( هەموو شتێک لەبارەی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران)‌

پەیسەر

نوسینی : زاهیر محەمەدی

42 ساڵ بەسەر شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێراندا تێپەڕبوو، شۆڕشێك كە هەر لە سەرەتاوە، لەسەر ناو، ناوەرۆك و هۆكارەكەی چەندین رای جیاواز دروست بوو، هێندێك بە شۆرشی چینی ناوەڕاست و لیبراڵی دادەنێن دژی دەسەلاتی رەهای شا، هەندێک بە شۆرشی هەژاران و برسییەكانی شاری دەزانن بۆ نان، هەندێكی دیكەش پێیانوایە شۆرشی دینداران بوو دژی بێ‌دینی و بێدینەكان.

  ئەم لێکۆڵینەوەیە پێیوایە بەستنەوەی شۆڕشەكە بە تاكە هۆكارێك هەڵەیە و  چەند فاكتەر و لایەن لە ڕێکخستنی شۆڕشەكەدا رۆڵیان هەبووە، تەوەری سەرەكی ئەم وتارە رەتكردنەوەی بۆچوونی ئەو كەسانەیە كە پێیانوایە شۆڕشەكە ناوەڕۆكێكی ئیسلامی و ئاینی هەبووە و بە خوێندنەوەیەكی كورتی رووداوەكانی بیست ساڵی پێش شۆرش و رووداوەكانی چل ساڵ دوای شۆرش، ئەوە دەخاتە روو كە لایەنێكی ناو شۆرشەكە چۆن لەڕێی كۆمەڵیك فاكتەرەوە، توانی بەسەر لایەنەكانی تردا زاڵ بێ‌ و بۆ ئەم مەبەستەش ئاینی كردە ئامرازێك بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و خستیە گەمەیەكی سیاسییەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی.

ئامانجی لێکۆڵینەوەکە نە رەتكردنەوەی ئایینە و نە رەتكردنەوەی ئەوانەی بە ناوی ئاینیشەوە بەشدارییان لە شۆڕشەكەدا كردوە، بەڵكوو نیشاندانی ئەوەیە كە چۆن ئایین لەناو فاكتەرەكانی تردا زەق دەكرێتەوە و دەكرێتە كارتێك بۆ دەركردنی لایەن و ئاراستەكانی دیكەی ناو شۆڕش  و دواتریش بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێی نێوان باڵەكانی ناو دەسەڵات.

لێکۆڵینەوەکە بە ئاوەڕدانەوەیەكی كورت لە سەرەتای سەرهەڵدان و گەشەی رەوتێكی ئیسلامی لەناو سیاسەتی ئێران لە شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی پێشوو دەست پێدەكا، دواتر ئاماژە دەكات بە هۆكاری زەقبوونەوە و زاڵبوونی ئەم رەوتە لە پێش شۆِرشدا،  هەروەها باسی ئەو میكانیزمانە دەكات كە چۆن ئاراستەیەكی ناو ئەم رەوتە ئیسلامییە، دوای سەركەوتنی شۆرش، ئایین دەكاتە ئامرازێك بۆ لادانی دۆست و دوژمن و خۆی بەسەر شۆڕشدا دەسەپێنێ‌  و حكومەتێكی ئاینی پێ‌ دروست دەكات، لە كۆتاییشدا لە رێی كۆمەڵێك داتاوە كاریگەریی خراپی ئەم گەمە سیاسییە لەسەر ئایین لە ماوەی چل ساڵەی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی دەخاتە روو.  

پێشەكی
شورشی ١٩٧٩ی ئێران كە دواتر لەلایەن كەمینەیەكی ناو شۆرشەوە، بە شورشی ئیسلامی ناوبانگی دەركرد، لە راستیدا شورشی سێ‌ رەوتی جیاواز بوو دژی رژێمی پاشایەتی، رەوتی چەپ، رەوتی نیشتیمانی (جەبهەی میللی) و رەوتی ئیسلامی.
ئامانجی شۆڕشەكە بەپێی روانگەی ئەم سێ‌ رەوتە جیاواز بوو، رەوتی چەپ بە چەند باڵ و رێكخراوی جیاوازەوە داوای رووخانی رژێمی شا، دادپەروەری ئابووری ــ كۆمەڵایەتی و نەهێشتنی جیاوازی چینایەتی دەكرد. جەبهەی ملی كە لایەنگرانی موسەدیق بوون، خەباتیان دەكرد بۆ حكومەتێكی تەكنۆكرات، كەمكردنەوەی رۆڵی شا و بەهێزكردنی رۆڵی پەرلەمان، رەوتی ئیسلامی كە زۆر درەنگتر لە چەپ و جەبهەی میللی سەری هەڵدا، سەرەتا تێكەڵێك بوو لە ئامانجەكانی چەپ و جەبهەی میللی  بە تاموبۆنێكی ئیسلامیەوە، بەڵام دوای سەركەوتنی شۆرش، باڵێكی ناو رەوتەكە دەستی بەسەر شۆرشدا گرت و دروستكردنی دەوڵەتێكی ئیسلامی ـ شیعی كردە ئامانج.  

سەرهەڵدان و هۆكاری دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنی ئیسلامی
دوای كودەتاکەی ١٩٥٣ لە دژی موسەدیق و ئیعدامی نەواب سەفەوی سەرۆكی یەكەم رێكخراوی چەكداری ئیسلامی لە مێژووی هاوچەرخی ئێراندا، ئیسلامییەكانیش وەك رێكخراوە سیاسییەكانی دیكەی ئێران كەوتنە بەر پەلامار و چەند ساڵی پێ‌چوو تا خۆیان گرتەوە، دوای توانەوەی رێكخراوی فیداییانی ئیسلام، حەوزەی قوم بوو بە سەنتەری خەباتی ئیسلامییەكان، حەوزەیەك كە تا ساڵانی ١٩٦٠ خۆی لە سیاسەت بە دوور گرتبوو، مەرگی بروجردی ( گەورە مەرجەعی شیعەی ئێران) بۆشاییەكی خستە ناو حەوزەی قوم و چەند مەلایەك كەوتنە ركابەری بۆ پڕكردنەوەی ئەو پۆستە گرنگە ئاینیەی ناو مەزهەبی شیعە. 

