03:55 - 22/06/2020
دیسان وەفدی هەرێم ملی رێگا دەگرنەوە بەرەو بەغداد
جارێكی دیكە وەفدی هەرێمی كوردستان ملی رێگا دەگرێتەوە بەرەو بەغداد، رێگایەك كە لە چەند ساڵی رابردوودا بەردەوام جمەی هاتووە لە وەفد و هاتوچۆی نوێنەر و گواستنەوەی پەیامەكانی یەكتر، بەڵام تا هەنوكە هیچ ئاكامێكی نەبووە.
ئەمڕۆ دووشەممە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی ڤیدیۆ كۆنفرانسەوە، سەرپەرشتی كۆبوونەوەیەكی تایبەت بە دانوستان لە گەڵ حكومەتی فیدراڵی كرد.
لە كۆبوونەوەكەدا كە جێگری سەرۆكی حكومەت و ئەندامانی وەفدی دانوستان بەشداربوون، گفتوگۆ دەربارەی دەرئەنجامی دانوستاندن و چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی لەسەر بنەمای دەستووركرا بۆ گەیشتن بە ئەنجام و رێككەوتن بە ئاراستەی دابینكردنی ماف و شایستە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان.
سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان جەختی لەوە كردەوە كە ئەوان ئامادەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە گەڵ حكومەتی فیدراڵی و جێبەجێكردنی پابەندبوونەكانی خۆیان بەرامبەر بە دابینكردنی ماف و شایستە دەستوورییەكانیان بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتنێكی گشتگیر كە تێیدا ئەرك و بەرپرسیاریەتییەكانی هەر لایەك دیار بێت و جێی ڕەزامەندی هەردوولا بێت.
هەروەك بە وتەی سەرۆكی حكومەت، چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەردوولا لە بەرژەوەندی سەرجەم هاووڵاتییانی عێراقدایە و فاكتەرێكی گرنگیشە بۆ هێنانەدی سەقامگیریی لە ناوچەكەدا.
ئەو وتانەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە تەمەنی كابینەكەی لە ساڵێك نزیكبووەتەوە لەكاتێكدایە كە ئێستا هەرێمی كوردستان بە قەیرانێكی دارایی قوڵدا گوزەر دەكات و لە مانگەكانی رابردووشدا بەبێ یاسای بودجە و تەنها بە جۆرێك لە سوڵحی سیاسی، حكومەتی ناوەندی بڕێك پارەی رەوانەی لقی هەولێری بانكی ناوەندی كردووە، بەڵام لە ئێستادا تەنانەت ئەو بڕە هاوكارییە مانگانەیەش راگیراوە.
كەی كاتی چارەسەرە؟
لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق و كۆتایی دەسەڵاتی بەعس و دووبارە رەنگرێژكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لە بەغداد، تا ئەمڕۆ كە نزیكەی 20 ساڵی بەسەردا گوزەراوە، بەردەوام چ بەرپرسانی هەولێر و چ بەرپرسانی بەغداد لە قسەكانیاندا وتویانە كێشەكان پێویستیان بە چارەسەرە، یان هەموو كات دەڵێن ئێستا كاتی چارەسەرە، بەڵام تا دێت كێشەكان كە لەسەر فایلی دارایی، فایلی سەربازی، فایلی خاكن رەوشیان خراپتر دەبێت نەك باشتر.
دواین كات كە بۆ چارەسەر بە گونجاو زانرا چەند رۆژی رابردوو سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئێستای دەستنیشانكرد و وتی، "كاتی ئەوەیە بگەینە تێگەیشتنێكی هاوبەش و هەموو دۆسیەكان یەكلابكەینەوە".
ئەو وتانەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دوای سەردانێكی سەرەتای ئەم هەفتەیەی هات بۆ بەغدا و وەك ئەوەی لە میدیاكاندا بڵاوكرایەوە لەو سەردانەیدا سەرۆكی هەرێم لەگەڵ هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق و بەشێك لە سەركردە سیاسییەكاندا كۆبووەتەوە.
