02:12 - 05/08/2020
تەقینەوە لە بەیروت و فرمێسك لە هەموو جیهان
تەقینەوەی كۆگایەك لە بەندەری بەیروت، مەرگی نزیكەی 100 كەس و برینداربوونی زیاتر لە 4000 كەسی لێكەوتەوە، تەقینەوەیەك كە وەك بەرپرسانی لوبنان دەڵێن بەهۆی گڕگرتنی زیاتر لە 2000 تۆن نیتراتی ئەمۆنیۆم بووە، ئەو مادە كیمیاییەی كە لەماوەی رابردوودا چەندین كارەساتی دیكەی خستووەتەوە.
چی روویدا؟
ئێوارەی رۆژی سێشەممە، تەقینەوەیەكی بەهێز لە بەندەری بەیروت بووە مانشێت و هەواڵی بە پەلەی جیهان، لەبەرئەوەی تەقینەوەكە بە ئەندازەیەك بەهێزبوو تەنانەت لە سەرەتاوە گومانی سوتانی یۆرانیۆم یان بۆمبی بچوكی ئەتۆمی لێدەكرا، بەڵام دواتر بەرپرسانی ئەو وڵاتە بە رەسمی رایانگەیاند كە تەقینەوەكە بەهۆی عەمباركردنی بڕێكی زۆر نیتراتی ئەمۆنیۆم بووە كە بەشێوەیەكی نا زانستی عەمبار كراون و بەشێك لە زیانیارییەكانیش باس لەوە دەكەن كە ئەو شوێنەی تەقینەوەكەی تێدا روویداوە، عەمباری چەك و تەقەمەنی گروپی حیزبوڵای لوبنانییە.
دوابەدوای تەقینەوەكەش حەسەن دیاب سەرۆك وەزیرانی لوبنان ڕایگەیاند تەقینەوەكە بەهۆی گڕگرتنی یەكێك لە عەمبارەكانی بەندەری بەیروتەوە بووە كە دواتر بەهۆیەوە تەقینەوەیەكی زۆر بەهێز روویداوە.
بە وتەی دیاب، تەقینەوەكە بەهۆی سووتانی زیاتر لە 2700 تۆن لە مادەی كیمیایی نیتراتی ئەمۆنیۆم بووە كە لە ساڵی 2014ەوە لە عەمبارێكدا بوون و بە شێوەیەكی نازانستی هەڵگیراوە بۆیە ئەو كارەساتە گەورەیەی لێكەوتووەتەوە.
"نیتراتی ئەمۆنیۆم" خوێی بەردین
نیتراتی ئەمۆنیۆم ، مادەیەكی كیمیاییە و هێما كیمیاوییەكەی (NH4NO3)، مادەیەكی بلوری بێ ڕەنگەو لە ئاودا دەتوێتەوە و بە خوێی بەردینیش ناوزەد دەكرێت.
ئاوات عەلی، خوێندكاری خوێندنی باڵا لە زانستی كیمیا لە زانكۆی ستۆكهۆڵم لەبارەی نیتراتی ئەمۆنیۆم نوسیویەتی، یەكێكە لەو مادانەی بەهۆی خراپ هەڵگرتن و عەمبار كردنەوە زۆرترین قوربانی و كارەساتی خستووەتەوە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا.
هەروەك باس لەوەش دەكات كە نیتراتی ئەمۆنیۆم لە دروستكردنی پەینی كیمیاوییدا بەكاردەهێنرێت و جوتیارەكان بە ئاسانی دەستیان دەكەوێت، هەروەها بەكارهێنانەكانی تری بۆ دروستكردنی بۆمب و تەقەمەنییە بە تایبەتی لە تەقاندنەوەی كانە بەردی و خەڵوزییەكاندا.
نیتراتی ئەمۆنیۆم بەئاسانی گڕدەگرێت و دەبێتە هۆی ئاگركەوتنەوەو دواتر تەقینەوەی، بەهۆی بونی ئۆكسجین لە پێكهاتەكەیدا، بۆیە دەبێت بە وریایی و ڕێنمایی پێویستەوە هەڵبگیرێت و بپارێزرێت.
لە مێژوودا دەیان ڕووداوی تەقینەوەی گەورەو كارەسات ڕویداوە بەهۆی خراپ هەڵگرتنی نیتراتی ئەمۆنیۆم كە سەدان قوربانی لێكەوتووەتەوە.
