دۆسێ

01:07 - 28/01/2021

بەسرە؛ شادەماری ئابووری عێراق ، لە دوو ڕێیانی پارێزگاو بە هەرێم بووندا‌

پەیسەر

پارێزگای بەسرەی عێراق بەیەكێك لە پارێزگا هەرە گرنگەكانی عێراق دێتە ئەژمار، جگە لەوەی دراوسێی سێ وڵاتی گەوەری كەنداوە(كوەیت، سعودیە و ئێران) ڕێگەكانی (ئاو، وشكانی و ئاوی)هەیە، كە هیچ یەكێك لە پارێزگاكانی تری عێراق ئەم تایبەتمەندییەیانییە، ئیتر بابوارە ئابوورییەكەی بوەستێت كە وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن 90%ی داهاتی هەموو عێراق لە ڕێگەی ئەو پارێزگایەوە دابین دەكرێت، ماوەی چەند ساڵێكیشە كار بۆ ئەوە دەكرێت وەك هەرێمێكی سەربەخۆ دانی پێدا بنرێت و بە پێی دەستووریش هیچ كێشەیەكی نیە، بەڵام لەمپەرەكانی بەردەمی ئەو پرۆسەیە ئەوەندەی سیاسین ئەوەندە یاسایی نین، بۆ ئەوەی ئەو پارێزگایە باشتر بناسین پێویست بەوە دەكات سەرنجی ئەم زانیارییانەی خوارەوە بدەین.

 
بەسرە خاوەنی چەند نازناوە، یەكەمیان، (ام الخیر)ە كە بەمانای دایكی هەموو خێرو بەرەكەت و چاكەیەكە و دووەمیش (الفيحاء)یەو ئەوەش بە مانی فراوانی و كۆشكی گەورەو فراوان دێت، بە پێی سەرچاوەكان لە نێو جیهانی عەرەبیدا سێ شار ئەو نازناوەیان هەیە، ئەوانیش (دیمەشقی سوریا، تەرابولسی لیبیا و بەسرەی عێراق)ن، هەندێكی دیكەش بە –بندوقیە-ی عێراق ناوی دەهێنن لەبەر ئەوەی ناوەندی پارێزگاكە بەئاو چواردەوری گیراوە.

مێژووی دروستبوونی ئەم شارە بە چەند قۆناغێكدا تێپەری كردووە، دەگوترێت شوێنەوارە دێرینەكانی ئەم شارە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن كە لەسەردەمی نەبوخوزنەسردا لەسەردەستی كەسایەتیەكدا بەناوی – طریدون – دروستكراوە، هەندێكی دیكەش دەڵێن ئاشوورییەكان بۆئەكەمجارئاوەدانیان كردووەتەوە، لەمێژووی سەدەكانی ناوەڕاستیشدا ئاوەدانكردنەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەرەتاكانی ئیسلام و جێنشینایەتی عومەری كوڕی خەتاب، لەكاتێكدا سەعدی كوری ئەبی وەقاس ویستوویەتی فەتحی وڵاتی ئێران بكات لی جەنگی قادسیەدا لە ساڵی 14ی كۆچیدا، ڕێیان كەوتووەتە ئەو ناوچەیەو یەكەم كەس عوتبەی كوڕی غەزوان دەستی بە ئاوەدانكردنەوەی كردووە، یەكەم خانوو كەتێیدا كرابێتەو دروستكردنی مزگەوتێك بووە لە رۆژئاوای ڕووباری فورات، ئیتر خەڵك لە نزیكی مزگەوتەكەوە بەردی بناغەی خانوەكانیان داناو بە هۆی گرنگی شوێنەكەیەوە بەردەوام بەرەو گەشەسەندن رۆشتووە.

