لێکۆڵینەوە

02:51 - 14/06/2020

رەوتی مەدخەلی؛ مێژوو و بنەمای فیكریی‌

ئیدریس سیوەیلی

دەستەواژەی مەدخەلیی نوێیە، بەڵام كاتێك سەیری ئەدەبیاتی ئیسلامیەكان دەكەین، ئەو دەستەواژەیەمان زۆر بەگوێ دەكەوێت، بەشێك لە خوێنەران واهەست دەكەن باس لە سەلەفیەكان دەكرێت، بەڵام خودی سەلەفییەكان ڕەتی دەكەنەوە ئەوان مەدخەلی بن، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئەوانە كێن؟ چۆن دروستبوون؟ هەڵوێستیان چییە لەبەرامبەر حیزبە ئیسلامیەكان ، بۆچی لەبەرامبەر دەسەڵات و فەرمانڕەواكاندا هیچ ناڵێن؟ ئایا چۆن دەڕواننە خۆپیشاندان و ڕەخنەگرتن لە دەسەڵات؟

پێشەكی
رەوتـی مەدخەلـی، وەك یەكێـك لە رەوتە سـەلەفییەكانی ئەمـڕۆ، لـە زۆرێـك لـە وڵاتانـی ئیسلامیی و هەندێـك وڵاتــی رۆژئــاواش چالاكییــان هەیــە، وێــڕای بوونــی خەسـڵەتی هاوبـەش لەگـەڵ رەوتەكانـی تـری سـەلەفی، بـەڵام لـە چەنـد بابەتێـك دیـدی تایبەتییـان هەیـە، كـە دەكرێـت كـۆی گشـتیی دیـد و تێڕوانینیـان وەك بنەمـای فیكـری ئـەو رەوتـە ئەژمـار بكرێـت، بـۆ تێگەیشـتن لـە رەوتـی سـەلەفی مەدخەلـی دەبێت ئەو بنەمـا فیكریانەیان شـیكار بكرێـت كـە لەلایـەن رێبـەران و تیۆرسـێنانی ئـەو رەوتـە بـرەوی پێدەدرێـت، ئـەم توێژینـەوەش هەوڵێكـە بـۆ خسـتنەڕووی زەمینـەو مێـژووی سـەرهەڵدانی ئـەو رەوتـە و گرنگتریـن بنەمـا فیكریەكانیـان .
ریشە و هەلومەرجی سەرهەڵدان سـەلەفیزم لـە سـعودیە ریشـەیەكی مێژوویـی قوڵی هەیە، ئـەوەش لـە سـەردەمی نـوێ دەبینرێـت، رۆڵـی بەرچـاوی محەمـەد بـن عەبدولوەهابـە لـە بوژاندنەوەی سـەلەفیزم كــە دواتــر شانبەشــانی دروســتبوونی دەوڵەتــی ســعودیە زیاتــر رەگــی خــۆی داكوتــا، دوای هاتنەســەركاری شــا فەیسـەڵ لـە 1964 كـە ویسـتێكی كۆنەپاراێزانـە (محافـظ( ی هەبـوو، دامـەزراوە ئایينییـەكان لـە سـعودیە گەشـەی زۆرتریـان كـرد و كاریگەرییـان زیـادی كـرد.
لـەو قۆناغـەدا دوو رەوتـی ئیسلامیی گەشـەی كرد، رەوتێكیـان پراگماتی و سیاسـیی بـوو كـە بـە رەوتـی (بوژاندنـەوەی ئیسـامیی - الصحــوة الاســلامیة) دەناســرێت، ئەمــە رەوتــی بــاو بــوو لــە نــاو ســعودیە، لــە پــاڵ ئەمەشــدا رەوتێكــی تـر سـەریهەڵدا كـە چینـی خـوارەوەی كۆمەڵگـە پێـوەی پابەندبـوو و جۆرێـك لـە ئیسلامیی كەنارگیـر بـوو، بـە رەوتــی رەتكــەرەوە (الرفضــی) یــان (ســەلەفیزمی نــوێ( دەناســرێت، بــە درێژایــی شەســتەكان و حەفتــاكان ئــەم دوو رەوتـە لـە چاالكیـدا بـوون(1 ).
لـە 1961 لەسـەر داوای زانایانـی ئایینی، زانكۆی ئیسلـامیی لــە شــاری مەدینــە كرایــەوە، محەمــەد بــن ئیبراهیــم ئالشـێخ موفتـی گشـتیی سـعودیە بـووە سـەرۆكی زانكـۆ و عەبدولعەزیــز بــن بــاز جێگــری، ئــەوان گڕوتینــی زۆریـان هەبـوو بـۆ باڵوكردنـەوەی بیـری وەهابـی كـە تـا رادەیــەك لــەو دەمــەدا لاواز ببــوو(2).
لــە نیــوەی دووەمــی ســەدەی بیســت، كەســایەتییە ئایینییــەكان لــە رێگــەی وانەوتنــەوە لــە زانكــۆ و مزگەوتـەكان، برەویـان بـە رێبـازی سـەلەفیزم دەدا، لەناو ئــەو كەســایەتییانەش، كــە لــە مەدینــە وانــەی دەوتــەوە و كاریگــەری هەبــوو، محەمــەد ئەمــان جامــی بــوو، لــە 1988 بــەدواوە محەمــەد جامــی لــە وانەكانیــدا لــە مەدینـە زۆرتـر جەختـی لەسـەر گوێرایەڵـی كاربەدەسـت دەكــردەوە، لــەو قۆناغــەوە جۆرێــك لــە ســەلەفی قەتماغــەی كــرد لــەو شــارە كــە بــە ســەلەفی مەدینــە دەناســرێت، هــەر ئەمــەش بــووە بناغــەی ئــەو رەوتــە سـەلەفییەی كـە دواتـر بـە جامـی و مەدخەلـی ناوبانگـی دەركــرد(3).
