01:47 - 19/01/2021

جیاكاریی نەتەوەیی لە ئێران، لە جل و بەرگی كوردییەوە تا كاریكاتێری ئازەرییەكان‌

پەیسەر

لە ئێرانی ئەمڕۆدا جیاكاریی نەتەوەیی و مەزهەبی جۆرێكە لە سیاسەتی چەوساندنەوەی كەمینەكان، ئەم سیاسەتە لە لایەن دەسەڵاتدارنەوە پەیڕەوی دەكرێت و ئەگەردەسەڵات ڕاستەوخۆش پشتیوانی نەكات، بە دووبارە بوونەوەو هەڵبژاردنی بێدەنگی و ئەنجام نەدانی لێپێچینەوە درێژەی پێدەدات و وەك دەگوترێت بێدەنگی نیشانەی ڕازیی بوونە ، هەرچەندە دیاردەكە كۆنە و ڕەگی مێژوویی هەیە، بەڵام وەك شارەزایان باسی دەكەن جیاكارییەكان تەنها بەرامبەر یەك نەتەوەو ئاینزا نییە، ئەوەی هەیە سەردەستەیی فارسەكان و بندەستی ئەوانی دیكەیەو ڕاپۆرتی ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤیش شایەتی دەری ئەو دۆخەن.

بەرگی شوانی یان نیشانەی بەرەنگاریی ستەم:
كاتێك دكتۆر فەریبورزی عەزیزی –بەڕەگەز كورد- میوانی تەلەفزیۆنی فەرمی ئێران (شەبەكەی 2 فلم)ەو بە جل و بەرگی كوردییەوە دەركەوێت و دەیەوێت لە سەر یەكێك لە تەوەرەكانی بەرنامەكە قسە بكات، پێشكەشكاری بەرنامەكە(محەمەد جەعفەر خەسرەوی) لێی دەپرسێت بۆچی بەم جلە كوردییانەوە هاتوویت كە ئەمە جلوبەگی شوانییە، جگە لە كاردانەوەی میوانەكە، ئەو پرسیارە بووە بابەتی رۆژەڤ و لە ناوەندە جیاوازەكاندا كاردانەوەی جۆراو جۆری بەدوای خۆیداهێنا.

پلان بۆ داڕیژراوە:
زۆرینەی لێكدانەوەكان لەچەند تەوەرێكەوە بوو، یەكێیكان پێی وایە كە لەتەلەفزیۆنی فەرمی ئێران ولەسەر زاری یەكێك لە پێشكەشكارە بەناوبانگەكانی ئەو وڵاتەوەەوە ئەو دەستەواژانە بەكاربهێنرێت ماناو مەبەستی خراپ و بەرنامە رێژی لە پشتەوەیەوە لە لایەكی تریشەوە پێیان وایە سوكایەتی كردن بەو جل و بەرگە لەبەرچاوی هەمووانەوە نەك هەر ئێستای كورد، بەڵكو مێژووی هەزاران ساڵەی نەتەوەیەك دەخاتە ژێر پرسیارەوە كە بەشێكی زۆری لە گەڵ مێژووی ئێراندا پێكەوە گرێدراوە.
یەكەم كاردانەوە لە لایەن دكتۆری فەیبورزەوە بوو كە گوتی: ئەم جلوبەرگە جل و بەرگی كاوەی ئاسنگەری سیمبولی ئازادیی و شۆڕشی دژی چەوساندنەوەیە. بەڵام لەداوی ئەوەوە كاردانەوەی زۆری لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا هات.

لەبەشێك لە كاردانەوەكاندا وەك دروستكردنی كێشە لەنێوان پێكهاتەكانی ئێراندا لێكدرایەو گوترا ئەو جۆرە قسانە بۆنی دووبەرەكی و كەرتكردنی كۆمەلگەی لێوە دێت و قابیلی قبوڵ نییە.

كاردانەوەی نوێنەرانی كورد:
لە كاردانەوەی ئەو قسانەداچەند نوێنەرێكی كورد لە (مجلس شورا – پەرلەمانی ئێران)كاردانەوەی خۆیان نیشاندا،  كەمال حسەینی پوورنوێنەری شاری سەردەشت و پیرانشار لە دانیشتنی دوێنێی پەرلەماندا گوتی: كوردەكان بەیەكێك لە ڕەسەنترین نەتەوەكانی ئێران دێتە ئەژمار، بۆچی دەبێت لە تەلەفزیۆنی فەرمی وڵاتەوە سوكایەتی پێبكرێت؟ ئەو گوتی: تەلەفزیۆنێك بە پارەی خەڵك بەڕێوە دەچێت بەڵام رۆژانە سوكایەتی بەنەتەوەكانی تر دەكات ، ئەوە هەر كورد نیە سوكایەتی پێدەكرێت، لوڕ، ئازەری ، توركمان و بەلوچەكان سوكایەتییان پێدەكرێت. ئەو نوێنەرە داوای لە ڕادیۆو تەلەفزیۆنی ئێران كردووە كە داوای لێبوردن بكات.