چەند رووداوێكی سیاسی لە دوای ١٩٦٠ەوە وایانكرد حەوزەی قوم بە كردەوە ببێتە سەنتەرێكی گرنگ و كاریگەر بۆ دژایەتیكردنی شا و رژێمەكەی، چەند مەلایەكی ناو حەوزە  دژایەتی خۆیان بۆ شا و رژێمەكەی راگەیاند، چالاكی ئاشكرای ئەم مەلایانە بە دژایەتیکردنی سێ‌ پرۆژەی رژێمی شا لە سەرەتای دەیەی ١٩٦٠ەوە دەستی پێكرد 

سێ‌ پرۆژەكە بریتی بوون لە پەسندكردنی یاسای ئەنجوومەنی قەزا و پارێزگاكان (١٩٦٣)، پرۆژەی شۆرشی سپی شا(١٩٦٣)  و پەسندكردنی پڕۆژە یاسای پێدانی پارێزبەندی سیاسی بە راوێژكارە سەربازییەكانی ئەمریكا لە ئێران (١٩٦٤).
پرۆژەی ئەنجوومەنی قەزا و پارێزگاكان كە لە كابینەکەی عەلەمدا پەسند كرابوو، تایبەت بوو بە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی قەزا و پارێزگاكان، یاساکە مافی دەنگدانی بە ژنان و كەمینە ئایینیەكان دەدا، بەپێی یاساکە كەمینە ئاینییەكان بۆیان هەبوو هەم لە هەڵبژاردندا بەشدار بن و هەم خۆشیان كاندید بكەن و لە ئەگەری سەرکەوتن لە هەڵبژاردندا بە كتێبی پیرۆزی خۆیان سوێند بخۆن، كۆمەڵیك مەلا و لەوانە خومەینی دژی یاساکە هەڵوێستیان گرت، بە ناشەرعیان لەقەڵەم دا و لە ململانێیەكی سێ‌ مانگەدا، فشاریان خستەسەر سەرۆك وەزیران و پرۆژەكەیان پێ‌هەڵوەشاندەوە.

دووەم پرۆژە، پرۆژەی شۆرشی سپی شا بوو كە دوو مانگ دوای پرۆژەكەی سەرۆك وەزیران لەلایەن شاوە راگەیەنرا و شەش خاڵی لە خۆ دەگرت، گرنگترین خاڵی پرۆژەكەی شا، چاكسازی لە زەویوزار بوو كە زەوی لە ئاغاكان دەسەندەوە و بەسەر جووتیاراندا دابەشی دەكرد، خاڵێكی دیكەی پرۆژەكەی شا پێدانی مافی دەنگدان بوو بە ژنان مەلاكان دژی ئەم پرۆژەیەش هەڵوێستیان گرت و دوو تێبینییان هەبوو، یەكەم: چاكسازی زەویوزاریان بە پێشێلكردنی مافی خاوەندارێتی دادەنا، بە بۆچوونی ئەوان مافی خاوەندارێتی لە ئیسلامدا پارێزراە و كەس بۆی نیە پێشێلی بكات.

دووەم تێبینی لەسەر مافی دەنگدان بوو بە ژنان و وایان بڵاوكردەوە كە ئەم خاڵە دەبێتە هۆی پەرەگرتنی بێ ‌رەوشتی لە كۆمەڵگادا، سەیرەكە ئەوەیە خومەینی 18 ساڵ دواتر كە جڵەوی شۆرشی گرتەدەست، دژی بەشداری ژنان لە دەنگدان نەوەستایەوە، شا ملی نەدا بۆ داواكارییەكەیان و ریفراندۆمێكی بۆ پرۆژەكەی كرد و بە زۆرینەی دەنگ پەسند كرا، خومەینی دژی ریفراندۆمەكە قسەی كرد و بایكۆتی كرد.

پرۆژەكەی شا زنجیرەیەك خۆپیشاندانی بەدواداهات كە بووە هۆی دەستگیرکردنی خومەینی، بۆ دەربازكردنی خومەینی لە زیندان، لەسەر داوای سەرۆكی حیزبی زەحمەتكێشان، لە ئستیفتایەكدا كە لەلایەن چەند مەلای گەورەی شیعەوە كرا، پلەی خومەینیان بەرزکردەوە بۆ پلەی مەرجەع و لە زیندان رزگاریان كرد، چونكە بەپێی یاسا دەسەڵات مافی لێپرسینەوە و زیندانیكردنی هیچ مەرجەعێكی شیعەی نەبوو.

لە ١٩٦٤دا سێهەم هەڵوێستی مەلاكان و بەتایبەت خومەینی بەرامبەر شا، دژایەتیکردنی پەسندكردنی پرۆژەیەك بوو لە پەرلەمانی ئێران كە پارێزبەندی دیپلۆماتیكی دەدا بە راوێژكارە سەربازییەكانی ئەمریكا لە ئێران، سەرۆكی حیزبی زەحمەتكێشان پرۆژەكەی لەقاودا و ناوی نا كاپیتۆلاسیۆن. 