پەنجەی تۆمەت رووی لە هەموو لایەكە
تەقینەوەیەكی گەورە كە زیاتر لە 4 هەزار قوربانی لێبكەوێتەوە، لە ناوچەیەكی هەستیاری سیاسی وەك بەیروت كە چ لە ناوخۆ و چ لە ناوچەكەدا ململانێی تووند و بەریەككەوتنی ئەجێندا هەرێمییەكانی لەسەرە، هەرچەند بە رووداویش بوبێت ئەوا گومان بەدوای خۆیدا دەهێنێت و یەكتری پێ تۆمەتبار دەكرێت بەتایبەت كە تەقینەوەكە لە رۆژێكدا بوو كاتی ئاشكراكردنی بەڵگەكانی تیرۆركردنی رەفیق حەریری بوو و لۆكەیشنی تەقینەوەكەش لە نزیك ماڵی سەعد حەریری بوو كە بە بڕوای هەندێك لە چاودێران ئەو تەقینەوەیە نامەیەكی راستەوخۆی پڕ لە كۆدە بۆ بنەماڵەی حەریری كە هێشتا لەو وڵاتەدا پارێزراو نین.
لەلایەكی دیكەوە ئەو شوێنەی تەقیوەتەوە بەپێی هەندێك زانیاریی یەكێكە لە كۆگاكانی حیزبوڵای لوبنان، بەوەش گومان دەكرێت كە دەزگای هەواڵگری و وڵاتانی دیكە دەستیان هەبوبێت لە بەئامانجكردنی كۆگاكەدا بەتایبەت كە بەشێك لە سەرچاوەكان دەڵێن ئەو مادەیەی كە بووەتە هۆی تەقینەوەكە "نیتراتی ئەمۆنیۆم" لە دروستكردنی موشەكی بچوك و مامناوەندی جۆرەكانی "رەعد و زیلزال"دا بەكارهێناوە و مەترسی هەبووە ئەو مووشەكانە بگوازرێنەوە بۆ سوریا.
خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە پرسەدایە
جگە لەوەی تەقینەوەكەی بەیروت بووە هۆی ئەوەی ژمارەیەك هاوڵاتی وڵاتانی دیكەی دراوسێی لوبنان ببنە قوربانی وەك عێراق و بەپێی راگەیەندراوی ئۆفیسی لوبنانی مانگی سوری عێراقی لەو تەقینەوەیەی بەیروتدا 10 هاوڵاتی عێراقی بوونەتە قوربانی، هاوكات بەشێكی زۆر لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان هاوخەمییان بۆ گەلی لوبنان دەربڕیوە و ئامادەیی خۆیان بۆ هاوكاری نیشانداوە.
دوای تەقینەوەكە سەرۆك وەزیرانی لوبنان داوای پشتیوانی لە وڵاتانی دۆستی لوبنان كرد بەتایبەت كە تەقینەوەكە لە كاتێكدا بووە حكومەتی لوبنان تواناكانی خۆی لەسەر روبەروو بوونەوەی كۆرۆنا چڕكردووەتەوە، هەرزوو وڵاتان بەدەنگ بانگەوازەكەوە هاتن و وڵاتانی كەنداو لە ریزی یەكەمەكانی هاوخەمی و پشتیوانی بوون وەك قەتەر و ئیمارات و كوەیت كە ئامادەیی هاوكاری لۆجستیان بۆ لوبنان نیشاندا.
بەدواشیدا وڵاتانی ئوردن و ئێران و سوریا و تونس و عێراق و هەرێمی كوردستان لەرێگەی تەلەفۆن یان پەیامی رەسمییەوە هاوخەمی خۆیان بۆ گەلی لوبنان دەربڕی و ئامادەیی حكومەتەكانیان نیشاندا بۆ هەر هاوكارییەك.
لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا فەرەنسا یەكەم وڵات بوو كە پرسەنامەی بۆ گەلی لوبنان نارد و ئامادەیی پاریسی بۆ هاوكاری بەیروت دەربڕی، بەدواشیدا كۆشكی سپی ئەمریكا و ئیسرائیل و ئەڵمانیا و بەریتانیا و كەنەدا پرسە و نیگەرانی خۆیان دەربڕی و بەڵێنی بەدەنگەوەهاتن و هاوكاری لوبنانیان بە گەلی ئەو وڵاتە داوە.