كێشەكە گەشتوەتە ڕێبەری ئێران:
بەمەبەستی سكاڵاكردن لەسەر ئەو بابەتە 15 نوێنەری كورد لە پەرلەمانی ئێران نامەیەكیان ئاڕاستەی ڕێبەری ئەو وڵاتە –عەلی خامنەئی –كردووە. بەڵام تائێستا هیچ كاردانەوەیەكی فەرمی لەو بارەیەوە دەرنەچووە، نازانرێت ئاخۆ هەڵوێستی ڕێبەر و بەڕێوەبەرانی تەلەفزیۆن چی دەبێت. بەڵام وەك چاودێران باسی دەكەن هەڵوێستەكان هەرچییەك بن ئەگەر چارەسەری بنەڕەتی بۆ جیاكارییەكان نەبینرێـتەوە، ئەوا دیاردەكە بنەبڕنابێت و هەرسات ناساتێك بەشێوەی جیاواز سەرهەڵدەداتەوە.

نەخوێندەوارەكانی تەلەفزیۆنی ئێران كێن؟
بەپێی پێگەی ئێسنای ئێرانی ، مەهدی فەرشادان، نوێنەری شاری سنە گوتوویەتی: سەرۆك كۆمار، وەزیرەكان و بەتایبەتی بەرپرسی ڕادیۆو تەلەفزیۆن دەبێت ئەوە باش بزانن كە جل و بەرگی قەشەنگی كوردەواریی ، شوناسی كوردە، ڕیشەی مێژوویی هەیە، ژمارەیەك نەخوێندەواری نێو ڕادیۆوتەلەفزیۆن دەبێت ئەو هەڵەیەیان ڕاست بكەنەوە و خۆیان نەدەن لە باس و خواسی فەرهەنگی كوردی. ئەو نوێنەرەی سنە جگە لەوەی بەشێك لە بەرپرسانی تەلەفزیۆنی بە نەخوێندەوار لەقەڵەم دا گوتوویەتی سكاڵایان لەسەر تۆمار دەكەم لەبەر ئەوە چەند جارە سوكایەتی بەكورد دەكرێت لەو كەناڵانەوە. هەرچەندە عەزیزی لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت تا ئێستا پێشكەشكاری ئەو بەرنامەیە 3 جار داوای لێبوردنی لێكردووم كە مەبەستی سوكایەتی نەبووە، بەڵام بە فەرمی لە لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە هیچ داوای لێبوردنێك نەكراوەو تەنها ڕوونكردنەوە دراوە و پاساویان بۆ قسەكانیان هێناوەتەوە.

كێ تاوانباری سەرەكییە؟
گەرچی ئێران بە فەرمی وروژاندنی بابەتەكەی خستوەتە ئەستۆی نەیارەكانی لە دەرەوەی ئێران بەڵام لەناوخۆشدا قسەی تریش هەیە، ، دكتۆر ئیسماعیل مەحموودی لێكۆڵەو نوسەر لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك نوسیویەتی: لەپەراوێزی ئەو سووکایەتییە و پەرچەکرداری هەندێ لە ئازێزاندا دەمەوێت بڵێم:
یەکەم : ئەوەی کە تۆ رێز لە خۆت ناگرێت و بەردەوام خەرێکی پاشقولدانی خۆتی، دەبێت چاوەرێی سووکایەتی زیاتر بکەیت...
دووەم: بە دڵنیاییەوە هیچ کەس لە مێژوودا وەک خودی کورد سووکایەتی بە خۆی نەکردوە و دیارە بەردەوامیشە ئەم رەوتە..
سێهەم: کە تۆ ناوونیشانی دکتۆرات هەیە برای بەرێزم لەو جێگەیە چی دەکەێت مەگەر نازانی ساڵانێکە لەو جێگەدا بەردەوام تۆ پەراوێزدەخرێت.
چوارەم: پەنابردن بۆ کاوەی ئاسەنگەر و ئەو شتانە، واتە بەتاڵبوونە لە وەڵامی عەقڵانی و بەرگری عەقڵانی.
پێنچەم: پەرچەکردار (یان واکنش) شتێکی عاتیفی و ئیسحاسیە لە ئاست کردار، بە پەرچەکرداری ئیحساسی هیچ شتێک ساز نابێت، کردار و نیشاندانی گەورەیی پێویستی بە  زانست و هەوڵی دەربازبوون لە گوتاری پاشقول گرتنی دەوێت.