بــە چەنــد رۆژێــك دوای داگیركردنــی كوەیــت لەلایــەن عێراقــەوە لــە ئابــی 1990 ،حكومەتــی ســعودیە بڕیاریــدا بــە هانابــردن و داواكردنــی كۆمەكــی لــە ویلایەتــە یەكگرتوەكانـی ئەمەریـكا، هێزەكانـی ئەمەریـكا لـە سـەر خاكــی ســعودیە جێگیركــران، ئەمــەش ناكۆكــی تونــدی لـە نێـوان زانایانـی ئـەو واڵتـە لێكەوتـەوە ئاخـۆ چەنـد دروسـتە بـۆ پارێـزگاری لـە سـعودیە و بەرەنگاربوونـەوەی مەترسـی عێـراق پشـت بـە هێـزی بێگانـە ببەسـرێت؟(4).
لەوســەرەوبەندەدا عەبدولعەزیــز بــن بــاز گەورەزانــای سـعودیە فتـوای دا كـە دروسـتە هانـا بـۆ هێـزی ئەمەریـكا ببرێـت لە دژی هێزەكانی عێراق، ئەم فتوایە مشتومڕێكی زۆری بـەدوای خۆیـدا هێنـا، هەندێـك پێیانوابـوو ناكۆكـە لەگـەڵ دەقـی فەرمـودەی - هاوبەشـیدانەران لـە دورگـەی عەرەبــی دەركــەن- (أخرجــوا المشــركين مــن جزيــرة العــرب)(5). بۆیــە فتواكــە رەوایەتــی نییــە(6) وەك پاڵپشـتیەك لـە فتواكـەی بـن بـاز، محەمـەد ئەمـان جامـی فتوایەكـی دەركـرد كـە سـەربازەكانی ئەمەریـكا لـە رووی شــەرعییەوە پارێــزراون و هــەر جــۆرە زیانپێگەیاندنێكــی مـاددی و مەعنەویـان حەرامـە، چونكـە ئـەوان لـە زیمەی موســڵماناندان، هــاوكات رەبیــع بــن هــادی مەدخەلــی كتێبێكــی بەنــاوی (صــد عــدوان الملحدیــن وحكــم االسـتعانة بغیـر المسـلمین) بڵاوكـردەوە و تێیـدا هێرشـی تونـدی كـردە سـەر نەیارانـی پشتپێبەسـتنی سـعودیە بـە هێزەكانــی ئەمەریــكا و ئــەوكارەی بــە رەوا دانــا(7). ،) فتـوای محەمـەد ئەمـان جامـی و رەبیـع مەدخەلـی تـای تـەرازوی فتواكـەی بـن بـازی بەهێـز كـرد و ئـاوی كـردە ئاشــتی دەســەڵاتدارانی ســعودیەوە(8).
ئەوانــەی لایەنگــری جامــی و مەدخەلــی بــوون، لــە هەوڵدابــوون، بیــری ئــەو دوو كەســایەتییە زۆرتــر بڵاوبكەنــەوە، هێــواش هێــواش ئەمانــە بوونــە رەوتێكـی ســەلەفی نــاو ســعودیە كــە لــەنــاوی ئــەو دوو كەسـایەتییەوە وەریگـراوە و بـە رەوتـی جامی و دواتریش بـە مەدخەلـی ناسـران، هەرچەنـدە ئـەوان خۆیـان وەكـو سـەلەفی راسـتەقینە ناودەبـەن، نیگەرانـن لـەوەی پێیـان بوترێــت جامــی یــان مەدخەلــی، پێیانوایــە ئــەم جــۆرە ناولێنانــە بــۆ كەمكردنــەوەی پێگــەی ئەوانــە و لێدانــی بیــری ســەلەفی راســتەقینەیە كــە ئەمــان نوێنەرایەتــی دەكــەن)9.) حكومەتـی سـعودیەش هەڵوێسـتی جامـی و مەدخەلـی و شــوێنكەوتوانیانی قۆســتەوە و ویســتی لــە بەرژەوەنــدی خـۆی بەكاریبێنێـت لـە چەنـد رێگەیەكـەوە:
1- پێدانــی پــارە و كارئاســانی مــاددی بــۆ پەرەپێدانــی كاروبـاری ئـەم رەوتـە، لـە بەرامبـەردا گرفتـی ئابـوری بـۆ رەوتـی چاكسـازی كـە نەیـاری بڕیـاری حكومـەت بـوون دروسـتدەكرد.
2- پێدانـی دەسـەاڵت و پۆسـت بـە شـوێنكەوتوانی ئـەم رەوتــە، لــە بەرامبــەردا ئەندامانــی رەوتــی چاكســازی جێیانپێلێژدەكــرا
3- بەهێزكردنــی پێگــەی ئایینــی رەبیــع مەدخەلــی و محەمــەد ئەمــان جامــی، لــە رێگــەی پیاهەڵــدان و ستایشـی زانایانـی تـر بۆیـان و ناوزەندكردنیـان بـە زانـای گــەورە)
4- ) ســەرەتای كاری مەدخەلــی لــە رەخنەگرتنیــان بــوو لــەو زانایانــەی دژی پەنابردنــی ســعودیە بــۆ هێــزی بێگانــە بـوون، بـەڵام دواتـر گەشـەی كـرد بـۆ قسـەكردن لەسـەر كــۆی گشــتیی بابەتــەكان، مەدخەلــی بــە پلــەی یەكــەم رەوتێكــی زانســتییە نــەك حەرەكــی، چونكــە رێبەرانــی ئــەم رەوتــە گرنگیــدان بــە زانســتە شــەرعییەكانیان كردوەتـە كاری لەپێشـینەی خۆیـان(11).