خومەینی دوو مانگ دوای پەسندكردنی پرۆژەكە، لە تشرینی یەكەمی ١٩٦٤دا، لە قوم هێرشی كردە سەر یاساکە و دابەزیە سەر ئەمریكا و شا و ئەندامانی پەرلەمان، یاساکەی بە ناشەرعی و دژە ئیسلام لە قەڵەم دا و ئەمریكای بە كۆنترۆڵكردنی مەلاكان تاوانبار كرد، داوای لە خوێندكار و مەلا و ئەندامانی پەرلەمان كرد دژی یاساكە هەڵوێست بگرن، خومەینی راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند كە كێشەی موسڵمانان بەرهەمی دەستێوەردانی وڵاتانی تر و ئەمریكایە، میللەتانی موسڵمان لە بێگانە بێزارن، بەتایبەتیش لە ئەمریكا، خومەینی دوای ئەم وتارە دەسبەسەر كراو و  دووریانخستەوە بۆ توركیا و دوای ساڵێك چووە نەجەف و چواردە ساڵ لەوێ‌ مایەوە و لە ساڵی ١٩٧٨دا ، لەسەر داوای حكومەتی نوێی عێراق، ئەو وڵاتەی بەجێهشت و چووە فەڕەنسا. 

هۆكارەكانی سەرهەڵدان و گەشەسەندنی رەوتی ئیسلامی
چەند هۆكارێكی سیاسی و رۆشنبیری لە دەیەی ١٩٦٠دا، رێگایان بۆ سەرهەڵدان و گەشەسەندنی ئەم رەوتە خۆش كرد، یەكەم رای گشتی لە ئێران بە هۆی خەباتی لەمێژینەی چەپەكان و جەبهەی میللی دژ بە شا بوو، بەتایبەت چەپەكان لە ژێر كاریگەریی كەشی شۆڕشگێرانە و چەپخوازانەی دوو دەیەی ١٩٥٠ و ١٩٦٠، خەڵكیان رێكدەخست بۆ شۆڕش و رووخاندنی رژێمی پاشایەتیان كردبووە ئامانج، پێگەی سەرەكی چەپەكان لەناو زانكۆ و چینی خوێندەواری ئێراندا بوو.

دووەم هۆكار بۆ خودی رژێمی شا دەگەڕێتەوە، شا بە هۆی كودەتای ١٩٥٣وە و بە پشتگیری ئەمریكا هاتەوە سەر دەسەڵات، شا دوای كودەتاکە دەسەڵاتێكی تاكلایەنە و پڕ زەبروزەنگی بەسەر وڵاتدا سەپاند، زەبروزەنگی شا دژكردەوەی چەپ و جەبهەی میللی بەدواوە بوو و ئاراستەیەكی بەهێزی شۆڕشگیڕانە بەتایبەت لە تاران و چەند شاری گەورەی ئێران كاریگەری هەبوو لەسەر رێكخستنی خەڵك بۆ دژایەتکردنی شا، ئەم هەستی دژایەتیكردنەی شا دواتر خاوەنێكی دیكەشی بۆ پەیدا بوو كە ئیسلامییەكان بوون.

هۆكاری سێهەم لاوازی شا و شپرزەیی فیكری و رێكخراوەیی چەپەكان و جەبهەی میللی بوو كە زەمینەی بۆ چالاكی ئیسلامییەكان خۆشتر كرد و  دواتر چەپ و جەبهەی میللی خستە ژێر هەژمونی سیاسی و فیكری خۆیەوە، چەپەكان تووشی زنجیرە دابڕان و جیابوونەوەیەك بوون كە قەت خۆیان نەگرتەوە، جەبهەی میللیش بەهەمان شێوە ماوەیەكی كورت دوای خۆرێكخستنەوە، جیابوونەوە لە دوای جیابوونەوەی بەسەرداهات و  چیتر نەیتوانی ناوەندێكی بڕیار بۆخۆی دروست بكات.  

هۆكاری چوارەم، پرۆژە چاكسازییەكەی شا بوو، شا لە شەستەكاندا بۆ سەركوتکردن و لاوازکردنی ئۆپۆزیسیۆن دەستی دایە پرۆژەكە، پرۆژەكە زیاتر لەوەی خزمەت بە شا بكا، شای لاوازتر و ئۆپۆزیسیۆنی بەهێزتر كرد و لە ناو ئۆپۆزیسیۆنیشدا، ئیسلامییەكان لە هەموویان زیاتر هەلەكەیان قۆستەوە.

دوای پرۆژەكەی شا، رەوتێكی خێرای گەسەندنی ئابووری ئێران دەستی پێكرد، لە ماوەیەكی کورتدا چەندین كارگەی پیشەسازی گەورە لە ئێران دروستكران كە بەشێكیان تا ئێستاش بەردەوامن، ئابووری وڵات بە هۆی داهاتی نەوت بووژایەوە، شارە گەورەكان بە هۆی ئەم پلانە  پیشەسازییەوە، گەشەیەكی زۆر خێرایان كرد،  ساڵانی ١٩٦٣ بۆ ١٩٧٨، درێژترین قۆناغی گەشەی بەردەوامی داهاتی تاكە لە مێژووی ئێراندا، گەشەی پیشەسازی لەم ماوەیەدا، ساڵانە 15% بووە، ژمارەی قوتابی و خوێندكاران بە شێوەیەكی بەرچاو بەرز بووەوە، چەندین زانكۆی نوێ‌ دامەزران، ئەم گۆرانكارییانە شاریان كردە چەقی خەبات دژی رژێم و و بەرەی چەپ و ئیسلامی باشترین كەڵكیان لێ وەرگرت، ئیسلامییەكان پەلیان هاویشتە ناو شار و زانكۆ تازە دروستكراوەكانەوە، لەرێی مزگەوتەوە مەلاکان پێوەندییەكی تۆكمەیان لەگەڵ بازاڕی تاراندا دروست كرد و كۆمەڵێك دەوڵەمەندی بازاڕی تارانیان بۆلای خۆیان راكێشا، بە پارەی ئەم دەوڵەمەندانە تۆڕێكی بەرفراوانی قوتابخانە و بنكەی ئەهلی ـ  ئیسلامیان دامەزراند بۆ پێگەیاندنی كادیر و لە ماوەیەكی زۆر کورتدا بەهۆی یەكگرتوویی و گڕوتینی نوێبوونەوە پێش جەبهەی میللی كەوتنەوە، هەرچەندە هیچ كات لە رووی رێكخستن و كاری رێكخراوەیی نەگەیشتنە چەپەكان، ئیسلامییەكان بە پارەی دەوڵەمەندەكانی ناو بازاڕی تاران چەند كەسیان ناردە دەرەوەی وڵات بۆ خوێندن كە بەشێكیان دواتر رۆڵێكی گرنگیان گێڕا لەسەر خستنی ئیسلامییەكان. 