بەپێی راگەیەندراوێكی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، لە كۆبوونەوەكانیدا كێشە و بەرپرسیارییەتییەكانی بە هاوبەش بۆ هەموو عێراقییان لە قەڵەم دا و گوتی: "هەموومان یەك چارەنووسمان هەیە و كێشەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان كێشەی هەموو عێراقییەكانە."
سەرۆكی هەرێمی كوردستان دووپاتی كردەوە كە دوای ئەزموونی تاڵی چەندین ساڵی گرفت و كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، "ئیدی دەبێ نەچینەوە سەر رابردوو، بەڵكو ئێستا كاتی ئەوەیە بگەینە تێگەیشتنێكی هاوبەش و بە رێككەوتنێكی گشتگیری جێی رەزامەندیی هەردوولا كە ئارامی و سەقامگیری، دادپەروەری و پێشكەوتن بۆ ئێستا و داهاتووی هاوبەشمان دابین بكات، كێشەكان بە یەكجاری چارەسەر بكەین."
نێچیرڤان بارزانی دۆخەكە و ئاڵەنگارییەكانی بە سەخت لە قەڵەم دا و رایگەیاند، دەكرێ قەیرانەكان بكرێنە دەرفەت بۆ هاوكاری و پێكەوەكاركردن، بەرەنگاربوونەوەی سەختی و قەیرانەكانی ئێستای وڵاتیش بەرپرسیاریەتیی هاوبەشی هەمووانە و بەردەوامیی كێشەكان لە بەرژەوەندیی هیچ لایەنێكدا نییە. دەشڵێت: هەموومان پێكەوە بە هاوكاری، دەتوانین بگەینە تێگەیشتنێكی هاوبەش لەسەر شێوازێكی بەڕێوەبردنی باشتری وڵات تا خزمەت بە هەموو هاووڵاتیان بكرێت.
پرسیارەكە ئەوەیە سەرۆكی هەرێمی كوردستان باسی كام رابردوو دەكات، لەكاتێكدا بە درێژایی چەند كابینەی حكومەت لە رابردوودا خۆی سەرۆكی حكومەت بووە و هەر خۆشی بەرپرسی یەكەمی فایلی نەوت و دارایی بووە كە ئاڵۆزترین و پڕكێشەترین فایل و كێشەیە لەنێوان هەولێر و بەغداد.
ناكۆكییەكانی هەولێر و بەغداد چین؟
لەپاڵ ئەوەی سیماكان و سەردەمەكانی ناكۆكی نێوان هەولێر و بەغدا جودان و رەنگە بەهۆی خراپی گوزەرانی هاوڵاتیانەوە "ناكۆكی لەسەر نەوت و بودجە" دیارترین خاڵی ناكۆكییەكانی ئەم چەند ساڵە بێت، بەڵام لە وێنە گشتییەكەدا ناكۆكی هەولێر و بەغدا سێ رەگی سەرەكی و قوڵی هەیە و سەرجەم رەگە لاوەكییەكانیش تێكەڵی ئەو 3 رەگە سەرەكییە دەبنەوە ئەوانیش (خاك و هێزی چەكدار و وزە)ن.
وزە و دارایی
بڕینی بودجەو ڕاگرتنی باڵانسی نەوت و موخەسەسات، لەسەردەمی نوری مالیكیەوە دەستی پێكرد، تائەوەی لەساڵی (2014) ەدا بەغدا یەك دیناری عێراقیشی بۆ هەرێمی كوردوستان نەنارد، لەسەرەتاوە دوو نوێنەری باڵادەستی كورد لەگەڵ مالیكی ڕێككەوتبون، كە هەرێم ڕۆژانە (400) هەزار بەرمیل نەوت ئەنێرێتەدەرەوە و پارەكەی دەداتە بەغدا، وەختێك وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەیتوانی ئەمە بكات (یان نەیكرد!)،بودجەكە لەمەركەزەوە بڕدرا،دوای (40) ڕۆژ لەبڕانی بودجەی (2014) ئەو هەموو نوێنەرەی كورد لەبەغدا بێئاگابون لێی، لەمیانەی سەردانێكی"نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان"بۆ بەغدا ڕایگەیاند كە بەغدا بودجەی هەرێمی بڕیوە، لەگەڵیشیدا حیزبەكان پارەكانی خۆیان لە بازاڕ كێشایەوە، شەڕیش لەگەڵ داعش درێژەی كێشا، تێچووی كاروباری سەربازییش لە ئابورییدا (تحدید و تخمین)ی نییە، بەڵكو چەندی ویست دەبێت بۆی خەرج بكرێت، ئیتر ئەمانە هەمووی كردییە ئەوەی كە ئەو قەیرانە قووڵە دروست ببێت كە هاوڵاتیان و مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بە قوتی خۆیان و زۆر قورس باجەكەیاندا بۆ ماوەی 4 ساڵ.