پەیوەنـدی رەوتـی مەدحەلــی لەگــەڵ حكومەتــی ســعودی لــە ناوەڕاســتی نـەوەدەكان بەشـێوەیەك گەشـەی كـرد، كـە نووسـینەكانی محەمــەد ئەمــان جامــی لــە قوتابخانەكانــی ئــەو وڵاتــە دابەشــدەكران، بــە تایبــەت ئــەو بابەتانــەی باســی لــە گوێرایەڵــی كاربەدەســت دەكــرد (12)، هــەر لــە نەوەدەكانــی ســەدەی رابــردو، ژمارەیــەك لــە رێبەرانــی رەوتــی مەدخەلــی لــە راپۆرتێكیانــدا بــۆ سەرەتای كاری مەدخەلی لە رەخنەگرتنیان بوو لەو زانایانەی دژی پەنابردنی سعودیە بۆ هێزی بێگانە بوون، بەڵام دواتر گەشەی كرد بۆ قسەكردن لەسەر كۆی گشتیی بابەتەكان
دەزگا ئەمنییەكانـی ئـەو واڵتـە لـە ژێـر نـاوی (التنظيـم السـري العالمـي بيـن التخطيـط والتطبيـق فـي المملكـة العربيـة السـعودية)مەترسـی خۆیـان لـە بوونـی چاالكیـی ژمارەیــەك بانگحــوازی ســعودیە راگەیانــد، راپۆرتەكــە زیاتـر لـە كارێكـی هەواڵگـری دەچـوو، تێیـدا سـەرنجی خۆیـان لـە چەنـد خاڵێكـدا خسـتوەتە ڕوو كـە پێیانوایـە رەوتـی بووژاندنـەوە بـەم هەنگاوانـەی جێگـەی مەترسـیە و كاردەكــەن بــۆ درســتكردنی دەوڵەتێكــی ئیســامیی و گەیشـتن بـە ئامانجەكانیـان و دەبێـت رێیـان لێبگیرێـت، ئەوانیــش:
1- بەكارهێنانــی دوانگــەی مزگەوتــەكان، لــە رێگــەی وانــەی بــەردەوام، وتــار و كــۆڕی هەفتانــە و مانگانــە، كـە تەنهـا كەسـانی سـەر بـە رەوتەكـە بـۆ ئـەو چالاكیانـە بانگهێشــت دەكرێــن
2-دروســتكردنی ناوەنــدی توێژینــەوە و چوونەنــاو ناوەنــدە زانســتیی و قەزاییــەكان.
3قۆسـتنەوەی كتێبخانـەی مزگەوتـەكان و چالاكیی لاوان و خێوەتگـەكان بـۆ بـرەودان بـە كاری خۆیـان.
4بــرەودان بــە تۆمارگــەكان لــە تــەواوی ناوچــەكان، ژمــارەی تۆمارگەكانیــان گەیشــتوەتە (250 )دانــە.
5- گرنگیــدان بــە ئافــرەت و پەروەردەكردنــی لەســەر بیروبــاوەڕ و تێڕوانینــی خۆیــان
هـەر لـە راپۆرتەكـەدا بـۆ بەرەنگاربوونـەوەی ئـەو رەوتـە پێشـنیاری ئـەوە كـراوە گرنگـی بدرێـت بـە بڵاوكردنەوەی بەرهـەم و نووسـین و وتارەكانـی رەوتـی مەدخەلی)(13).
لــە كۆتاییەكانــی ســەدەی رابــردو و دەیــەی یەكەمــی سـەدەی نـوێ، حكومەتـی سـعودیە سـەلەفی مەدخەلـی كــردە بەشــێك لــە ســتراتیجی كار بــۆ بەهێزكردنــی پێگـەی خـۆی و لێدانـی نەیارانـی، تـا كار گەیشـتە ئـەوەی لــە كاتــی هەڵایســانی شۆڕشــەكانی بەهــاری عەرەبــی، رەبیـع بـن هـادی مەدخەلـی نـەك تەنهـا كەوتـە دژایەتـی نەیارانـی دەســەڵاتدارانی دەوڵەتــە عەرەبییـەكان، بەڵكـو پشــتیوانی دروســتكردنی گرووپــی چەكداریشــی دەكــرد لەژێــر ســایەی دەوڵــەت بــۆ لێدانــی نەیــاران (14).
لــە ئێستاشــدا مەدخەلییــەكان لــە تــەواوی وڵاتانــی ئیســلامیی بــۆ بڵاوكردنــەوەی بیــری خۆیــان چالاكانــە هەڵدەســوڕێن، بــە تایبەتیــش لــە بــواری راگەیانــدن چالاكــن، خــاوەن چەنــد كەناڵــی ئاســمانین، دیارترینیــان كەناڵـی (الاثـر، البصیـرة)، دەیـان سـایتی ئەلیكترۆنـی و لاپەڕەیـان لـە تـۆڕە كۆمەاڵیەتییـەكان هەیـە، هـاوكات لـە رێگـەی وتـار و وانـەی مزگـەوت بـرەو بـە كاری خۆیـان دەدەن(15)..