هۆكاری پێنجەم، دژایەتیکردنی ماركسیزم و بەرپەرچدانەوەی چەپەكان بوو، دژایەتکردنی چەپەكان رەوتێكی رووناكبیرانەی ئاینی دروست كرد كە دواتر پەلی كێشا بۆ سیاسەتیش و ئاراستەیەكی بەخۆداچوونەوە و رابوونی ئیسلامی دروست كرد، رەوتەكە زوو گەشەی كرد و درەنگ سەركوتكرا، چونكە سەرەتا هیچ دژایەتییەكی شای نەدەكرد و ئەم رەوتە لە بەرژەوەندی شادا بوو، شا دەیەویست لەرێی ئەمانەوە پاشەكشێ بە بیری چەپ بكات. 

هۆكاری شەشەم، دروستبوونی حیزبی نەهزەتی ئازادی ئێران بوو كە رێكخراوێكی ناسیۆنالیستی ـ ئایینی بوو، ئەم حیزبە نوێیە بە سەرۆكایەتی مەهدی بازرگان و لە سەرەتای شەستەكان لە جەبهەی میللی جیابووەوە، دامەزرێنەران و كادیرەكانی ئەم حیزبە دواتر بوونە سەرچاوەیەكی باش بۆ سەرهەڵدانی رەوتێكی رووناكبیرانەی ئیسلامی و لە كۆتاییشدا بەدەسەڵات گەیشتنی خومەینی، عەلی شەریعەتی گرنگترین تیۆریدارێژی ئەم رەوتە رووناكبیرییە ئیسلامییە لە دامەزرێنەرانی ئەم حیزبە بوو كە لە حەفتاكاندا لە ناوخۆی وڵات بە زنجیرە وتارێكی شۆڕشگیڕانە و ئایینی، ئیسلامییەكانی خستە سەر سكەی راستەقینەی خۆیان و لە رووی تیۆرەوە دەوڵەمەندی كردن. 

حەوتەم هۆكار، گەشەسەندنی ئاراستەیەكی رەخنەگرانە بوو بەرامبەر فەلسەفەی رۆژئاواو و مودێرنیزم، ئەم هزرە رەخنەگرانە پێداگر بوو لەسەر گەڕانەوە بۆ هزری رۆژهەڵاتی و ئێرانی، لە شەستەكان و حەفتاكاندا لە ژێر كاریگەری گۆڕانكاری خێرا و قووڵی ئەم قۆناغە، هەڵمەتێكی بەخۆداچوونەوە لە ناو گۆڕەپانی رووناكبیری ئێران دەستی پێكرد كە پێیوابوو فەلسەفە و هزری رۆژئاوا، كاریگەری خراپی لەسەر هزر و كلتووری ئێران داناوە و كلتووری ئێرانی بەرەو توانەوە دەڕوات و رۆژئاوا وڵامدەری هزر و بیری ئێرانی نیە، ئەم رەوتە بووە هۆی پێداچوونەوە بە ئەزموونی چەند ساڵەی  رۆشنبیری لە ئێراندا و ئایینیش یەكێك لەو بوارانە بوو كە رەوتە خۆماڵیەكە بایەخی پێدا.

هەشتەم هۆكار، كاریگەری دەرەوە بوو، دژایەتیکردنی ئەمریكا و ئیسراییل كاریگەری زۆری لەسەر رای گشتی خەڵكی ئێران دانا، خاڵی هاوبەشی چەپ و ئیسلامییەكان، خەبات دژی ئەمریكا بوو و هەردوولا لەژێر كاریگەری كێشەی فەلەستین، رقیان لە ئیسراییل بوو، ئەوكات شۆڕشگێری راستەقینە ئەو کەسە بوو كە دژایەتیی ئەم دوو دەوڵەتەی كردبایە، چەپەكان پشتگیری خەباتی فەلەستیینان دەكرد بۆ سەركەوتنی شۆڕشێكی تر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئیسلامییەكانیش ئیسراییلیان بە داگیرگەر و دوژمنی ئیسلام دادەنا، هەم چەپ و هەم ئیسلامییەكان شای ئێرانیان بە دەستنێژی ئەمریكا و ئیسراییل دەزانی، خومەینی هەر زوو لە ساڵانی ١٩٦٣ ٢ ١٩٦٤دا هێرشی كردە سەر ئەمریكا و ئیسراییل و دوای شۆرشیش ئەم دژایەتیكردنە بەردەوام بوو.