لەدوای سەرهەڵدانی ناكۆكی نەوتی و دارایی لەنێوان هەولێر و بەغدا، چەندینجار رێككەوتن ئەنجامدراوە، هەمووجارێكیش ئومێدی زۆر لەسەر رێككەوتنەكان هەڵچنراوە، بەڵام كۆتایی هەموو رێككەوتنەكان وەك یەك وابوون كە ئەویش "جێبەجێنەكردن" و دووبارە گەڕانەوەیە بۆ خاڵی سەرەتا یان چوارگۆشەی یەكەم، بە دواین رێككەوتنی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندیشەوە كە لە ساڵی 2019دا ئەنجامدرا و ئێستا لەكارخراوە و حكومەتی كاربەڕێكەری عێراق دەڵێت هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بە رێككەوتنەكەوە.
لە كۆتایی ساڵی 2014دا و بە دیاریكراوی لە بەرواری (2/12/2014) بەرپرسانی ئەوكاتەی هەولێر و بەغداد ڕێككەوتنێكی دوولایەنەیان ڕاگەیاند، بەپێی ناوەرۆكی رێككەوتنەكە بەغداد پابەندبوو بەوەی بەشەبودجەی هەرێمی كوردستان بنێترێت، لە بەرامبەریشدا هەرێمی كوردستان پابەندكرابوو كە ڕۆژانە (550) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات بەشێوەیەك كە (250) هەزار بەرمیلی لە كێڵگەكانی هەرێم بێت و (300) هەزار بەرمیلیشی لە كێڵگەكانی كەركوك بێت چونكە لەوكاتەدا بەهۆی شەڕی داعشەوە سوپای عێراق لە زۆر ناوچە هەڵوەشابوو و پێشمەرگە چوبووە بیرەنەوتییەكانی كەركوك، هەر لەو كاتەدا كە ئەو رێككەوتنە كرا و هەڵایەكی گەورەی میدیایشی لەپێناودا كرا، نرخی نەوتی برینت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە سنووری (100 دۆلار) بوو بۆ هەر بەرمیلێك و لەو سەروبەندەشدا خودی (عادل عەبدولمەهدی) كە ئێستا سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەرە، وەزیری نەوتی عێراق بوو و لایەنی پەیوەندیداربوو بە رێككەوتنەكەی هەولێر و بەغدا، بەڵام دواتر بەهۆی پابەندنەبوون و گۆڕانكارییە ئەمنی و سیاسییەكان رێككەوتنەكە وەلانرا و نە هەرێم نەوتی رادەستكرد و نە بەغدادیش بەشە بودجە و بەشەمووچەی نارد.