رێبەرانی رەوت، جامی و مەدخەلی جگـە لـە محەمـەد ئەمـان جامـی و رەبیـع مەدخەلـی، كە دەســتەی یەكــەم و دامەزرێنــەری رەوتەكــەن، چەندیــن كەســایەتی تــر لەســەر ئــەو رەوتــە ئەژمــار دەكرێــن، لەوانـە: فالیـح بـن نافـع حەربـی، محەمـەد بـن هـادی مەدخەلـی، زەیـد بـن محمـەد هـادی مەدخەلـی، ئەحمەد بـن یەحیـا نەجمـی(16).

ئەمانـە و چەندیـن زانـای ئایینـی تـری مەدخەلـی لـە رێگـەی نووسـین، وتـار، وانەوتنـەوە و ... تــاد بیــری مەدخەلــی بڵاودەكەنــەوە، لێــرەدا بــە كورتــی ئاماژەیــەك بــە ژیاننامــەی دوو كەســایەتیی و دامەزرێنـەری ئـەو رەوتـە دەدەیـن بـۆ زیاتـر تێگەیشـتن لـە دونیابینـی ئـەو رەوتـە.
1- محەمــەد ئەمــان بــن عەلــی جامــی ســاڵی 1931 لــە مەدخەلییەكان دیدێكی بەرتەسكیان بۆ ئایین هەیە، ئیجتیهاد لە سنورێكی زۆر بەرتەسكدا لە دونیابینیاندا هەیە، رووكەشی دەقەكان وەردەگرن و لە ئەسـیوبیا لەدایكبـووە، سـەرەتا فیقهـی لەسـەر مەزهەبـی ئیمــام شــافعی خوێنــدووە، دواتــر هاتوەتــە ســعودیە و لــەوی درێــژەی بــە خوێنــدن داوە(17). لــە كۆلێجــی شــەریعەی زانكــۆی ئیســامیی بەكالۆریۆســی خوێنــدوە، پاشــان لــە 1974 ماســتەری لــە شــەریعە لــە زانكــۆی بنجـاب وەرگرتـووە، دواتـر لـە زانكـۆی قاهیـرە دكتـۆرای بەدەســتهێناوە، لــە 1996 كۆچــی دوایــی كــردووە. چەندیـن بەرهەمـی چاپكـراوی هەیـە دیارترینیـان: حقیقة الدیمقراطیـة وانهـا لیسـت مـن االسـام، حقیقـة الشـوری فــي االســام، العقیــدة االســامیة وتاریخهــا، الصفــات االلهیــة فــي الكتــاب والســنة النبویــة فــي ضــوء الثبــات والتنزیــە (18)
2 -رەبیـع بـن هـادی بـن محەمـەد عەمیـر مەدخەلـی، لـە گونـدی جەرادیـە رۆژئـاوای شـاری سـامتەی سـعودیە لــە 1932 لەدایكبــوە، لــە تەمەنــی منداڵیــەوە دەســتی داوەتــە خوێنــدن، ســەرەتا لــە خوێندنــی مزگەوتــەوە دەسـتپێكردوە، دواتـر پەیمانگـەی تـەواو كـردووە، رەبیـع مەدخەلـی هـاوڕێ و قوتابـی محەمەد ئەمـان جامی بووە، بابەتـی عەقیـدەی لای محەمـەد ئەمـان جامـی خوێندووە، دواتـر درێـژەی بـە خوێنـدن داوە و كۆلێجـی شـەریعەی زانكـۆی ئیسلامیی لـە مەدینـە تـەواو كـردووە، لەوێ لای بــن بــاز و ئەلبانــی و زانایانــی تــر وانــەی خوێنــدووە، ناوبــراو بــەردەوام دەبێــت لــە خوێنــدن و لــە زانكــۆی شـا عەبدولعەزیـز لـە 1977 ماسـتەر و لـە 1950دكتـۆرا لـە بـواری فەرمـودە بەدەسـتدێنێت و لـە زانكـۆی ئیسلامیی مەدینـە بووەتـە مامۆسـتا، زیاتـر لـە 30 كتێبـی چاپكـراوی هەیـە، ئەمـە جگـە لـە دەیـان وتـاری نووسـرا و دەنگـی و فەتـوا(19).
لـە دیارتریـن بەرهەمەكانـی: بيـن الاماميـن مسـلم والدارقطنـي. كشـف موقـف الغزالـي مـن السـنة وأهلهـا. مذكـرة فـي الحديـث النبـوي. انقضـاض الشـهب الفلســفية علــى أوكار عــدن الخلفيــة. التعصــب الذميــم وآثــاره. مجازفــات الحــداد. مــع بكــر أبــو زيــد فــي الحــد الفاصــل بيــن الحــق والباطــل. منهــج األنبيــاء فــي الدعـوة إلـى اللـه فيـه الحكمـة والعقـل(20)صـد عـدوان الملحدیــن وحكــم االســتعانة بغیــر المســلمین، أضــواء اسـامیة علـی عقیـدة سـید قطـب وفكـره، مطاعـن سـید قطـب فـي اصحـاب رسـول اللـه صلـی اللـه علیـە وسـلم، العواصـم ممـا فـي كتـب سـید قطـب مـن العواصـم(21).
ئەمــە وێــڕای چەندیــن وتــاری نووســراو و دەنگــی و فەتـوا لـە بـوارە جیـاوازەكان.