زاڵبوونی ئیسلامییەكان بەسەر شۆڕشی ١٩٧٩دا
خۆپیشاندان و نارەزایەتی دژی  رژێمی شا، لە ساڵی ١٩٧٨دا گەیشتە لوتكە و لە ١٩٧٩دا رژێمەكەی شا رووخا، لە شەستەكان و حەفتاكاندا جەبهەی میللی ناوی هەبوو بەڵام ناوەرۆكی نەبوو، چەپەكان و ئیسلامییەكان دوو هێزی ئەكتیڤی سیاسی بوون، ژمارەی رێكخراوە چەپەكان زۆر بوو، توانای چەپ تەنیا بە ژمارەی رێكخراو و حیزب نەبوو، بەڵكوو لە رای گشتیدا سەرەڕای شپرزەییەكی قووڵی فیكری و رێكخراوەیی پێگەیەكی قووڵی هەبوو، هەر ئەمەش دەرەتانێكی باشی پێ‌دەدا بۆ نیشاندانی هێز و توانای سیاسی خۆی، بەڵام لە ١٩٧٨دا بە هۆی ناكۆكی قووڵی رێكخراوەیی، زەقبوونەوەی خومەینی، هاوپەیمانی نەهزەتی ئازادی  ئێران لەگەڵ خومەینی و  پشتگیریکردنی ئەمریكا لە خومەینی، پاشەكشەیان كرد و دوای شۆڕش بە خومەینیان دۆڕاند.

سەرمایەی سەرەكی ئیسلامییەكان سێ‌ ئاراستەی ئاینی بوو، ئاراستەیەكی نەریتی كە لە لایەن مەلاكانەوە رێبەرایەتی دەكرا،  ئاراستەیەكی رۆشنبیری كە لە ژێر كاریگەریی بۆچوونەكانی عەلی شەریعەتیدا بوو و ئاراستەیەكی چەكداری ئیسلامی كە موجاهیدینی خەلق نوێنەرایەتی دەكرد، خاڵی بەهێزی ئیسلامییەكان لە ١٩٧٨دا خومەینی بوو، خومەینی زیاتر وەك كەسێكی بێلایەن دەردەكەوت كە تەنیا ئامانجی رووخانی رژێمی شایە، نەك گەیشتن بە دەسەڵات و لە ژێر كاریگەریی نەهزەتی ئازادیدا بە زمانێكی دیپلۆماتیك و ئازادیخوازانە قسەی دەكرد.

چوونی خومەینی بۆ پاریس لە ١٩٧٨، ئاراستەی رووداوەكانی ناوخۆی ئێرانی گۆڕی، كادیرە خوێندەوار و زمانزانەكانی نەهزەتی ئازادی لە فەڕەنساوە خومەینیان بە ئەمریكا و دنیای دەرەوە ناساند، رۆژنامە و تەلەفزیۆنە بەناوبانگەكانی جیهانیان بردە ماڵی خومەینی و لەرێی راگەیاندنەوە خومەینی بوو بە ئەلتەرناتیڤی رژێمەكەی شا و دوا بڕیار كەوتە دەست خۆی، سەربەخۆیی و بێلایەنی خومەینی  وایكرد  كۆمەڵێك كەسایەتی و  بیری جیاواز لە دەوری خۆی كۆبكاتەو. 

قسەكانی خومەینی لە ١٩٧٨دا زیاتر رووخانی شا و دادپەروەری ئابووری ــ كۆمەڵایەتی، نەهێشتنی نایەكسانی، گەندەڵی و گەڕاندنەوەی پارەی نەوت بوو بۆ سەر سفرەی خەڵك، خومەینی راستە لەسەر دژایەتیكردنی شا ماوەی چواردە ساڵ لە ئێران دەركرابوو، بەڵام نە ئەو ناوبانگەی هەبوو كە لە فەڕەنسا پەیدای كرد و نە رێكخستنێكی دیاریشی هەبوو، بەڵام لە ماوەی یەكساڵدا بێ‌ ئەوەی خۆشی زۆر ئاگادار بێت خەڵكێكی زۆری بۆ لای خۆی راكێشا، ئامانجی خومەینی و هاوبیرەكانی سەرەتا تەنیا رووخاندنی رژێمی شا بوو، رەنگە مەبەستی دژایەتیكردنەكەی خومەینی لە سەرەتاوە هۆكاری ئاینی بووبێ‌ت، بەڵام ئەوەی لە قسەکانی و هەڵوێستەکانیدا دەردەکەوت ئامانجەكەی دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە ئیسلامییە نەبوو كە دوای سەركەوتنی شۆِرش بانگەشەی بۆ كرد و بەسەر وڵاتیدا سەپاند. 

سەركەوتنی شۆِرش
لە مانگی یەكەمی ١٩٧٩دا شای وەڕز و ماندوو بە ناوی پشوودان ئێرانی بەجێهشت و بەم پشوودانەی پشووی ئۆپۆزیسیۆنی درێژتر كرد و ڕێی سەفەرێكی بێ ‌گەڕانەوەی گرتەبەر، دوای دەرچوونی شا لە ئێران خومەینی گەڕایەوە ئێران و جڵەوی شۆرشی گرتە دەست، سەرخۆشی دوای شۆرش هێشتا خەڵكی بەر نەدابوو ئامانجەكە كە رووخانی شا بوو، وەدی هاتبوو و ئاراستەی رووداوەكان لە ژێر كاریگەریی كەسایەتی خومەینیدا بوو، بەڵام لە راستیدا نە خومەینی و نە ئیسلامییەكان تاكە فاكتەری سەركەوتنی شۆرشەكە نەبوون.

