03:39 - 19/07/2020
په‌یوه‌ندییه‌كانی ئێستای هه‌رێم و ناوه‌ند له سایه‌ی به‌یاننامه‌ی 11 ئازاری 1970دا
نزیكه‌ی حه‌وت ساڵ به‌سه‌ر ته‌قینه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كانی هه‌ردوو باڵی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان تێپه‌ڕی بوو، خه‌ڵكی كوردستان به دیدێكی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه خه‌میان له‌م ناكۆكی و شه‌ڕه نه‌گریسه ناوخۆ ده‌خوارد، كه بۆچی تاكه حزبێكی پێشڕه‌و له كوردستاندا سه‌ركرده‌كانی له‌گه‌ڵ یه‌كدا ناكۆكن؟ هه‌ر گه‌لی كورده مافه‌كانی له ناوده‌چێت. كاتێك ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازار له نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و حكومه‌تی به‌غدا واژۆ كرا، ڕێكه‌وتننامه 15 خاڵییه‌كه یه‌كه‌مین جاربوو حكومه‌تێكی داگیركه‌ری وه‌كو عێراق دان به مافێكی گه‌لێكی زوڵملێكراوی گه‌لی كوردا بنێت، به ده‌ر له به‌ڵێنی ئۆتۆنۆمی و به‌كارهێنانی زمانی كوردی و چه‌ندین ده‌ستكه‌وتی دیكه‌ی حكومی، ئه‌وه‌ی له هه‌مووی به لای دانشتووانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه دڵخۆشكه‌ربوو، هه‌ردوو باڵی مه‌كته‌بی سیاسی شاد و شوكر بوونه‌وه، ده‌ست له‌ناو ده‌ست بۆ ئه‌وه‌ی مافی نه‌ته‌وه‌كه‌یان به ده‌ست بهێنن.
كێ ڕێكه‌وتننامه‌كه‌ی نووسیووه‌ته‌وه؟
ئه‌و كه‌سه‌ی ڕێكه‌وتننامه‌كه‌ی نووسیووه‌ته‌وه، ئێستا له قه‌زای چۆمان داده‌نیشێت و له چاوپێكه‌وتنێكیدا له‌گه‌ڵ كه‌ناڵی كوردستان تی ڤی ئاماژه به‌وه‌كراوه كه عه‌زیز عه‌لی ته‌مه‌نی 19 ساڵان ده‌بێت و له مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان كاری نووسه‌ری ده‌كات.
عه‌زیز عه‌لی، كه به سه‌ید عه‌زیز ناسراوه، سه‌باره‌ت به نووسینه‌وه‌ی ڕێكه‌وتننامه‌كه ده‌ڵێت" له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێكی دیكه له مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان له ناوپردان كاری نووسه‌ریمان ده‌كرد، نزیك به هه‌فته‌یه‌ك پێش یازده‌ی مانگ شاندێكی ئه‌وكاتی به‌غدا هاتنه قه‌زای چۆمان و له‌گه‌ڵ مه‌لا مسته‌فای بارزانی له قه‌سری سه‌لام كۆبوونه‌وه.
گووتیشی" ئامێره‌كانی ئه‌وكات تابیعه‌ی كۆن بوون، هه‌ندێكیان وه‌ك ده‌رزی كاغه‌زیان كون ده‌كرد و پیتچنینمان ده‌كرد، به‌ڵام بۆ ئه‌وكات ئامێری پێشكه‌وتووی سه‌رده‌م بوون، به ده‌ست كاری ده‌كرد و ده‌مانسوڕاند و كاغه‌زه‌كه كۆپی ده‌كرد، ئیدی په‌یماننامه‌كه‌مان له پازده خاڵ نووسییه‌وه".