هەست و سۆز لەكوێی هاوكێشەكەدایە؟
لەوەڵامی ئەم بۆچوونەی دكتۆر ئیسماعیل دا هۆشیار شوجاعی دەڵێت: دکتۆر گیان ھاوڕات نیم کە دەڵێیت بە عاتیفە و پەرچکرداری ئێحساسی ھیچ شتێک ناگۆڕدرێت بە پێچەوانەوە زۆربەی گۆڕانکارییەکان لە پەرچکرداری ئێحساسیەوە دەستی پێ کرد و بوونە بایس درووست بوونی گۆڕانکاری زۆر دوور نەکەوینەوە، باسی چەن ساڵ لەوە پێش:
لە تونس حەماڵێک ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا و ئێحساسی خەڵکی جووڵاند و بەھاری عەرەبی بە دوادا ھات، لە سودان کچێک چوە ناو خەڵک و شێعری خوێندەوە بۆ بە ھێمای شۆڕش کە تا ئێستاش بەردەوامە، ڕەشپێستێک لە ئەمریکا لە ژێر چنگی پۆلیس ھاتە کوشتن ئەمریکا بەو ھەموو عەزەمەتەوە کەوتە لەرزین.
بۆیە ئێحساس و پەرچکردار شوێندانەرن و دەکرێت بکرێت بە خەباتێکی جەماوەری ئەگەر قەڵەم بەدەست و خاوەن بیرۆکەکانم ھەست بە بەرپرسیارەتی بکەن ھەروەک چۆن کەسانی تر ئەو کارانەیان کردوە.

خۆی چی دەڵێت:
دكتۆر فەریبورزی عەزیزی، لە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ پێگەی فەرمی –خبرگزاری جمهوری اسلامی- گوتویەتی هیچ سوكایەتیەك بە جلی كوردی و نەتەوەی كورد نەكراوە، من وەك شارەزایەكی بواری گەشت و گوزارو شوێنەواری ناوچەی كرماشان و هەورامانات لە 12 بەرنامەی تەلەفزیۆن بەشداریم كردووە، زۆرینەی بە جلی كوردییەوە بووە، ئەو بەرنامەیە هی سێ ساڵ پێش لە ئێستایە بۆ ئامانجێكی دیاریكراو بە دەستی دەرەكی بۆ نانەوەی ئاژاوە تەنها ئەو چەند چركەیەیان دەرهێناوە ، ئەگەر بیانویستایە سوكایەتی بە جلی كوردی بكەن ڕێگەیان پێنەدەدام بەو جلەوە بچمە پەخشی ڕاستەوخۆوە، هەروەها گوتوویەتی 20 جار پەیوەندی پێوەكراوە لە دەرەوەی وڵات كە تەنهاپێیان بڵێم سوكایەتی بە جلی كوردی كراوە بەڵام من نەمگووتوە.

هەموو شت لەژێر هەڕەشەدایە:
دكتۆر ئالان تەوفیقی پزیشك و شرۆڤەكاری سیاسی رۆژهەڵاتی كوردستان، دانیشتووی دەرەوەی ئێران لەبەرامبەر ئەو سوكایەتیەدا بە تەلەفزیۆنی (ئێران ئەنتەرناشناڵ)ی ڕاگەیاندووە: كاتێك لە تەلەفزیۆنی فەرمی ئێرانەوە كەسێك بە جل و بەرگی كوردییەوە دەردەكەوێت، كە جل وبەرگێكی فەرمییەو تەنانەت دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتەش دان بەوەدا دەنێن كە ئێران پێكهاتەیەكی فرە ئاین و فرە نەتەوەو فرە فەرهەنگە، بەڵام ئەمە ئەوەمان بۆپشت ڕاست دەكاتەوە كە لە ئێران تەنها ئابووری و تەندروستی و سیاسەت نییە كە سوكایەتی پێدەكرێت و خراپ سوودی لێوەردەگیرێت، ئەوەتا گەشتووەتە ئەوەی سوكایەتی بە جل و بەرگی كوردی دەكرێت، ئەوە لە كاتێكدایە كە ئەو جل و بەرگە هەزاران ساڵە بوونی هەیە، شاكانی ئێران لە دێر زەمانەوە دانیان پێدا ناوە و ڕێزیان گرتووە، جل و بەرگی نەتەوەیەكی دێرنی ئەم نیشتیمانەیە، ئەم تێڕوانینە فەرهەنگ و مرۆڤایەتی كردووەتە نیشانەو دەیەوێت لە ناوەڕاستی ئەو فەرهەنگە بدات.