رژێمەكەی شا بە درێژایی تەمەنی سی و حەوت ساڵەی بە دەست كێشەی ناوخۆی دەسەڵاتەوە دەیناڵاند، سەرلێشواوی شا بۆ چارەسەرکردنی كێشەكانی ناو دەسەڵات و بێ‌هەڵوێستی بەرامبەر ئۆپۆزیسیۆن، ئەمریكای لە پشتگیری شا سارد كردەوە، بێ‌ئەوەی لە رۆڵی شۆڕشگێڕان بە چەپ و راستەوە كەم بكەینەوە، ئەمریكا رۆلێكی زۆری هەبوو لە رووخاندنی رژێمی شادا، هەرچەندە ئیسلامییەكانی ئێران ئەوكات و ئێستاش خۆیان بە دوژمنی سوێندخواردووی ئەمریكا دەزانن، بەڵام بێ‌ گلۆپی سەوزی ئەمریكا شۆڕشەكە سەر نەدەكەوت، ئەمریكا نەیدەویست ئێران بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی چەپ و بچێتە بەرەی سۆسیالیزمەوە، ئەمریکا کە نیگەران بوو لەوەی لە دوای شا چەپەکان بەهێز دەبن و رژێمی شاش توانای سەرکوتکردنی چەپەکانی نەماوە هەربۆیە بە هەموو شێوەیەك هەوڵی دەدا شا لە گۆرەپانەكە دەربكات، سەركردەكانی نەهزەتی ئازادی ئێران دەرگای پەیوەندییان بۆ ئەمریكا و خومەینی كردەوە و هەر ئەم پێوەندییە بووە هۆی  بە دەسەڵات گەیشتنی خومەینی. 

خومەینی چۆن لە دوا ساڵی تەمەنی رژێمەكەی شا ببوو بە دمڕاست و وتەبێژی شۆڕش، كە شۆڕشیش سەركەوت بێ‌ ئەوەی هیچ ناو و پۆستێكی رەسمی هەبێ‌، بوو بە بڕیاردەری سەرەكی و پاشەكشێی بە دۆست و دوژمن كرد و بناغەیەكی داڕشت كە تا ئێستاش بەردەوامە، هەرچەندە خومەینی و لایەنگرەكانی ئاراستەی شۆڕشیان گۆڕی و بەرگێكی ئیسلامییان لەبەر كرد، بەڵام شۆڕشەكە لە سەرەتادا بە هیچ شێوەیەك  ئیسلامی بوو. 

لە ١٩٧٨دا رەنگە كەمتر كەس و رێكخراوێك پێشبینی ئەوەی كردبێ‌ كە ئەمە دوا ساڵی تەمەنی رژێمی شایە و شا بەو دەمودەستە واز لە دەسەڵات دێنێ‌، ساڵێك دواتر كە شۆرش سەركەوت، هەموو لایەنەكان بەسەر رووداوێكدا كەوتن كە نەیاندەزانی چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، رۆژانی سەرەتای سەركەوتنی شۆرشەكە پڕن لە رووداوی گرنگ و كاریگەر كە نەخشەی سیاسی وڵاتیان دیاری كرد، ماراسۆنی گەیشتن بە دەسەڵات زوو دەستی پێكرد و وەك سروشتی هەموو شۆڕشەكان هێزی چەك و زۆر بەسەر مەنیتقدا زاڵ بوو.  

خومەینی لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ ئێران قسەكانی تەواو پێچەوانەی لێداوانەكانی پاریس بوون، گوتاری خومەینی لە پاریس گوتارێكی دیموكراتیك بوو، داوای دروستكردنی كۆمارێكی دیموكراتیكی دەكرد هاوشێوەی دیموكراسییەكانی ئەوروپا، دیوێكی دیكەی گوتاری خومەینی لە پاریس نەهێشتنی هەژاری و دادپەروەری ئابووری ــ كۆمەڵایەتی بوو، بەڵام هەر كە گەڕایەوە ئێران، ئاراستەیەكی تەواو پێچەوانەی گرتە بەر و لە خەبات بۆ دیموكراسی و دادپەروەری  گۆڕی بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی ئیسلامی و لە ناو دەوڵەتی ئیسلامییەکەشدا ململانێیەكی قووڵی دەستی پێكرد بۆ بەخشینی دەسەڵاتێكی رەها بە خۆی، بۆیە هەر لە رۆژانی سەرەتای سەركەوتنی شۆڕشەوە دیموكراسی و دادەپەروەری كرانە قوربانی  ئامانجەكانی خومەینی، دەوڵەتی ئیسلامی تەنیا ناوێك نەبوو وەك ئەوەی هێندێك رێكخراوی بەهەڵەدا برد، بەڵكوو هزرێك بوو كە دیكتاتۆرییەكی چل ساڵەی لێ شین بوو كە جگە لە قۆرغكردنی سیاسەت، كۆمەڵگاشی دادۆشی.  

لە ژێر كاریگەری ناوبانگ و هەژمونی خومەینی، ناوی شۆڕشەكە گۆڕا بۆ شۆرشی ئیسلامی و دواتر ئەم پاشگرە ئیسلامییە بە هەموو شتێكەوە نووسا، لە خواردنەوە بگرە تا پەرلەمان و حكومەت و لەوێشەوە بۆ زانكۆ و بانك و ئابووری و ... هتد، هەڵوێست و قسە چاوەڕواننەكراوەكانی خومەینی هەر زوو گۆمەكەی شڵەقاند و بەرەیەكی نارازی دروست كرد، خومەینی و كەمینەیەكی ئیسلامی كە مانگێك دوای شۆرش حیزبی جمهوری ئیسلامیان دامەزراند، بۆ سەركوتکردنی ئەم بەرە ناڕازییە كەوتنەخۆ، قسە و وتارەكانی خومەینی بوونە حوججەت و بۆ رۆژی دواتر دەبوونە بڕیار، جگە لە قسەكانی خومەینی و دامەزراندنی حیزبی جمهوری ئیسلامی،  هێزێكی چەكداریش بە ناوی كۆمیتەكانی بەرگری لە شۆرش كە سەر بە خومەینی بوون دەستیانكرد بە سووتاندنی بارەگای حیزبەكانی تر و هەموویان چەك كردن، دوای ماوەیەكی کورت سێ‌ كوچكەی خومەینی، حیزب و چەك پاشەكشەی بە هەموو هێزەكانی تر كرد. 