لە كۆتاییەكانی ساڵی 2019 و دوای پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، جارێكی دیكە وەفدی هەرێمی كوردستان ملی رێگای بەرەو بەغداد گرت و بە كۆمەڵێك هیواوە گەڕانەوە و بە گەشی باسی ئایندەی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ بەغداد دەكرد، لەو سەروبەندەدا وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان وتی لەگەڵ بەغداد رێككەوتنەكە بەجۆرێكە كە هەرێم رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ دەكات و لە پرۆژە بودجەی ساڵی 2020ی عێراقیشدا پشكی هەرێمی كوردستان رەوانە دەكرێت، نیگەرانیشی دەربڕی كە بەهۆكاری سیاسی پشكی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بۆ 12.67% كەمكراوەتەوە، بەڵام ئێستا دوای چەند مانگێك لەو هیوا گەورەیەی وەفدی كوردی بە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، جارێكی دیكە حكومەتی ناوەندی بە رەسمی دەڵێت هەرێمی كوردستان پابەندی هەناردەكردنی رێژەی دەستنیشانكراو نەبووە، هەربۆیە شایستە داراییەكانی راگرتووە و هەندێك سەرچاوەش باس لەوە دەكەن كە حكومەتی ناوەندی نەك هەر شایستە داراییەكان و مووچە رادەگرێت بەڵكو داوای گەڕاندنەوەی ئەو پارەیەش دەكات كە لە چەند مانگی رابردوودا رەوانەی هەرێمی كردووە كە بڕەكەی 453 ملیار دیناری عێراقی بووە بۆ هەر مانگێك.
كەركوك و ناوچە كێشەلەسەرەكان
ساڵی 2012 لەوكاتەدا كە عێراق رۆژانێكی خوێناوی بەدەست شەڕی تیرۆر و ململانێی مەزهەبی و تائیفییەوە بەڕێدەكرد و رۆژانە لەسەر شەقامەكانی ناوەند و خوارووی وڵاتەكە خوێن دەڕژا، نوری مالیكی سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان لەو كاتەدا ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی دەستپێكرد بۆ پارێزگاكانی دیالە و كەركوك و وەك ئەوەی لە لێدوانە رەسمییەكاندا هات لەو كاتەدا ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكە جێگیركردنی باری ئاسایش و راوەدونانی تیرۆرە لەو دوو پارێزگایە كە هەردوو پارێزگاكە لەچوارچێوەی ناوچە كێشەلەسەرەكاندا بوون، لە بەرامبەریشدا كورد هێزی پێشمەرگەی بەرەو ئەو ناوچانە جوڵاند و بە چەكی قورسەوە بەرامبەر هێزەكانی عێراق سەنگەریان گرت و پێیان وابوو كە ئامانجی هاتنی سەربازی عێراقی بۆ ئەو ناوچانە ئامانجێكی سیاسییە و مەترسییە لەسەر ئایندەی ناوچە كێشەلەسەرەكان و هەرێمی كوردستان، ئەوە یەكەم ئەزمونی سەنگەرگرتنی سەربازی هەرێمی كوردستان و عێراق بوو لە یەكتر دوای 9 ساڵ لە رووخانی بەعس و 7 ساڵ لە نوسینەوەی دەستوری نوێ، ئەگەرچی لەو كاتەدا هەوڵدرا و رەوشەكە كۆنترۆڵكرا و نەگەیشتە ئاستی تەقینەوەی سەربازی ململانێكە، بەڵام دواتر بە تایبەت كە سوپای عێراق بەهۆی شەڕی داعشەوە لەبەریەك تا رادەیەك هەڵوەشا و دەوروبەری 100 كم لە خاكی وڵاتەكەی لەدەستدا، پێشمەرگە لەو ناوچە جێناكۆكانە بەتایبەت لە كەركوك وەك پێشهاتێكی دیفاكتۆیی مایەوە، تا بەرواری 7/6/2017، ناكۆكییەكانی هەولێر و بەغدا هێشتا نەفەسێكیان تێدابوو كە نەتەقنەوە، بەڵام لەدوای ئەو بەروارە كە مەسعود بارزانی