لەمێژووی ئەم شارەدا دەیان و بگرە هەزاران زاناو فەیلەسوف و عارف و ئەدەیب و شاعیری بەناوبانگی تێدا بووە، لەوانەش جاحظ كە بە یەكێك لە فەیلەسووفە بەناوبانگەكانی عەرەب دێتە ئەژمار و خاوەنی كتێبی (البخلاء) بەناوبانگە، خلیل بن ئەحمەدەی فەراهیدی كە لەبواری زمانی عەرەبیدا جێگە دەستی دیارە و ناوبانگی هەیە لە زمانەوانی عەرەبیدا و بەیەكەم كەس دادەنرێت لە زانستی (عەروز)دا و یەكەم كەس بووە (قاموس- فەرهەنگ)ی بۆ زمانی عەرەبی داناوە، هەروەها زانایەكی بەناوبانگی زانستەكانی (نەحو سەرف)بووە ولەگەڵ ئەوەشدا بە یەكێك لە كەسایەتییە دیارەكانی بواری مۆسیقا و زانستی بیركاری دادەنرێت، هەروەها زانای بەناوبانگی بواری فیزیا حەسەنی كوری هەیسەم كە بۆ بەرزڕاگرتنی ئەو كەسایەیتە لەسەر (10 دیناری پێش 2003 و 10 هەزار دیناری ئێستای پارەی عێراقی )وێنەكەی نەخشینراوە، یەكێكی دیكە لەو زانایانە محەمەدی كوڕی سیرینە كە لەبواری لێكدانەوەی –خەو-دا تا ئێستا ناوبانگی جیهانی هەیە، لەسەردەمی نوێشدا شاعیرە بەناوبانگەكانی عەرەب، بەدرشاكر سەیاب و مەحموود بریكان لە دایك بووی ئەو شارەن.

شوێنەوارە گەشتیارییەكان:
ئیمام حەسەنی بەسری، لە مێژووی ئیسلامی و عەرەبیدا كەسایەتیەكی دیارو بەرجەستەیە، لەبەر ئەوەی لەو شارەدا لەدایك بووەو لەوێش ژیاوەو هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە، گۆڕەكەی لەو پارێزگایەدا بووەتە هۆی ئەوەی زۆرینەی ئەو كەسانەی بە مەبەستی گەشتیاریی ڕووی تێدەكەن سەردانی دەكەن.

شەتولعەرەب بە یەكێك لەو شوێنە گەشتیارییە گرنگانە دادەنرێت كە گەشتیاران ڕووی تێدەكەن، لەناو ئاوی شەتولعەرەب دا دورگەی سندیباد هەیە كە لە ئێستادا بە یەكێك لە شوێنە گەشتیارییە گرنگەكانی دێتە ئەژمار، هەروەها -داری حەزرەتی ئادەم- هەیە كە لە مێژووی دەماودەمی ئەو شارەدا بە كۆنترین دار دادەنرێت و دەگوترێت دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی حەزەرتی ئادەم و گوایە لەژێر سێبەریدا دانیشتووە كە دەكەویتە ئەو شوێنەی كە هەر دوو ڕووباری دیجلەوفورات بەیەك دەگەن لە شاری قۆرنەدا. لەگەڵ ئەوانەشدا ماڵەی بەدرشاكر سەیابی شاعیر بەناوبانگی بەسرە و چەندین شوێنی دیكە سەرچاوەیەكی زۆر باشی گەشتیاریین.

لە هەمان كاتدا سەدان ساڵە لە شاری بەسرەدا میهرەجانی -المربد-یەڕێوە دەچێت، كە لە سەردەمە كۆنەكاندا لە نێو بازاڕیی بەسرەدا ساڵانە ئەنجام دراوە، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن یەكەمجار لەنێوان فەرزدەق و جەریر دا ئەنجام دراوە، كە دوو شاعیری دیاری عەرەب بوون، ئێستاش ئەو میهرەجانە ساڵانە ئەنجام دەدرێت.

یەكێك لەو سەرچاوە گرنگانەی كە سەردەمانێكی زۆر لە بواری ئابووریدا پشتی پێ بەستراوە بوونی ژمارەیەكی ئێجگار زۆری دارخورما بووە لەو پارێزگایە، بەجۆرێك تەنها لەو پارێزگایەدا زیاتر لە 10 ملیۆن دارخورما هەبوو، بەڵام بەهۆی جەنگی 8 ساڵەی ئێران و عێراق و دواتریش جەنگی دووەمی كەنداو –كوەیت- زۆرینەی دارخورما دێرینەكانی ئەو پارێزگایە لەناوچوون و ئێستا كەمتر لە  ملیۆن و نیوێكی ماوەتەوە، بەوەش زیانێكی گەورەی ئابووری لەو پارێزگایە كەوت، لەبری خورمای بەسرە بازارەكانی ناوخۆو دەرەوەش پڕ بكاتەوە بەجۆرێك جگە لە پێداویستی ناوخۆ ساڵانە زیاتر لە 300 هەزار تەن خورمای جۆراوجۆر ڕەوانەی دەرەوە كراوە، كەچی بەشی ناوخۆیش ناكات و تەنانەت لەناو بەسرەدا خورمای وڵاتانی دیكە ڕەواجیان زۆرترە، لەسەردەمە پێشووەكاندا تەنها لە نێو بەسرەدا 300 جۆر لە خورما بەرهەم هاتووە، لە لایەكی دیكەشەوە پارێزگای بەسرە بە هۆی هەبوونی كێلگەی زۆری بەرهەمهێنانی –خوێ- ی سروشتییەوە ناوبانگێكی زۆری هەیە.