ماڵی خومەینی لە قوم و تاران بوو بە ناوەندی بڕیاری سیاسی و لەوێوە چارەنووسی وڵات دیاری دەكرا، خومەینی كە خۆی بە خاوەنی شۆڕشەكە دەزانی دەستی لە هەموو شتێك وەردەدا، بەڵام شۆرشەكە تەنیا شۆرشی خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی نەبوو، شۆرشی چەپ و جەبهەی میللییش بوو، بەشێك لە هۆكاری زاڵبوونی خومەینی و ئاراستەیەكی ناو رەوتی ئیسلامی بەسەر شۆڕشەكەی ئێراندا  دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی نەرمی شا بەرامبەر ئیسلامییەكان، شای ئێران چەپەكانی بە هەڕەشەی سەرەكی بۆ سەر دەسەڵاتەكەی دادەنا و هەر ئەوە وایكردبوو ئیسلامییەكان كەمتر لە ژێر چاودێری حكومەتدا بن، جگە لەوە ئیسلامییەكانی سەر بە خومەینی  لەڕێی مزگەوت و حوسەینیە و تەكیەكانەوە خەڵكیان رێك دەخست و حكومەت نەیدەتوانی ئەم شوێنانە كۆنترۆڵ بكات، هەربۆیە دوای سەركەوتنی شۆرش، ئەمان لە رووی رێكخستنەوە لە چەپەكان بەهێزتر بوون. 

مەسەلەی دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی لە دوای شۆرش و كاتێك هاتە ئاراوە كە شۆڕشەكە فرە خاوەن بوو و هەموو لایەنەكان دەیانویست رۆڵیان هەبێ‌ لە داهاتووی شۆرشدا،  تەنانەت لە مانگەكانی سەرەتای شۆرشیشدا، كەس باسی دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی نەدەكرد. خومەینی مانگێك پێش شۆرش، ئەنجوومەنی شۆرشی دروستكرد كە زۆربەی ئەندامەکانی سەر بە نەهزەتی ئازادی ئێران بوون كە هەرچەندە مەیلێكی ئیسلامیان هەبوو، بەڵام قەت داوای دروستكردنی ئەو دەوڵەتە ئیسلامییەیان نەدەكرد كە خومەینی دواتر لە ململانێ‌ لەگەڵ هێزەكانی تر هێنایە ئاراوە.

جگە لە دروستكردنی ئەنجوومەنەكە، خومەینی مەهدی بازرگانی راسپارد بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی كە سەرۆكی نەهزەتی ئازادی بوو، كابینەكەی بازرگانیش هاوشێوەی ئەنجوومەنی شۆرش زۆربەیان سەر بە نەهزەتی ئازادی ئێران بوون و لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامیدا نەبوون، تەنانەت خومەینی بازرگانی راسپارد بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ‌ بۆ رژێمی داهاتووی ئێران، بازرگانیش چواركەسی عەلمانی راسپارد بۆ نووسینەوەی رەشنووسەكە، رەشنووسەكە هیچ ئاماژەیەكی بەوە نەكردبوو كە رژێمی داهاتووی ئێران رژێمێكی ئیسلامی بێت، زۆربەی خاڵ و برگەكانی رەشنووسەكە لە دەستووری فەڕەنسا و بەلجیكا وەرگیرابوون، بەڵام دواتر حیزبی جمهوری ئیسلامی سەرلەبەری رەشنووسەكەی گۆڕی و هەمووی كردە ئیسلامی. 

پرسی دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئەنجامی ململانێی قووڵی حیزبە سیاسییەكان بوو بۆ بەشداریکردن لە دەسەلاتی داهاتووی ئێران، بەڵام خومەینی كە نە تاقەتی گوێگرتن لەم هەموو حیزب و رێكخراوەی هەبوو و نە لەگەڵ داواكاری و بەرنامەی سیاسیشیاندا دەگونجا، لەرێی حیزبی جمهوری ئیسلامییەوە پرسی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی زەق كردەوە، دەكرێت‌ بڵێین لە گەرمەی شەڕوهەڵای حیزبایەتی دوای شۆرشدا بوو كە خومەینی پرسی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی هێنایە ئاراوە، دەوڵەتێك كە تەنانەت بۆخۆشی نەیدەزانی ناوەرۆكەكەی چیە و چۆنە.

ئەو رژێمەی خومەینی لە پاریس و تەنانەت رۆژانی سەرەتای شۆرشیش بانگەشەی بۆ دەكرد، حكومەتێك بوو كە جێگای چەپ و لیبەراڵیشی تێدا دەبووەوە و بڕیار بوو سندوقی دەنگدان كێشەكان یەكلایی بكاتەوە و كۆتایی بە حوكمی بنەماڵەیی و تاكەكەسی بهێنێت، خومەینی لە پاریس رایگەیاندبوو دوای رووخانی شا، نە خۆی و نە هیچ مەلایەكی دیكە هیچ پۆستێكی سیاسی و بەرێوەبەری وەرناگرن و  دوای شۆرش دەگەڕێنەوە بۆ مزگەوتەكان، حكومەتی داهاتووی ئێران حكومەتی چینی هەژار و چەوساوە دەبێت، چەپەكان و جەبهەی میللی لەسەر بنەمای ئەم قسانە پشتگیری خومەینیان دەكرد، حیزبی تودە كۆنترین حیزبی چەپی ئێران بێ‌مەرج پشتگیری خۆی بۆ خومەینی راگەیاند، رێكخراوی چریكە فیداییەكانی ئێران كە رێكخراوێكی توندرەوی چەپ بوو، لەسەر پشتگیریکردنی خومەینی جیابوونەوەیەكی گەورەی تێكەوت، بەشێكی زۆر لە جەبهەی میللی بەیعتیان بە خومەینی دا و نەهزەتی ئازادیش كە زەمینەیان بۆ دەسەڵاتی خومەینی هەموار كرد، بۆ ماوەیەكی كورتخایەن، یەكێك بوون لە كۆڵەكەكانی شۆرش و دوای شۆرش یەكەم پۆستە سیاسی و ئیدارییەكان دران بەم حیزبە.