به‌یاننامه یان ڕێكه‌وتننامه؟
د. كه‌یوان ئازاد ئه‌نوه‌ر سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوه سیاسیه ده‌ڵێت" كە ئەوە (ڕێكەوتنامە) بوو، نەوەك (بەیاننامە) وەك هەندێك كەس بۆ كەمكردنەوەی بایەخەكەی باسیان كردووە و لێیان ڕوانیووە، چونكە ئەگەر زانستیانە بۆ پێناسەی هەردوو زاراوەكە بڕوانین دەگەینە ئەوەی، كە بەیاننامە هەوڵ و ڕوونكردنەوە و بەخشینە یان ڕەتكردنەوەی چەند شتێكە، لەبەر ڕۆشنایی بارودۆخێكی دیاریكراودا، وەك بەیاننامەی 10ی شوباتی 1964ی حكومەتی عێراق لەسەردەمی عەبدولسلام عارف، كە بە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی عێراقیدا. یان بەیاننامەكەی29ی حوزەیرانی1966ی حكومەتی عەبدولڕەحمان بەزازی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە سەردەمی عەبدولڕەحمان عارفی سەرۆك كۆماردا، كە بە هەمان بزووتنەوەیداشش بەڵام (ڕێكەوتنامە) واتا ڕێكەوتنی دوو لایەن یان زیاتر لەسەر چەند خاڵ و تەوەرەیەكی گرنگ و بایەخداری كێشە لەسەر، بە مەبەستی گەیشتن بە ڕێگە چارەیەك بۆ سەقامگیری سیاسی یان ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئایینی و فەرهەنگی و سەربازی. وەك ڕێكەوتنامەی11ی ئازاری 1970 لە نێوان حكومەتی عێراق و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی، كە كۆتایی بە قۆناغی شەڕی پێنجەمی باشووری كوردستان هێنا. یان ڕێكەوتنامەی جەزائیر، كە لە شه‌شی ئازاری 1975لە نێوان هەردوو دەوڵەتی ئێران-عێراق بە نێوەندی وڵاتی جەزائیر واژۆ كرا. هەر بۆیە بەكارهێنانی زاراوەی (بەیاننامە) بۆ 11ی ئازاری 1970هەڵەیەكی گەورەیی سیاسی و دیپلۆماسییەوە بە هەڵە لەلایەن چەند تاك و لایەنێكەوە بۆ مەبەستێكی تایبەت بەكار هێنراوە."
له ڕێكه‌وتننامه‌ی 11 چی جێبه‌جێكرا؟
هه‌رچه‌نده دوای ڕێكه‌وتننامه‌كه چه‌ندین پۆست درا به كورد، به‌ڵام ئه‌و پۆستانه له ئاستی باڵادا نه‌بوون و هیچیان پۆستی سیادی گرنگ نبوون، ئه‌وه‌ی كورد دڵی پێ خۆشبوو وه‌رگرتنی ئه‌و پێنج وه‌زاره‌ته نه‌بوو، كه له 26ی ئازاری 1974 دوای ئەوەی حكومەتی عێراقی دوو هەفتە مۆڵەت دەداتە ڕێبەرانی شۆڕشی كورد، لە مانگی چواری ئەو ساڵەدا، كابینەی حكومەتی عێراقی هەموار دەكاتەوەو لەبری پێنج وەزیرە كوردەكە، پێنج كەسی دیكەی كورد دەكاتە وەزیر كە بریتین لە عوبەیدوڵڵای كوڕی مەلا مستەفاو عەبدولستار تایەر شەریف‌و عەزیز عەقراوی‌و هاشم عەقراوی‌و عەبدوڵڵا ئیسماعیل ( مەلا ماتۆڕ). له به‌رامبه‌ردا به پێی ڕێكه‌وتنی هه‌ردوولا هێزی پێشمه‌رگه ببێته هێزێكی نیشتیمانی و ئه‌و هێزه‌ش ناونرا هێزی پاسه‌وانی سنوور. له ڕێكه‌وتننامه‌كه‌دا هاتووه په‌ره به خوێندن و نووسین و فه‌رهه‌نگی زمانی كوردی بدرێت. به‌ڵام دواتر و دوای نسكۆی 1975 ئه‌وان لێی په‌شیمان بوونه‌وه و نه‌ك گرنگیان به زمانی كوردی نه‌دا به‌ڵكو ده‌ستیان كرد به ته‌عریبكردنی ناوچه‌كانی كوردستان. هه‌ر به پێی ڕێكه‌وتنامه سیاسیه‌كه سه‌رجه‌م زیندانه سیاسیه‌كانی كورد كه له لایه‌ن ڕژێمی به‌غداوه ده‌ستگیركرابوون، ئازاد كران.
له به‌غدا
لەمەیدانی تەحریری شاری بەغداد، ئەحمەد حەسه‌ن بەكرسەرۆكۆماری عێراق‌و سەدام حوسێن جێگری سەرۆكۆمارو دكتۆر مەحمود عوسمان‌و سامی عەبدولڕەحمان‌و ئیدریس بارزانی‌و مەسعود بارزانی، پێشوازییان لە جەماوەری خۆپیشاندەری شادو مەسروری ڕێكەوتننامەی 11ی ئازار كرد.
