03:27 - 15/06/2020
هەرێمی كوردستان لە دوڕیانی چاكسازی و هەرەسدا
قەیران و دەرفەت
ئەگەرچی چاكسازی لە هەرێمی كوردستان خواستێكی نوێ نییە و لە دوتوێی ساڵەكانی رابردوودا نەك هەر خواستێكی جەماوەری بەڵكو بووەتە كارنامەی سیاسی و دامەزراندنی بزوتنەوە و حیزبی سیاسی لە پێناویدا، بەڵام بە بڕوای چاودێران ئێستا چاكسازی نەك تەنها قۆناغی خواست و داواكردنی تێپەڕاندووە، بەڵكو بووەتە زەرورەتێكی حەتمی و بە لەبەرچاوگرتنی رەوشی ئەمرۆی هەرێم، كوردستان تەنها دوو رێگای لەبەردەمدایە یان ئەنجامدانی چاكسازی، یان شكست و داڕمانێكی گەورە.
چاكسازی چییە؟
بە لەبەرچاوگرتنی پێناسە و تیۆرە زۆر و زەوەندەكان بۆ چاكسازی، دەتوانرێت بە سادەیی بوترێت چاكسازی گۆڕینی دۆخە سلبییەكانە بەرەو ئیجابی بەشێوازی هێمن و لەسەرخۆی بێ توندوتیژی و شۆڕش، جا ئەو چاكسازییە ڕوو لە تاك بێت یان كۆمەڵگە یان دەزگا.
بۆیە چاكسازیی و سیاسەت نزیكترینن لێك ئەگەر یەكیش نەبن؛ جاری واش هەیە ئەگەر چاكسازییەكە زۆر گەورە و بنەڕەتی بێت ئەوا ئاوەڵناوی شۆڕشی پێوە دەنووسرێت وەك شۆڕشی ئیسلاحی بە تایبەت لە دژی گەندەڵی، یان ئەگەر ئەو چاكسازییە ئەنجامێكی خێرا و بەرچاوی لە ماوەیەكی كەمدا لێبكەوێتەوە جگە لە شۆڕشی ئیسلاحی بە شۆڕشی سپی ناودەبرێت.
هەرێمی كوردستان و زەرورەتی شۆِرشی سپی و ئیسلاحی:-
بە لەبەرچاوگرتنی پێناسە و تێڕوانینەكان و قۆناغبەندی و ناونانی قۆناغ و ئەنجامەكانی چاكسازی، پرسیار ئەوەیە ئێستا هەرێمی كوردستان تا چەند پێویستی بە چاكسازییەكی ریشەیی و شۆڕشێكی ئیسلاحی و قەلاچۆكردنی گەندەڵی هەیە.
ئێستا هەرێمەكە لە رەوشێكدایە كە لە مانگی حوزەیراندا فەرمانبەر و خانەنشین و مووچەخۆرەكانی چاوەڕوانی مووچەی مانگی شوبات دەكەن، ئەوە جگە لە بلۆككردنی چەندین مووچەی مانگەكانی ساڵانی رابردوو و پاشەكەوتكردنی بڕێكی زۆری ئەو مووچانەش كە دابەشكراون،
بەپێی ژمارە فەرمییەكان
كۆی گشتی ژمارەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان 1.255.323 (یەك ملیۆن و دووسەد و پەنجاو پێنج هەزار و 323) مووچەخۆرن
لەو ژمارەیە
كارمەندی مەدەنی = 430.231 (چوارسەد و سی هەزار و دووسەد و سی و یەك) مووچەخۆر
سەربازی = 217.979 (دووسەد و حەفدە هەزار و نۆسەد و حەفتا و نۆ) مووچەخۆر
پۆلیس و ئاسایش = 104.699 (سەد و چوار هەزار و شەشسەد و نەوەت و نۆ) مووچەخۆر
خانەنشین = 246.269 (دووسەد و چل و شەش هەزار و دووسەد و شەست و نۆ) مووچەخۆر
دەستەبەری كۆمەڵایەتی = 159.158 (سەد و پەنجا و نۆ هەزار و سەد و پەنجا و هەشت) مووچەخۆر
شەهیدان = 96.937 (نەوت و شەش هەزار و نۆسەد و سی و حەوت) مووچەخۆر.