هەڵوێست و لێدوانەكانی خومەینی لە ئێران تادەهات بازنەی دەسەڵاتی بچووكتر دەكردەوە و لایەنەكانی دیكەی دەخستە پەراوێزەوە، زۆری پێنەچوو میلیشیای سەر بە خومەینی زانكۆ، مزگەوت، دامەزراوە حكومی و سەربازییەكانیان كۆنترۆلكرد و كەوتنە چەككردنی چەپەكان و موجاهیدینی خەڵق، حیزبی تازە دامەزراوی جمهوری ئیسلامیش بوو بە لایەنی جێبەجێكاری لێدوان و بۆچوونەكانی خومەینی، دامەزرێنەرانی ئەم حیزبە هەموویان مەلا بوون و سەركردایەتی حیزبەكەش یا مەلابوون یا كەسانی نزیك لە خومەینی بوون، کاتێک ئەم حیزبە سەریهەڵدا، خومەینی چیتر پێویستی بە نەهزەتی ئازادی نەما و  وردەوردە لە دەسەڵات دووریخستنەوە.

هەرچەندە خومەینی هیچ پۆستێكی لە حیزبی جمهوری ئیسلامیدا نەبوو، بەڵام لە راستیدا حیزبی خومەینی بوو، حیزبی جمهوری ئیسلامی بوو بە دەوڵەتێكی سێبەر بەسەر حكومەتە كاتییەكەی بازرگان و كابینەکەی بازرگان بەهۆی ئەم حكومەتە سێبەرەوە دەستی لەكار كێشایەوە، دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی بووە بیانوویەك بۆ لادانی هەمووی ئەوانەی لەگەڵ خومەینیدا ناکۆک بوون، هەر زوو تاوانی مورتەدبوونیان بە سەر جەبهەی میللیدا سەپاند، چەپەكان بە تاوانی  ئیلحاد هەڵوەشێنرانەوە و رایێچی زیندان كران، خومەینی دژی كوردستان فەرمانی جیهادی راگەیاند و دوای هێرش بۆسەر كوردستان، بۆ رەواییدان بە هێرشەكەی رایگەیاند ئێمە لەگەڵ كورد شەڕ ناكەین بەڵکو لە دژی كوفر شەڕ دەکەین.

ساڵێك دوای شۆرش، زۆربەی بەشدارانی شۆڕشەكە لە شەمەندەفەری شۆرش كرانە دەرەوە، كەمینەیەكی ناو شۆرش لەرێی هەژمون و ئوتۆریتەی خومەینییەوە پاشەكشەی بە هەموو لایەنەكان كرد، شۆرش بە ئاقارێكدا چوو كە تەنانەت  كەمینەكەش نەیدەزانی بۆ كوێ‌ دەڕوات، بەلای كەمینەكەوە شوێنەكە گرنگ نەبوو، گرنگ ئەوە بوو سوكانەكە لە دەست خۆیاندابێت، كەمینەكە بۆ شەرعییەتدان بە سیاسەتی پەراوێزخستن و سڕینەوەی لایەنەكانی تر، ئیسلام و شەرعیان كردە بەڵگە و پاساو، سیاسەتێك كە تا ئێستاش لەگەڵ دۆست و دوژمن پێرەو دەكرێت.

دە ساڵی یەكەمی شۆڕش: دەیەی تاپۆكردنی شۆڕش
دەیەی یەكەم، دەیەی تاپۆكردنی شۆرشە لەسەر خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی، خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی ساڵێك دوای شۆرش، زۆربەی جومگەكانی دەسەڵاتی ئێرانیان گرتە دەست، بەڵام نە خومەینی و نە هیچكام لە ئەندامان و سەركردەكانی حیزبی جمهوری ئیسلامی، ئەزموون و شارەزاییەكیان لەسەر سیاسەت و شێوازی بەرێوەبردنی وڵات نەبوو، ئەوان راهێنراوی حەوزە و شارەزای فیقە بوون و بە زمانی فیقە دەدوان، هەر لە رۆژانی سەرەتای شۆرشەوە، هەڵەیەكی زۆر گەورەیان كرد، لەرێی سیاسەتەوە شەرعییەتیان بە فیقە دا و لەرێی فیقهیشەوە شەرعییەتیان بە سیاسەت دا، ئەمە پارادۆكسێك بوو كە هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە تا ئێستا چارەسەر نەكراوە. 

خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی بۆ شەرعییەتدان بە قۆرغكردنی دەسەڵات پەنایان بۆ شەرع و سندوقی دەنگدان برد، لە ماوەی ساڵێكدا دوو ریفراندۆم و هەڵبژاردنێكی پەرلەمانیان ئەنجام دا كە هەر سێ‌ هەڵبژاردنەكە ساختە و ئاراستەكراو بوون، لە نیسانی ١٩٧٩دا ریفراندۆمێك كرا بