی نەوت بون و چونەتە بانكی ئەهلی وردبینی بكرێت و ئەوەی خەرجنەكراوە بگەڕێندرێتەوە بانكی چ پارەكانی بەخشینی كۆمپانیاكانی نەوت (شیرینی).
ئەو پارانەی نەوت كە بەناوی پرۆژەوە تەرخانكراون و پرۆژەكان جێبەجێنەكراون.(لیستی پرۆژەكانمان رەوانەی ئەنجومەنی هەرێمی نەوت و غازكردوە كە بەهای دو ملیار دۆلار بۆ پرۆژە تەرخانكراوەو پرۆژەكان خەرحنەكراوە.(لە راپۆرتێكدا وەردەكاری ئەم پارانەمان بۆ ئەنجومەنی هەرێمی نەوت و گاز ڕەوانە كردوە).
2. پرۆژەی پاڵاوتنی نەوت لە ناوخۆدا دەستپێبكات و لە ئێستادا دەتواندرێت نزیكەی 150 هەزار بەرمیل لە ناوخۆدا بپاڵێورێت، ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەكان دەستدەكەوێت بەتایبەت (بەنزین و گازوایل و نەوتی سپی) زۆر زیاترە لە فرۆشتنی نەوتی خاوی هەرێم بەم نرخەی ئێستا، ئەمە جگە لەوەی هاوڵاتیان لە روی نرخ و كوالێتیەوە سودمەند دەبن. هیچ گرفتێكیش بۆ ڕێككەوتن لەگەڵ عێراق دروستناكات، عێراق ئێستا رۆژانە زیاتر لە یەك ملیۆن بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و بۆیە دەكرێت هەرێمی كوردستانیش نزیكەی 150 هەزار بپاڵێوێت.
3. رێككەوتن لەگەڵ عێراق، حكومەتی هەرێم كۆی ئەو نەوتەی جگە لە پاڵاوتنی ناوخۆ دەمێنێتەوە لە بەندەری جیهان رادەستی سۆمۆی بكات، لە بەرامبەر شاسیتە داراییەكانی هەرێمی كوردستان.
4. پێداچونەوە بە كۆی خەرجییەكانی نەوت، كە بە فیڕۆدان و قۆرخكاری و نادادی زۆری تێدایە.
ئێستاش كە نرخی نەوت ئێجگار ناجێگیرە لە بازاڕ و بۆرسەكانی جیهاندا، جارێكی دیكە خواستی خۆماڵیكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان و بەكارهێنانی لە ناوخۆدا وروژێندراوە.
عارف قوربانی، یەكێك لە رۆژنامەنوس و نوسەرە دیارەكانی هەرێمی كوردستان لە نوسینێكدا لەبارەی خۆماڵیكدنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بەشێكیدا دەڵێت، بۆ ئەوەی كوردستان بتوانێ ئەو كورتهێنانە پڕبكاتەوە، ناكرێت هەر چاوی لەوەبێ نەوتەكەی لەهەمان بازاڕ و بەهەمان رێگەدا ساخ بكاتەوە، كە ساخ بووەتەوە نرخی نەوت هەرچەندبێت، 17 دۆلاری بۆ گواستنەوەو بەبازاڕكردن دەڕوات. ئایا ناكرێ بازاڕێك بدۆزینەوە كە كرێی گواستنەوە نەكەوێتە سەر نەوتەكەو حكومەت لەو پارەیە زیاتری بێتەدەست كە هەناردەی دەرەوەی دەكات؟
بازاڕی ناوخۆی كوردستان بەدیلێكی باشترە و حكومەت دوو بەرانبەر پارەی زیاتری دەستدەكەوێت. رەنگە تەنیا كەسانێك كە ژمارەیان لە پەنجەكانی دەستێك تێدەپەڕێت لەمە زەرەرمەندبن. ناكرێ پێنج شەش ملیۆن كەس لە بڕیارێك سوودمەندبن، بەڵام لەبەر بەرژەوەندی پێنج شەش كەس پەكبخرێت.
رۆژانە هەرێمی كوردستان پێویستی بە شەش ملیۆن لیتر بەنزین و نزیك لەو رێژەیە گاز و نەوتی سپی ماڵانە، بەشی هەرە زۆری ئەم سووتەمەنیانەش لە توركیاو ئێرانەوە دەهێنرێتە كوردستان.
جێگەی هەڵوەستەو پرسیارە، كوردستان رۆژانە پێویستی زۆری بە بەنزین و گازو نەوتی سپی ماڵان و نەوتی رەشە بۆ كارگە و پاڵاوگەكانی ناوخۆ، هەرێمی كوردستان نایانداتێ و دەبێ پارەیەكی زۆری كوردستان بدرێتە توركیا و بەغداو تاران، كەچی نەوتەكەی خۆشمان بەوجۆرە بەتاڵان دەچێت.
بەڵام رەنگە پرسیاری جدیتر لەو پرسیارەی نوسەر وروژاندویەتی لە ئێستادا ئەوەبێت ئایا نوخبەی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان ئامادەییان تێدایە ژیانی 6 ملیۆن كەس رزگاربكەن بە راگرتنی بەژەوەندی و بازرگانی ئەو شەش كەسەی سوودمەندی دۆسێی نەوتن، یان بەردەوام ژیانی ئێستا و نەوەكانی داهاتووش دەكرێتە قوربانی كەڵەكەكردنی پارەی ئەو ژێرزەمینانەی خۆیان باسی دەكەن.