هەبوونی هۆڕەكانی پارێزگای بەسرە بەیەكێكی دیكەی سەرچاوە ئابووری و گەشتیارییەكانی دێتە ئەژمار، بەجۆرێك خۆركێكی زۆری وەك ماسی، باڵندە و قامیشی شەكری تێدا بەرهەم دەهێنرێت. بەڵام دوای ڕاپەڕینەكانی 1991ی ناسراو بەراپەڕینی شەعبانیە، بەشێكی زۆری ئەو زۆنگاوانە پڕكرانەوە، بەجۆرێك لە هەموو عێراقدا تەنها 4%ی ماوەتەوە.

عێراق تەنها یەك دەروازەی گەورەی ئاوی هەیە ئەویش دەكەوێتە پارێزگای بەسرەوە، جگە لە جوانی سروشت لە روانگەی ئابوورییەوە (بازرگانی ، پیشەسازیی و گەشتیاریی) سوودی زۆری بە عێراق گەیاندووە، چەندین مینای گەورەو بچووكی لەسەر دروستكراوە، لە ئێستاشدا سەرقاڵی دروستكردنی گەورەترین مینان لەنزك فاو،
بەپێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان بەسرە پایتەختی نەوتی عێراقە و رۆژانە نزیكەی 3.500.000 بەرمیلە نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات خاوەنی یەدەگی زۆرینەی نەوتی عێراقە، خاوەنی چەندین بیرە نەوتە، ئەوە جگە لەوەی بەهۆی لەباری زەوییەكانیەوە گەنم،جۆ و چەڵتووك دەچێنرێت، بەڵام هەموو ئەوانە بەشی ناوخۆی پارێزگاكە دەكات و ناچنە بواری پیشەسازییەوە.

دابەشبوونی جوگرافیای دانیشتوان:
هەرچەندە چەندین ساڵە حكومەتی عێراقی نەیتوانیوە سەرژمێریی فەرمی ئەنجام بدات، بەڵام لەڕێگەی دیكەی وەك فۆرمی خۆراك و بایۆمەترییەوە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان نزیك كراونەتەوە، بە پێی سەرژمێریی سەرەتایی لە 2014 دا ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەسرە (4.700.000) چوار ملیۆن و حەوت سەد هەزاركەسە و بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش بووە:

ناوەندنی پارێزگا:  1,775,000 یەك ملیۆن و حەوت سەدو حەفتاو پێنج هەزار كەس و ئەوەی دەمێنێتەوە  بەسەر قەزاكانی زوبێر، قۆرنە،  شەتولعەرەب، مدینە، ئەبولخەسیب و فاو دا دابەش دەبن و 17 ناحیەو سەدان گوندی لە خۆگرتووە.

لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا پارێزگای بەسرە بە یەكێك لەو پارێزگایانە دادەنرێت كە سوودی لە داهاتە ناوخۆییەكانی خۆی نەبینیوەو تەنانەت ڕێژەی بێكاریی لەو پارێزگایەدا –وەك ئەنادۆڵ- باسی دەكات، ڕێژەی هەژاریی لەو پارێزگایەدا نزیكە لە 40% و كەرتەكانی دیكەی تەندروستی، بازرگانی ، پیشەسازیی و كشتوكاڵ بەرەو هەڵدێران چووە. هەربۆیە بەردەوام داواكاریی زۆرینەی نوێنەرانی ئەو پارێزگایە لە ئەنجوومەنی نوێنەران كە 30 ئەندامن ئەوەیە پارێزگاكە ببێتە هەرێمێكی سەربەخۆ، بۆئەوەی بتوانێت سوودمەندبێت لە توانا ئابوورییەكانی خۆی، بەڵام ئەوانەی كە نەیاری ئەو پرۆسەیەن پێیان وایە بە جیابوونەوەی هەرێمی بەسرە كێشە بۆ پارێزگاكانی تر دروست دەبێت بەتایبەتی ئەو پارێزگایانەی كە داهاتی ناوخۆییان نیە پێیان وایە بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو بۆشاییە دەكرێت ئەو پارێزگایانەی نەوتیان هەیە تایبەتەمەندیی خۆیان هەبێت و بە پێی یاسا بەشێك لە داهاتی نەوتەكەیان بۆ خەرج بكرێتەوە..