بنەمای فیكری مەدخەلی :
مەدخەلـی بـە گشـتیی لـە بنەمـا مەنهەجییـەكان لەگـەڵ سـەلەفی زانسـتیی جیـاوازی نییـە، هەردوكیـان بڕوایـان بــەو تێزەیــە كــە (پەیــڕەوی لــە كتێــب و ســوننەت بــە تێگەیشــتنی پێشــین) دەكــەن(22)بــەڵام هەندێــك بنەمــا هەیــە كــە مەدخەلییــەكان زۆر جەختــی لەســەر دەكەنـەوە و لـە وتـار، فەتـوا و نووسـینەكانیاندا پشـكی شـێری بەركەوتـوە، دەكرێـت لێـرەدا ئاماژەیـان پێبدەیـن، ئەوانیــش.
1 -خۆبەدورگرتــن لــە سیاســەت و پابەندبوونــی تــەواو بــە دەســەڵاتەوە و بــە بەڵگەهێنانــەوەی ئــەو دەقانــەی بــاس لــە پەیوەســتبوون بــە دەســەاڵتەوە دەكــەن بــۆ دەســەاڵتدارانی ئەمــڕۆ)(23)لـە تـەواوی كتێبەكانی رەوتـی مەدخەلـی جەختكراوەتەوە لەســەر واجبوونــی پابەندبــوون بــە كۆمەڵــی موســڵمانان و گوێرایەڵــی كاربەدســتی وڵات و حەرامــی دەرچــوون لــە دژیــان مەگــەر كوفــری ئاشــكرایان لێببینرێــت.
لــەم چوارچێوەشـدا مەدخەلییـەكان هـەر جـۆرە ئامۆژگارییەكـی كاربەدەسـت بـە ئاشـكرا بـە حـەرام دەزانـن، بـە بـڕوای ئــەوان دەبێــت ئامــۆژگاری بــە نهێنــی بكرێـــت(24) محەمـەد ئەمـان جامـی پێیوایـە ئامۆژگاریكردنی پێشـەوای موســڵمانان واجبێكــی ئایینییــە و كەموكورتییەكانــی پــێ پڕدەكرێتــەوە چونكــە پێشــەوای موســڵمانان پارێــزراو )معصــوم)نییــە لــە هەڵــە و تــاوان، بــەڵام دەبێــت ئامــۆژگاری بــە نهێنــی بێــت (25).
ســەلەفی مەدخەلــی زۆر جەخــت لەســەر جێگیــری دۆخــی سیاســیی وڵات دەكەنــەوە، ئــەوان دژی هــەر جــۆرە ئاڵوگۆڕێكــی ئاشــتیانەی دەســەڵاتن، هەڵبــژاردن و شــۆڕش رەتدەكەنــەوە، ئەوانــەی داوای گۆڕانــكاریی سیاسـیی دەكـەن لـە كۆمەڵگـە بـەلای ئەوانـەوە موبتەدیـع یــان خەواریجــن، ئــەوان ســورن لەســەر گوێڕایەڵــیكاربەدەســتی واڵت(26)مەدخەلییــەكان بــە شــیوەیەكی سەرسـەختانە دژی ئـەو زانایانـە دەوەسـتنەوە كـە ناكۆكـن لەگەڵیـان، لـە كاتێكـدا لـە ئاسـت ئـەو زانایانـەی سـەر بـە دەسـەاڵتن بێدەنگـن یـان پاسـاو بـۆ كارەكانیـان دێننـەوە، ئـەوان رەخنـەی تونـد لـە هـەر بیرۆكەیـەك دەگـرن كـە دژ بــە سیاســەت و شــەرعیەتی دەســەڵات بێــت (27) .
محەمـەد ئەمـان جامـی پاسـاو بـۆ نزیكیـان لـە دەسـەڵات بەوەدێنێتــەوە كــە لــە فەرمــودەدا هاتــووە ئــەوەی بــە دەسـەڵات دەكرێـت بـە قورئـان ناكرێـت، مەبەسـت لـەم دەقـە ئەوەیـە لـە روی كردارییـەوە دەسـەڵات دەتوانێـت پایەكانــی ئاییــن راگیــر بــكات، ئەوانیــش بــە مەبەســتی گەیاندنـی ئاییـن لـە دەسـەڵات نزیكدەبنـەوە(28).
جامـی خـۆی بـە هەڵگـری راسـتەقینەی رێبـازی سـەلەف دەزانێــت، ئــەو پێیوایــە ئــەو مەنهەجــەی محەمــەد كـوڕی عەبدولوەهـاب تەبەنـی كـردوە رێبـازی سـەلەفی راســتەقینەیە، كــە لــە دوو بــواردا بەرجەســتە بــووە، یەكـەم حكومەتێكـی ئیسلامیی كـە دەسـتورەكەی قورئان بێـت، ئەمـەش حكومەتـی سـعودیەیە كـە رایگەیانـدووە دەســتورەكەی قورئانــە، دووەمیــش ئــەو مەنهەجــی خوێندنەیــە كــە لــە ســعودیە پەیــڕەوی لێدەكرێــت و تاكەكانــی لەســەر پــەروەردە دەكرێــت كــە تــەواوی بابەتـە ئایینییـەكان لەسـەر مەنهەجـی سـەلەف دانـراون.