 لە هەمان كاتدا ئەو شرۆڤە كارە ڕاشی گەیاند شوانیش كە لە زاری پێشكەشكارەكەوە بە سووكایەتی لێكدرایەوە پیشەیەكی پڕ لە شانازییەو هیچ كات نابێتە شوێنی شەرمەزاریی مرۆڤی كورد.

ژنی كوردیش قسە دەكات؟
پێشتر لە یەكێك لە تەلەفزیۆنە فەرمییەكانی ئێرانەوە لە كاتێكدا لەناو جەماوەری ئامادەبوودا ژنێكی كورد دەستی بەرز دەكاتەوە بۆ ئەوەی قسەیەك بكات، بەڵام پێشكەشكاری بەرنامەكە بە پێكەنیەوە دەڵێت: بەڕاست، ژنی كوردیش قسە دەكات؟ ئەوەش كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام كاردانەوەكان وەك ئەمەیان دەنگی نەدایەوە، بۆیە ئەوانەی كە ئێستا قسە لەسەر دۆخەكە دەكەن مەبەستیانە بڵێن سوكایەتی بە كورد بەرنامە بۆ داڕێژراوە.

هەر كورد نییە:
بەشێكی دیكە لەوانەی لەبارەی ئەو گرتەڤیدیۆییەوە قسەیان كردووە پێیان وایە ئەو گرتە ڤیدیۆ چەند چركەییە لەنێو بەرنامەیەكی درێژدا دەرهێنراوەو مەبەستی دیكەی لە پشتەوەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەكی دیكە دەڵێن: هەرچەندە ئەو ڤیدیۆیە كەرت كرابێ و تەنها چەند چركەیەكیشی لێ دەرهێنرابێت مانای ئەوە نییە ڕقی نەتەوایەتی و جیاكاریی لەو وڵاتەدا بوونی نیە، نەك هەر كورد بەڵكو سوكایەتی بە نەتەوەكانی دیكەش كراوە، بۆ نموونە (14ساڵ)  بەر لە ئێستالە مانگی ئوردیبەهەشتی  1385 دا لە ("ویژه‌نامه روزهای جمعه روزنامهٔ ایران" لە  لاپەڕەی "کودک و نوجوان"، بە شێوزای كاریكاتێری نوسراوبوو - چه کنیم که سوسک‌ها سوسکمان نکنند ) وەك سوكایەتییەك بە ئازەرییەكانی ئەو وڵاتە، ئەوەش بووە هۆی نیگەرانی زۆری خەڵك و لە شارەكانی نەغەدە، ورمێ، تەورێز، ئەردەبیل، مشكین شارو چەند شوێنی دیكە خۆپیشاندان كراو چەند كەسی تێدا بریندار بوون.

چی دەگوزەرێت:
توێژەران باس لەوە دەكەن سوكایەتی و پەراوێزخستن، پەیوەست نیە بە سەردەمێكی دیاریكراو یان دەسەڵاتێكی 40 ساڵە لە ئێران، بەڵام ئەوەی دۆخەكەی زیاتر خراپ كردووەو شێواندوویەتی بەسەر یەكدا ، سیاسەتی بەڕێوەبردنی وڵات لەماوەی ئەو چل ساڵەدا ئەوەیە كە  نەتەوەكانی دیكە هەست بە پەراوێزیی و پلە دووی دەكەن و كورد، عەرەب، توركمان، بەلوچ و ئازەرییەكانی ئێران پێیان وایە ناوچەكانیان لەچاو ناوچە فارسیەكاندا پەراوێز خراون و خاوەنی دەستكەوت و سوودو خێروبێرەكانی وڵات نین وەك ئەوان، هەربۆنمونە كانە ئاڵتوونەكانی ناوچەی مەراغە لە رۆژهەڵاتی كوردستان تەنها ئەركەكەی وتێكدانی ژینگەكەی بۆ ناوچە كوردنشینەكەیەو ئەوەی تری دەبێتە خێرو بێر بۆ دەوڵەت و بە هەمان شێوەش نەوتی ناوچە عەرەبیەكان و ئەوانی تریش دەڕژێتە كاسەی دەوڵەت و خزمەتیر ناوچەكانی تری پێدەكات.