له‌وێ محمود عوسمان ده‌ڵێت" من لێرە بەناوی پارتی‌و سەرۆكەكەیەوە ڕایدەگەیەنم كە، ئەو چەكەی هەتا دوێنێ لە سینگی یەكتریمان دەكرد، ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دوژمنی هاوبەشی دەكەینەوە"ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆكۆماری عێراقیش داوای لێكردووە، ئەو گوتانەی دووبارە بكاتەوە. بۆیه له لایه‌ن سه‌دان ئه‌ندامی پارتیه‌وه ده‌ستكرا به فیكه و دڵخۆشی خۆیان به‌و ڕێكه‌وتننامه‌یه ده‌رده‌بڕی.
یاریكردن به كات
عه‌بدولقادر جه‌زائیری شۆڕشگێڕی گه‌وره‌ی جه‌زائیریه‌كان هه‌رجارێك بیزانیبایه كه هێزی شۆڕشگێران له ڕووی دارایی و چه‌كه‌وه لاوازبوون ده‌ستبه‌جێ داوای ڕێكه‌وتننامه و ئاگربه‌سی له ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا ده‌كرد. ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه له لایه‌ن حكومه‌تی به‌عسه‌وه، جێبه‌جێ ده‌كرا. كاتێك ئه‌وان وڵاتیان له حاڵی په‌شێویدا بینی زانیان كورده‌كان به ته‌واوه‌تی زاڵبوون به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا، ناچاربوون په‌نا بۆ ئه‌م ڕێكه‌وتتنامه‌یه ببه‌ن، به‌ڵام هێزی پێشمه‌رگه‌ی ئه‌و كاته‌ی كوردستان نه‌یانتوانی سود له‌و كاته بگرن، وه‌كو شه‌هید ڕێباز كه كادرێكی باڵای پارتی بووه، له‌سه‌ر ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازار ده‌ڵێت" چەشە خۆركردنی لێپرسراوانی شۆڕش بە پارەو ئۆتۆمبێل‌و قۆنتەرات لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە، تاوەكو بیریان بەلای شۆڕشەوە نەمێنێت، زۆربەیان كەوتنە كاركردن بۆ خۆ دەوڵەمەند كردن‌و بۆ پڕكردنی گیرفانی خۆیان بە ناشەرعی، هەندێكیان بوون بەقۆنتەراتچی‌و سەیارەی مارسیدسیان لە كوەیتەوە دەهێنا". لێره‌وه به ته‌واوه‌تی بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كاتێك ئه‌و به‌رپرسانه هه‌ستیان كرد ژیانی شار خۆشتره له شاخ، بیری شۆڕشگێڕی له‌ناویاندا به‌ره‌و كزی رۆیشت، حكومه‌ت كارێكی بۆ كردن په‌شیمان بن چه‌ندین ساڵ له‌و شاخه بوون.! به‌مجۆره زۆرێك له‌وانه‌ی به چاوێكی ئومێده‌وه له شۆڕشیان ده‌ڕوانی دوور كه‌وتنه‌وه و گه‌ڕانه‌وه بۆ شاره‌كان و ژیانی ژێرده‌ستیان قه‌بوڵ كرد.
كه‌ركوك و خانه‌قین له ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازاردا
له‌وه‌ته‌ی عێراق هه‌یه، كێشه‌ی كه‌ركوك و ناوچه دابڕێندره‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم كێشه‌ی له‌سه‌ربووه، كاتێك حكومه‌تی به‌غدا بڕیاریدا له‌گه‌ڵ كورده‌كان ڕێكه‌وتن بكات، له‌سه‌ر زۆر مافی كورد رازی بوون، ته‌نیا ئه‌وه نه‌بێت كه‌ركوك شاری پێكه‌وه ژیانه و ده‌بێت به هاوبه‌شی به‌ڕێوه‌ببرێت، به‌ڵام، ده‌بینی ئه‌م بابه‌تانه كێشه‌ی له‌نێوان لایه‌نه‌كانی ڕێكه‌وتننامه‌كه درووست كرد وه‌كو
یه‌كه‌م: هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و به‌عه‌ره‌بكردنی خوێندنی كوردی له پارێزگای كه‌ركووك ، دوای ئه‌وه‌ی كه كورد به زمانی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان ده‌یانخوێند و له‌به‌ندی یه‌كه‌می ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازاری 1970 ئه‌مه‌ی بۆ كورد زامنكردبوو، ده‌ستیكرد به گۆڕینی ناوی خوێندنگا كوردییه‌كان بۆ ناوی عه‌ره‌بی.
له به‌ندی چواریش كه‌ده‌بوو كاربه‌ده‌ستانی پارێزگا و قه‌زا و ناحیه‌كانی زۆرینه كورد، كوردبن یان كوردی بزاننن. بۆ ئه‌وه‌ش حكومه‌تی به‌عس هیچ هه‌نگاوێكی پراكتیكی نه‌نا و به‌رده‌وامیش بووله هێنان و دانانی كاربه‌ده‌ستانی عه‌ره‌ب له‌شاری كه‌ركووك و ده‌وروبه‌ریدا.
دووه‌م : هه‌رچه‌نده به‌پێی به‌ندی شه‌شی ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازار ، ده‌بوو كرێكاران و فه‌رمانبه‌ران و موچه‌خۆرانی كورد بگه‌رێننه‌وه بۆ سه‌ر ئیش و كاره‌كانی خۆیان ،به‌ڵام حكومه‌تی به‌عس له كه‌ركووك به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وبه‌نده‌وه كاری ده‌كرد، ده‌ستبه‌رداری پرۆسه‌ی به‌عه‌ره‌بكردنی كه‌ركووك نه‌بوو وهه‌ر له‌ساڵی (1970) ه‌وه ده‌ستیكرد به گواستنه‌وه‌ی به‌شێك له‌كارمه‌ندان و كرێكارانی بۆ ده‌وروبه‌ری شاری كه‌ركووك . به‌پێچه‌وانه‌وه بۆ هێشتنه‌وه‌ی كارمه‌ندو كارێكارانی عه‌ره‌بیش بریارێكی ده‌ركرد، كه تێداهاتبوو:» له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پارێزگاكانی باكوور پێویستیان به‌فه‌رمانبه‌ری نوێ هه‌یه، بۆیه ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕش چه‌ند بریارێكی ده‌ركردووه كه وه‌زیفه شاغره‌كان له كوردستان نه‌كه‌وێته به‌ر بریاری ئه‌نجومه‌ن له‌دامه‌زراندن وهه‌ڵوه‌شاندووه). له‌ناوه‌رۆكی ئه‌مه‌دا ئه‌وه ئاشكرا ده‌بێت كه كوردستان به گشتی و كه‌ركووك به‌تایبه‌تی، ئاماده‌یه بۆ ره‌خساندنی بواری كاركردن بۆ كرێكارو فه‌رمانبه‌رانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌ش كه هه‌مووی عه‌ره‌ب بوو.
سێیه‌م : به‌پێی به‌ندی حه‌وت لیژنه‌یه‌ك پێكده‌هێنرا بۆ راپه‌راندنی كاروباری ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان، به‌ڵام حكومه‌تی به‌عسی عێراق ڕازی نه‌بوو به‌به‌رێوه‌بردنی هاوبه‌ش له‌ناوچه‌ی كه‌ركووك و ده‌وروبه‌ری و خانه‌قین و شه‌نگال، هیچ هه‌نگاوێكی جێبه‌جێ نه‌كرد له‌باره‌ی به‌رێوه‌بردنی هاوبه‌ش له‌و نێوچانه‌دا.
چواره‌م : له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌به‌نده‌كانی ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازار جێبه‌جێكرابوو، به‌ڵام حكومه‌تی نێوه‌ند كه‌مته‌رخه‌می له جێبه‌جێكردنی به‌ندی‌هه‌شتی په‌یوه‌ست به‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی گوندنیشنه كوردو عه‌ره‌به‌كان بۆ شوێنی پێشووییان وبه‌عه‌ره‌بكردنی نیوچه‌كانی باشووری كوردستان ده‌كرد، جێبه‌جێنه‌كرا. هێشتا چه‌ند مانگێكی به‌سه‌ر واژۆكردنی به‌یانی ئازاردا تێ نه‌په‌ڕی بوو، حكومه‌ت ده‌ستی كرد به‌درێژه‌دان به عه‌ره‌بكردنی كه‌ركووك. هه‌ر ئه‌مه‌ش بوو وایكرد كه كه‌سێكی وه‌كو مه‌لا مسته‌فا دوای ماوه‌یه‌ك له تێپه‌ڕینی ڕێكه‌وتننامه‌كه گووتوویه‌تی" خه‌ڵكی واده‌زانێت ئێمه له‌م ڕێكه‌وتنه سه‌ركه‌وتوو بووین به‌ڵام من وای نابینم."
ڕۆڵی وڵاتانی زلهێز له ڕێكه‌وتننامه‌كه
كامه‌ران بابان زاده سه‌باره‌ت به ڕۆڵی وڵاتانی زلهێز له‌سه‌ر ڕێكه‌وتننامه‌ی 11ی ئازار باس له‌وه ده‌كات كه حیزبی به‌عس له به‌ره‌ی بلۆكی سۆشیالیزم بووه، زۆرتر له یه‌كێتی سۆڤێته‌وه نزیك بووه تاوه‌كو ئه‌مریكا. عێراق توانیبووی په‌یوه‌ندیه‌كی به‌هێز له‌گه‌ڵ سۆڤێت درووست بكات، بۆیه ئه‌م كاره وایكرد ببێته ده‌روازه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی عێراق له رێگه‌ی سۆڤێته‌وه خۆی پڕچه‌ك بكات، ئه‌مریكاش ده‌یویست ده‌ستی سۆڤێت له عێراق ببڕێت، بۆیه هات گه‌لی كوردی هاندا تاوه‌كو دژی عیراق بوه‌ستنه‌وه.
كاتێك كۆمه‌ڵێك مه‌لا به فیتی حكومه‌تی به‌عس و به‌سه‌ركردایه‌تی ڕاسته‌وخۆی سه‌دام حوسێن ته‌قینه‌وه‌یان بۆ مه‌لا مسته‌فای بارزانی دانا، به‌ڵام ڕزگاری بوو.
بۆیه لێره‌وه ناكۆییه‌كان ته‌قینه‌وه و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی داخوازییه‌كانی كورد، جێبه‌جێ نه‌كرا، به‌ڵكو زیاتر له جاران هارتر بوون به‌رامبه‌ر به دۆزی كورد. ئه‌مریكا جارێكی دیكه سه‌ریهه‌ڵدایه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كورد له دژی سۆڤێت به‌كار بهێنێت. شای ئێران تاكه وڵاتبوو له ناوچه‌كه كه ناكۆكی له‌سه‌ر ئاو و زه‌وی له سنووره‌كانی عێراقدا هه‌بوو، بۆیه به ڕێكه‌وتنی حكومه‌تی به‌عس له‌گه‌ڵ كورده‌كان ئێران نیگه‌رانبوو، چونكه چیتر نه‌یده‌توانی وه‌كو جاران له ڕێگه‌ی شۆڕشگێڕه كورده‌كانه‌وه زیان به نه‌یاره‌كه‌ی بگه‌ێنێت. بۆیه كاتێك عێراق به‌فه‌رمی له‌گه‌ڵ سۆڤێت هه‌ماهه‌نگی كرد و دۆستایه‌تیان نوێ كرده‌وه، هێنری كیسنجه‌ر ڕاوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی سه‌ردانی ئێرانیكرد و له‌گه‌ڵ ئێران ڕێكه‌وتن كه ده‌بێت زیان به په‌یوه‌ندیه‌كه‌ی نێوان عێراق و سۆڤێت بده‌ن، تاكه ڕێگه‌ش ئه‌وه‌بوو كه ده‌بێت یارمه‌تی شۆڕشگێره‌كان بده‌ن. ئه‌وه‌بوو ئه‌مریكا ده‌یانه‌ویسیت كورده‌كان به‌كار بهێنن كه فشار له حكومه‌تی به‌غدا بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی داواكانی گه‌لی كورد جێبه‌جێ بكه‌ن، به‌ڵام عێراق به‌هۆی ئه‌وه‌ی دۆستێكی نوێی به‌هێزی ده‌ستكه‌وتووه، هیچی گرنگی به‌و ڕێكه‌وتنامه‌یه نه‌دا كه له 11ی ئازاری 1970 به‌ستبوویان. له دوای 8ی ئازاری 1974ه‌وه ڕێكه‌وتننامه‌كه به‌هۆی دوو پرۆژه یاساوه هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه و ئه‌مجاره به فرۆكه ڕووسیه‌كان له ئاسمانی كوردستانه‌وه، گونده و شاره كوردیه‌كانیان بۆمباران ده‌كرد.