جامــی پێیوایــە كاربەدەســتان تەنهــا ئــەو بەرپرســانە ناگرێتــەوە كــە لــە دەســەڵاتی جێبەجێكردنــدان، بەڵكــو میـر و زانایانیـش دەگرێتـەوە كـە قسەڕۆیشـتون لـە نـاو كۆمەڵگـەدا، دەبێـت زانایـان دەسـتی كاربەدەسـتان بگـرن تـا لەسـەر رێگـەی راسـت بـەردەوام بـن و دادپـەروەری بەرقەراربێــت، دەبێــت بــە نەرمونیانــی ئامۆژگارییــان بكـەن، كاربەدەسـتان ئەگـەر بـە شـەریعەتیش كارنەكـەن هەندێــك دەیكەنــە بیانــوو بــۆ گرتنەبــەری توندوتیــژی لـە بەرامبەریـان، بـەڵام بـەلای جامییـەوە خۆپیشـاندان و كودەتـا تـەواوی ئـەو شـێوازانە هـی جاهیلیـن و هیچیـان لــە ئیســامدا نیــن (29).

مەدخەلیــش جەخــت لەســەر بۆچوونــی مامۆســتاكەی دەكاتـەوە و پێیوایـە بەوپێیـەی كاربەردەسـتان لـە سـنوری ئیسـلام نەچوونەتـەدەر و كوفـری ئاشـكرایان لێنەبینـراوە، دەبێـت گوێرایەڵییـان بكرێـت، بـە دانایـی و نەرمونیانـی هەڵەكانیــان راســتبكرێتەوە، نــەك وەكــو خەواریــج لــە فەرمانیـان دەرچیـن و لێییـان هەڵگەرێینـەوە گرفـت بـۆ موســلمانان دروســتبكەین (30) لەدۆخــی تێكچونــی وڵات و كۆمەڵگــەی ئیسـلامی، میتـۆدی سـەلەفی مەدخەلـی بـۆ چاكسـازی و گۆڕانـكاری لــەوەدا خۆیدەبینێتــەوە كــە پــەروەردەی تــاك تاكــە چارەســەر و رێگەیــە، بــە بــڕوای ئــەوان دەبێــت تاكــی موســڵمان بــە شــێوەی تەندروســت پــەروەردە بكرێــت و عەقیــدەی ئیســلامیی لــە ناخیــدا بچێنرێــت، ئەمــەش دەبێتـە دەسـتپێكی گۆڕانـكاریی و دروسـتكردنی دەوڵەتـی ئیسـلامیی،

بۆیە دروسـتكردنی حیزبی سیاسـیی و كۆمەڵە رەتدەكەنــەوە و بــە حەرامــی دەزانــن، هــەروەك كاری مەدەنـی وەكـو خۆپیشـاندان، هەڵبـژاردن، مانگرتـن، ... تــاد بــە حــەرام دەزانــن(31).
2- زیادەڕۆیــی لــە شــكاندنی نەیارانیــان و بەكارهێنانــی زانسـتی جـەرح و تەعدیـل و زاراوەكانـی وەكـو تەفسـیق و تەبدیـع بـۆ ئـەو مەبەسـتە (32) ،) بابەتێــك كــە بــەلای ســەلەفی مەدخەلییــەوە جێــی بایەخـە، جـەرح و تەعدیلـە (زانسـتێكی تایبەتـە بـە بواری فەرمودەناســی و ئەوكەســانەی فەرمــودە دەگیڕنــەوە – ســیوەیلی)، بــەلای ئەوانــەوە دەبێــت لەســەر ئــەم پێـوەرە نووسـین و فتـوای ئەوانـی تـر وەرگیرێـت(33) ، زۆرجاریـش وتـە و بڕیارەكانـی رەبیـع مەدخەلـی دەكـەن بـە پێـوەری جـەرح و تەعدیـل بـە شـكاندن و هەڵنانـی كەســایەتی و زانــاكان)(34).
3- مەدخەلییــەكان هەڵــە و كەموكورتــی ئەوانــی تــر زەق دەكەنــەوە، تۆمــەت دەخەنــە پــاڵ نەیارانیــان، بەمــەش خۆیــان بــە تاكــە مەنهەجــی راســت و دروســت دەناســێنن)(35)یەكێــك لــە چەكــە فیكریەكانــی دەســتی ســەلەفی مەدخەلــی تەبدیــع و تەفســیقكردنی نەیارانییانــە، بەشــێوەیەك لەســەر بچوكتریــن ناكۆكــی تۆمەتــی تەبدیــع دەدەنــە پــاڵ نەیارانییــان، هەڵــەی بەرامبەرەكانیــان زەق دەكەنــەوە، ئەگــەر نەیارانیــان دەسـتەواژە و چەمكێـك بەكاربێنـن كـە ئامـاژەی دروسـت و نادروســت لەخۆبگرێــت، مەدخەلییــەكان ئامــاژە نادروســتەكەی وەردەگــرن تــا نەیارەكەیــان بــە لادان و تەبدیــع تۆمەتبــار بكــەن.
4- دەســتەواژی تونــد بەرامبــەر نەیارانیــان بەكاردێنــن، بــۆ نموونــە بــە نەیارانیــان دەڵێـن:فـڵان لـە جولەكـە و مەسـیحی پیسـترە، درۆزن، گومڕاگــەر، پیســترین كەســی ســەر زەوی، درۆزنــی شـەڕەنگێز، فێڵبـاز، موبتەدیـع، ئەهلـی ئـارەزوو، دوژمنی ســوننە، مومیــع، رافیــزی، دەجــال، ... تــاد .