زمان بڕین:
ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو رایگەیاندووە، ڕۆژی دووشەممەی ڕابردوو ١١ی کانونی دووەم، هێزە ئەمنییەکانی ئێران لە شاری بانە شاعیر و نووسەری لاوی کورد تەرانە محەمەدییان ڕفاندووە.

ئاماژە بەوەش کراوە، هێزەکان شاعیرە کوردەکەیان بردووەتە دەرەوەی شار و وێرای سووکایەتی و بێڕێزی پێکردن، یەکێک لە ئەندامانی هێزە ئەمنییەکان کە بە زمانی فارسی قسەی کردووە هەڕەشەی بڕینی زمانی لە تەرانە کردووە.

رێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو لە زانیارییەکانیدا باس لەوە دەکات، "ڕفاندنی ئەو کچە شاعیرە دوای ئەوەی بووە کە ناوبراو لە لایڤێکی ئینیستاگرام لەگەڵ شاعیری فارس زمان هیلا سدیقی وتبووی ”شێعرێک بە زمانی هاوبەشی ئێرانیەكان (فارسی) دەخوێنم“ و لە وەڵامی هیلا سدیقی کە وتبووی ”مەبەستتان لە زمانی هاوبەش چییە؟ ئەو قسەیە بەو مانایەیە کە ئیوە خۆتان ئێرانی نازانن بەڵکو خۆتان بە خەڵکی کوردستانێکی سەربەخۆ دەزانن“ وتبووی ” بەڵێ ئێوە ڕاست دەکەن من خۆم بە خەڵکی کوردستان دەزانم“ و هەروەها بەشداری لە لایڤێکی ئینیستاگرامی هونەرمەندی ناوداری کورد نەجمەدین غوڵامیدا هەبووە."

تەنیاکەی رۆژهەڵات لە تەمەنی ١٦ ساڵییەوە شیعر دەنووسێت. شیعرەکانی زیاتر لەبارەی مافی نەتەوەیی کورد، مافی ژنان، منداڵان و دیاردە کۆمەڵایەتییەکانی وەک بەشوودانی زۆرەملێیە. بەڵام لەبەر ئەوەی بەشێكی زۆری شیعرەكانی بە زمانی كوردین كێشەی بۆ دروست دەكەن و تەنانەت هەڕەشەی زمان بڕینی لێدەكەن.

ڕێكخراوەكان چی دەڵێن؟
ئەم هەڵوێستەی ئێران بە شاراوەیی نەماوەتەوەو تەنانەت ڕێكخراوە جۆراوجۆرەكانی مافی مرۆڤ –جیهانی و ناوخۆیش- چەندین ڕاپۆرتیان لەو بارەیەوە هەیەو باسیان لەو جیاكارییانە كردووەو پێیان وایە جگە لە فارسەكان هەموو پێكهاتەكانی تری ئەو وڵاتە وەك هاوڵاتی پلە یەك سەیر ناكرێن و تەنانەت لە ژێر سایەی كۆماری ئیسلامیدا موسڵمانە سونیەكانیش نەحەساونەتەوەو هەمیشە كێشەی مەزهەبییان هەبووە، چەندین زاناو مەلای سونی مەزهەب لە سێدارە دراون و تۆمەتی جۆروجۆریان دراوەتە پاڵ و تائێستاش هەرچالاكوانێكی ئاینی سونی دەربكەوێت لێپێچینەوەی لەگەڵ دەكرێت و تەنانەت لە سێدارەش دەدرێت، بەهائییەكانی ئێران سكاڵایان لەسەر ئەوەش هەبووە كە شەهید و بریندارەكانی جەنگی 8 ساڵە لەگەڵ عێرارق  جیاكارییان دەرهەق دەكرێت و وەكو پێوست مامەڵەكانیان بۆ ڕایی ناكرێت و تەنانەت سوودمەند نابن لەو ماف و ئیمتیازاتانەی كە بۆ شەهیدێكی دیكە هەیە ، سەركوتكردنی دەروێشەكانی  گنابادی لە ساڵی 96 (سێ ساڵ پێش لە ئێستا) دا نموونەیەكی تەواوی ئەو سەركوتكارییەن. ئەوە لە كاتێكدا حكومەتی ئێستای ئێران بە هەوڵ و ماندوو بوونی سەرجەم پێكهاتەكان هاتە كایەوە پێكەوە لە شۆڕشی گەلاندا لە 1979 بەشدارییان كرد، بەڵام هەرزوو دەسەڵات بۆ نەتەوەی فارس یەكلایی كرایەوەو سەرجەم پێكهاتەكان كرانە دەرەوەی یارییەكە.