بە رەسمی رایگەیاند (ریفراندۆم) لە هەرێمی كوردستان ئەنجام دەدرێت و حیزبەكەی "پارتی دیموكراتی كوردستان" لەگەڵ "یەكێتی نیشتمانی كوردستان" بەرواریان بۆ پرۆسەكە دانا كە مانگی ئەیلولی هەمان ساڵ بوو و بڕیاریشیاندا ریفراندۆمەكە لە كەركوكبش ئەنجام بدرێت، ئیدی ناكۆكی هەولێر و بەغدا سەریكێشایە خاڵێكەوە كە گەڕانەوەی بۆ نەبوو، تا سەرەنجام لە 16 ئۆكتۆبەری 2017 هێزەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كەركوكیان رادەستی سوپای عێراق و میلیشیا شیعەكان كردەوە و بە ئێستاشەوە ئەو پرۆسەیە لێكدانەوەی جیاواز و قسەی جیاوازی لەبارەوە دەكرێت، دوای بەدوای ئەم رووداوە سەربازییە هەرێمی كوردستان كەوتە پێگەیەكی هێندە لاوازەوە چ لەرووی ئابوری چ لەرووی سیاسی چ لە رووی دیبلۆماسی كە تەنانەت توانای گفتوگۆی لەگەڵ عێراقدا نەمابوو، بە ئێستاشەوە كە رەوشەكە نەگەڕاوەتەوە پێش ئەو رووداوانەی 2017 بەڵام كەمێك ئەهوەنترە، هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە كەمترین هەنگاو بۆ رەگی دووەمی كێشە بنچینەییەكانی بنێت لەگەڵ عێراق كە كێشەی خاكە و سێبەری ئاڵۆزی لەسەر نەوت و پارە لە بەغدا كەوتووەتە سەر سەرجەم كێشە ئەساسییەكانی كورد لە عێراقدا.
پێشمەرگە
لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق و هەڵوەشاندنەوە و دووبارە بیناكردنەوەی سوپای عێراق، یەكێك لەو دۆسێیانەی بەردەوام مایەی ناكۆكی بووە لەنێوان بەرپرسانی هەولێر و بەغدا دۆسێی پێشمەرگە بووە، ئەگەرچی بە دانپێدانانی هەندێك لە بەرپرسانی كورد لە سەرەتاوە چ لایەنە عێراقییەكان و چ ئەمركییەكان كە حاكمیەتی عێراقیان كرد تا هەڵبژاردن و پێكهێنانی حكومەت داوای هەڵوەشاندنەوەی پێشمەرگەیان كردووە، بەڵام سەرەنجام ئەم هێزە بووەتە بەشێك لە پەیكەرەی بەرگری عێراق بەناوی هێزەكانی پاراستنی سنوور و بەپێی دەستوور پێویست بوو ئەم هێزانە پشكیان هەبێت لە راهێنان و چەك و پێداویستی سەربازی و تەنانەت پۆست و فەرماندەكانی ناو سوپای عێراقدا، بەڵام هاوشێوەی دۆسێی نەوت و دارایی، دۆسێی هێزی سەربازی هەرێمیش بەردەوام مایەی مشتومڕ و ئاڵۆزی بووە بە ئەندازەیەك كە جگە لەوەی ئەم هێزە و سوپای عێراق كە بەحساب لە یەك پەیكەرەی بەرگریدان چەند جارێك سەنگەریان لە یەكتر گرتووە، هاوكات لە هەندێك قۆناغدا شانازییان بە شكاندنی یەكتر و سوتاندنی تانك و زرێپۆشەكانی یەكترەوە كردووە و یەكتریان وەك دوژمن ناوبردووە.
دۆست كێشەكان چارە دەكات؟
لە ماوەی رابردوودا بەتایبەت دوای دووركەوتنەوەی مالیكی و هاتنی عەبادی بەدواشیدا عادل عەبدولمەهدی و ئێستاش كازمی، بەردەوام بەرپرسانی كورد لە لێدوانەكانیاندا دڵخۆشی خۆیان و خەڵكیان بەوەداوەتەوە كە ئەم سەرۆك وەزیرانەی ئێستا دۆستی كوردەوە و كێشەكان چارە دەكات، بەڵام پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە ئایا كێشەی هەولێر و بەغدا ریشەی دەستوری و یاسایی و بوعدی هەرێمی و جیهانییان هەیە، یاخود گرفتەكان تەنها دۆستایەتی و دوژمنایەتییە، پرسیاری سەرەكیتریش لەوە ئەوەیە ئایا دۆستی ئەمجارە كێشەكان چارە دەكات.