5- خۆیــان بـە پارێـزەری راسـتەقینەی ئیسـلام و شـەریعەت دەزانـن، بازنــەی ئایینــداری لەخۆیانــدا كورتهەڵدێنــن، ئــەوەی لەخۆیــان بێــت رزگاربــووە لــە ئاگــری دۆزەخ، ئــەوەش دژیـان بێـت تیاچـوە و دۆزەخ پەناگەیەتـی، ئـەوان حوكـم دەدەن لەســەر راســتی نەهجــی موســڵمانان، ئــەوەی بـەلای ئەمانـەوە تەزكیـە كرابێـت ئـەوە ئەهلـی ئایینـە و دەبێــت ئایینــی لێوەرگیرێــت.
6- دیدێكــی بەرتەســكیان بــۆ ئاییــن هەیــە، ئیجتیهــاد لــە ســنورێكی زۆر بەرتەســكدا لـە دونیابینیانـدا هەیـە، دیدێكـی دەقگەراییـان هەیـە بـۆ ئاییــن، رووكەشــی دەقــەكان وەردەگــرن و بــۆ هەمــوو شــتێك داوای بەڵگــە لــە قورئــان و ســوننەت دەكــەن، ئیجتیهــادی نەیارانیــان بــە بیدعــە ناودەبــەن)(36).
7- رەتكردنــەوەی دروســتكردنی حیزبــی سیاســیی و دژایەتــی حیزبــە ئیسـلامییەكان، بنەمایەكــی تــری مەدخەلـی بەرپەرچدانـەوە و دژایەتیكردنی حیز و گرووپە ئیسـلامییەكانە، بــەلای مەدخەلییەكانــەوە دروســتكردنی حیـزب لەژێـر هـەر ناوێكـدا پێچەوانـەی ئیسـلامە، بۆیـە بــە ئەركــی خۆیانــی دەزانــن دژایەتــی هــەر كەســێكی حیزبــی بكــەن، تەنانــەت دەنگدابڕیــن و خۆدورگرتــن لێییـان بـە ئەركێكـی ئایینـی دەزانـن، هەركەسـیش نزیكی حیزبییـەكان بكەوێتـەوە بەلایانـەوە موبتەدیعـە و دەبێـت تەوبــە بــكات. ئــەو قوتابیانــەش كــە ســەرقاڵی زانســتی شـەرعین دەبێـت نەیـاری خۆیـان بـۆ حیزبییـەكان دەربڕن تــا لــە خانــەی ســەلەفی ئەژماربكرێــن. تەنانــەت رێگــە نـادەن بـۆ بەڵگەهێنانـەوەش پەنـا بـۆ قسـەی نەیارانیـان ببرێــت، ئەگــەر قسەكەشــی دروســت بێــت(37) ســەبارەت بــە حیزبــە ئیســلامییەكان، محەمــەد جامــی پێیوایــە بوونــی حیــزب بیدعەیــە و بارگرانییــە بــۆ بانگـەوازی ئیسـلامیی، ئـەو حیزبانـە هاوشـێوەی حیزبـە سیاســییەكانی تــر ســەرقاڵی بەدیهێنانــی بەرژەوەنــدی كەسـیی و تایبەتـی خۆیانـن و بوونەتـە مەترسـی بۆسـەر بانگــەواز، بــەڵام مەدخەلــی لــە مامۆســتاكەی توندتــرە و پێیوایــە ئــەو حیزبانــە هیــچ شــەرعییەتێكیان نییــە و دروســتكردنی حیــزب حەرامــە(38).. لەگــەڵ ئــەوەی مەدخەلییــەكان بەرامبــەر رەوتــە ئیســلامییەكانی تــر هەڵویســتی توندیــان هەیــە، بــە تایبــەت ئیخــوان و ســرورییەكان، بــەڵام بەرامبــەر رەوتــی لیبرالــی نەرمــن، موســا عەبدولعەزیــز یەكێــك لــە رێبەرانــی مەدخەلــی پێیوایــە لیبرالیــەكان بــەراورد بــە ئیخــوان و ســروریەكان لــە ســەلەفی نزیكتــرن، لیبرالییـەكان بانگەشـەی چەنـد شـتێكی رەوا دەكـەن، بۆیە ئــەو بــە رەوای نابینێــت كــە لیبرالییــەكان بــە عەلمانــی ناوببرێــن (39)0
8- جەختكردنــەوە لەســەر پاڵپشــتیكردنی بۆچــون و دونیابینیــان بــەو دەقانــەی لــە پێشــینەكانی ســەدەكانی یەكـەم، دووەم و سـێییەمی كۆچـی گیڕدراونەتەوە، ئەوان رووكەشــی دەقــەكان وەردەگــرن، رەچــاوی میتــۆدی مەبەســتەكانی شــەریعەت ناكــەن، بــۆ بەهێزكردنــی بۆچوونەكانیشــیان فتواكانــی بــن بــاز، عوســەیمین، بەلای مەدخەلییەكانەوە دروستكردنی حیزب لەژێر هەر ناوێكدا پێچەوانەی ئیسلامە، بۆیە بە ئەركی خۆیانی دەزانن دژایەتی هەر كەسێكی حیزبی بكەن ، ئەلبانـی، سـاڵح فـەوزان و گەورەزانایانـی تـری سـعودیە لــەو بابەتانــەی لەگەلیــان هــاوڕان (40)

دەرئەنجام
رەوتــی مەدخەلــی لــە ئەنجامــی داگیركردنــی كوەیــت لەلایـەن حكومەتـی عێراقـەوە سـەریهەڵدا و پەرەیگـرت، حكومەتــی ســعودیەش قۆســتیەوە و بــۆ بەهێزكردنــی نفــوز و دەســەڵاتی خــۆی بەكاریهێنــاوە، هــەروەك ژمارەیــەك لــە وڵاتانــی تــری ئیســلامیش هەمــان رێچكەیــان گرتەبــەر، چونكــە مەدخەلییــەكان داكۆكــی لــە پاراســتنی هێمنــی وڵات و دژایەتــی هەرجــۆرە رووبەڕووبوونەوەیەكــی كاربەدەســتان دەكــەن و دژی ئاڵوگــۆڕ و دەستاودەســتی دەســەڵاتن، ئەمــەش لەگــەڵ ویسـتی زۆربـەی دەسـەڵاتدارانی رۆژهەڵاتـی ناوەڕاسـت كۆكـە، مەدخەلییـەكان لـە رێگـەی جیـاوازەوە بـە تایبـەت نووســین، وتــاری مزگــەوت و دەزگای راگەیاندنــەوە بـرەو بـە كاری خۆیـان دەدەن، خۆیـان بـە شـوێنكەوتەی راســتەقینەی ئیســلام دەزانــن و ئەوانــی تــر دەخەنــەوە دەرەوەی بازنــەی موســڵمانی راســتەقینە.