ئەگەرچی هەر خودی ئەم ژمارانە سەلمێنەری ئەوەن كە هەرێمی كوردستان بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانەكەی كراوەتە هەرێمێكی موچەخۆری بەرخۆر كە دەوترێت بەشی زۆری بۆ ململانێی حیزبی و كڕینی دەنگدەر و كۆكردنەوەی خەڵك بووە لە دەوری دوو حیزب لەسەر حسابی حكومەت، هاوكات گومانی گەورە لە وردەكاری ئەو ژمارانەدایە كە سیخناخ بن لە مووچەخۆری وەهمی و كەسانی ناشایستە و كەسانێك كە لە یەك كاتدا لە یەك مووچە زیاتریان هەبێت، ئەوە جگە لە جۆرێك لە بێكاری دەمامكدار لە هەرێمی كوردستان كە لەناو خەڵكی هەرێمەكەدا پێیان دەوترێت "بندیوار" كە گوزارشتە لە كەسانێك بێ ئەوەی هیچ كار و بەرهەم و دەوامێكیان هەبێت لەسەر حسابی حكومەت مووچە وەردەگرن، كە بە بڕوای شارەزایانی دارایی ئەم بندیوار و مووچەخۆرە ناشایستە و وەهمییانەی حیزب بوونەتە مایەی ئەوەی كۆی مووچەخۆرانی فیعلی هەرێمەكە تووشی قەیران بن و زیاتر لە 50 رۆژ لەنێوان دوو مووچەدا چاوەڕوانی وەرگرتنی مووچەی چەندین مانگ و ساڵ پێش ئێستایان بن.
"هەموو رێگاكان دەچنەوە بانە"
ئەوە پەندێكی كوردەوارییە زیاتر لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەر زاری هاوڵاتیان بەكاردەهێنرێت، مەبەست لێی هەموو ئاكارەكان دەگەنەوە بە یەك ئەنجام، ئەشێ لەم دۆخەی هەرێمی كوردستاندا كە گەورەترین كێشە لە ئێستادا نەبوونی مووچەیە، فۆكەسی سەرەكی چاكسازی لەسەر مووچە و رەوشی دارایی بێت، بەڵام سێكتەرێك نییە لە هەرێمەكەدا كە بەدەست قەیرانەوە نەناڵێنێت، دارایی، تەندروستی، سەربازی، پەروەردە، خزمەتگوزاری، پەیوەندی، ئەمنی و سەرجەم سێكتەرەكانی دیكە وەك دەوترێت ژمارەی قەیرانەكان لە هەرێمی كوردستان هێندەی ژمارەی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمەكەیە و تەمەنیشیان ئەندازەی تەمەنی هەموو كابینەكانی حكومەت، بە لێوردبوونەوە لە هەر قەیران و سێكتەرێكیشیان قەبارەیەكی كەڵەكەبووی گەندەڵی بەدیدەكرێت و بە هەڵسەنگاندنی هەر گەندەڵییەكیشیان یەك ئەنجام دەبینرێت، ئەویش بەرژەوەندی حیزب و زیانی گشتی، یان بە واتایەكی روونتر حیزب لە كوردستان دەستی هەیە لە تەواوی جومگەكانی حكومەتدا و گەندەڵی لەپێناو بەژەوەندی حیزب یان گروپێكی حزبیدا هاوشێوەی گرێی شێرپەنجەیی بە تەواوی جەستەی پەیكەرەی حكومڕانیدا بڵاوبووەتەوە، بۆ لابردنی ئەو گرێیانە و خاوێنكردنەوەی پەیكەرەكەش هەموو رێگاكان دەچنەوە سەر چاكسازی، كەواتە ئێستا لە كوردستان چاكسازی زەرورەتێكی حەتمییە بۆ رێگری لە داخوران و كۆتایهاتن و كەوتنی سێكتەر بە سێكتەری ژیان و حكومەتداری.
قەیران دەرفەتە یان لەمپەڕ لەبەردەمی چاكسازیدا؟
ساڵی 2016، سەرۆكی كابینەی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مەراسیمێكدا كە بۆ راگەیاندنی (پلانی ریفۆرمی حكومەتی هەرێم)ئەنجامدرا وتی "قەیرانی دارایی دەرفەتێكی زێڕینە بۆ راستكردنەوەی هەڵە و كەموكوڕییەكان و جێبەجێكردنی ڕیفۆرم" هەر لەو مەراسیمەدا پەندێكی كوردی بە نمونە هێنایەوە كە دەڵێت "ئەو كەوتنەی نەتكوژێ، بەهێزترت دەكات"، بەڵام ئێستا دوای 4 ساڵ لەو پلانەی كە سەرۆكی حكومەت كاتەكەی بە دەرفەتی زێڕین دەزانی، قەبارەی قەیرانەكانی هەرێمی كوردستان چەندین هێندە گەورەتر بوون و هەتا ئەم چركەیەش هیچ هەنگاوێكی فیعلی بۆ چاكسازی و ریفۆرم و كۆتایهێنان بە گەندەڵی و قۆرغكاری نەنراوە.
ئەگەرچی دەشێ رەوشی ئێستا لەبەر چەند هۆكارێك لەبارتربێت بۆ چاكسازی وەك:-
یەك: كابینەیەكی نوێی حكومەتی لە هەرێمی كوردستان لەكاردایە كە بە دروشم و لەسەر بنەمای چاكسازی دامەزراوە و هێزە سیاسییەكانی پێكهێنەری حكومەتەكە لەسەر بنەمای ئەنجامدانی چاكسازی رێككەوتننامەیان كردووە.
دوو: یاسایەك لە پەرلەمانی كوردستان دەرچوێندراوە بەناوی یاسای ژمارە (٢)یساڵی٢٠٢٠، (یاسایچاكسازیلەمووچەودەرماڵەوبەخشینوئیمتیازاتەكانوخانەنشینیلەهەرێمیكوردستان-عێراق) و لە رۆژی 6/2/2020 دوای پەسەندكردنی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە لە رۆژنامەی "وەقایعی كوردستان" بڵاوكراوەتەوە و بە بڵاوكردنەوەشی لەو رۆژنامەیەدا واتا یاساكە بەركارە.
سێ: لە پەیكەرەی سیاسی پێكهێنانی ئەم كابینەیەی حكومەتدا بڕیارە ئەنجومەنێكی تایبەت بۆ چاكسازی دروستبكرێت بەوەش یەكەمجارە لە هەرێمی كوردستان دەزگا یان دامەزراوەیەكی تایبەت بۆ چاكسازی هەبێت.
بەڵام لەپاڵ ئەوانەشدا هێشتا مەترسی هەیە كە بەرژەوەندی حیزبی جارێكی دیكە زاڵبكرێت بەسەر بەرژەوەندی گشتی و لەمپەڕ بۆ پرۆسەكە دروستبكرێت.
فرسەت سۆفی، پارێزگاری هەولێر لەم بارەیەوە لە نوسینێكدا دان بەوەدا دەنێت كە دژی چاكسازی بەژەوەندیخوازەكان كاتێك دەیانەوێت یاریەك بكەن لەجێبەجێكردنی یاساكە تۆزوخۆڵ وغوبارێك دروستببێت تێروانینی خەڵك پەرت بكەن، ئەوان لە قۆناغی ئەمرۆ لە هەموو كات زیاتر هەست بە مەترسی دەكەن، چونكە ئەوەی بونیادیان ناوە لە سەر دزی و كاری نارەواو نا شەرعی و قاچاخچیەتی خەریكە لە دەستی دەدەن.
هەر بە وتەی خۆی، سۆفی هیوادارە خەڵكی كوردستان پشتیوانی پرۆسەی چاكسازی بكات و پێیوایە نابێ ئەم دەرفەتە لە دەست بدرێت.
دانپێدانانی پارێزگاری پایتەختی هەرێمی كوردستان بەوەی كە كەسانی بەرژەوەندیخواز دەیانەوێت ئاستەنگ بۆ چاكسازی دروستبكەن دەتوانرێت وەك پشتڕاستكردنەوەی هەموو ئەو لێكدانانەوانەی پێشتر بێتە هەژمار، كە ئەم دۆخە پڕ قەیران و نەهامەتییەی هەرێمی كوردستانی تێكەوتووە تەنها لە بەرژەوەندی چەند گروپ و دەستە و تاقمێك و زیانی تەواوی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانە، خۆ ئەگەر دەرفەتێك هەبێت بۆ چاكسازی ئەوا ئەمجارە ریزبەندییەكە ئاوەژوو دەبێتەوە، هاوڵاتیان سودمەند و گروپە بەرژەوەندیخوازەكانیش زیانمەند دەبن، كەواتە رێگای سێیەم لەبەردەم هەرێمی كوردستاندا نییە یان بە رێگای چاكسازیدا بەرەو سەركەوتن هەنگاو دەنێت، یان بە رێگای بەردەوامی ئەم دۆخەی ئێستا بە ئاراستەی هەرەس گلۆر دەبێتەوە.