سەرچاوە و پەراوێز:
1-تومــاس هیغهامــر وســتیفان لاكــروا: حتــی لا یعــود جهیمـان، حفریـات ایدولوجیـة ومالحـق وثائقیـة نـادرة، اعــداد وترجمــة وتعلیــق: د. حمــد العیســی، تقدیــم: د. محمــد حامــد الاحمــري، متــدی المعــارف، الطبعــة الثالثــة، بیــروت 2014 ،ل38 -39.
2-فهـد القحطانـي: زلـزال جهیمـان فـي مكـة، منظمـة الثـورة الاسـلامیة فـي الجزیـرة العربیـة، الطبعـة الاولـی 1987 ،دون مـكان الطبـع، ل19
3-أبــو البــراء الابــي: الجامیــة المداخلــة، ئینتەرنێــت، info.bayaan.
4-- محمــد خیــر موســی: كيــف نشــأت »الجاميــة« أو »المدخليــة«؟!، ئینتەرنێــت
5- ) www. arabi .com.) أخرجه الامام البخاري في صحيحه رقم 3053)
6-محســن الســوري: يحرمــون الاحــزاب السياســية والمظاهـرات واالحتجـاج: التيـار المدخلـي الديـن طاعـة الحاكــم، ئینتەرنێــت، www..marayana .com
7-محمــد خیــر موســی: كيــف نشــأت »الجاميــة« أو »المدخليــة«؟!،
8-محســن الســوري: يحرمــون الاحــزاب السياســية والمظاهــرات والاحتجــاج
9- محمــد خیــر موســی: كيــف نشــأت »الجاميــة« أو »المدخليــة«؟!،
10-سەرچاوەی پێشوو.
11-مجموعــة مــن الباحثیــن: عقیــدة الطاعــة وتبدیــع المختلـف، السـلفیة الجامیـة، مركـز المسـبار للداراسـات والبحــوث، الطبعــة الاولــی، دبــي 2012 ،ل41
12-سەرچاوەی پێشوو، ل156
13-أبومحمــد المفدســي: تحذیــر البریــة مــن ضــالات الفرقــة الجامیــة والمدخلیــة، ئینتەرنێــت، www.cia. gov
14-حسـن أبوهنیـة: السـلفیة المدخلیة سـاح الدكتاتوریة العربیة، ئینتەرنێت .www trtarabi com
15-مي محمد: التیار المدخلي، سـیاق النشـأة والتوظیف وقائمـة بأهـم الـردود علیـه، منشـورات مؤسسـة تبیـان، دون سـنة النشـر، نسـخة الكترونیة، ل15.
16-مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة، ل10
17-ئینتەرنێت www.ajurry.com
18-مي محمد: التیار المدخلي، ل12.
19-ئینتەرنێت، .www.rabee com
20--إيمـان الحيـاري: مـن هـو ربیع المدخلی، ئینتەرنێت، www. mawdoo.com
21-مي محمد: التیار المدخلي، ل13
22-مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة، 243 -244
23-احمـد سـالم: اختـلاف الاسلامیین، الخلاف الاسـلامي – الاسـلامي حالــة مصــر نموذجــا، مركــز نمــا للبحــوث والدراسـات، الطبعـة الاولـی، بیـروت 2013 ،ل116 -117
24-سەرچاوەی پێشوو، ل221
25-سەرچاوەی پێشوو، ل66
26-حسـن أبوهنیة: السـلفیة المدخلیة سـلاح الدكتاتوریة العربیة، ئینتەرنێت، www. trtarabi.com
27-مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة، ل48
28-سەرچاوەی پێشوو، ل51
29-سەرچاوەی پێشوو، ل61
30-سەرچاوەی پێشوو، ل68.
31-احمد سالم: اختلاف الاسلامیین، ل230 -213
32-سەرچاوەی پێشوو ل116 -117
33-نبیــل غــزال: المدخليــة.. النشــأة والتوظيــف، ئینتەرنێــت www.islamion. com
34-احمد سالم: اختلاف الاسلامیین، ل116 -117
35-الدكتاتوریــة العربیــة، ئینتەرنێــت، www. trtarabi com.
36-نبیــل غــزال: المدخليــة.. النشــأة والتوظيــف، ئینتەرنێــت www.islamion. com
37-سەرچاوەی پێشوو
38-مجموعة من الباحثین: عقیدة الطاعة،، ل73
39-سەرچاوەی پێشوو، ل169
40--احمد سالم: اختلاف الاسلامیین، ل116 -117.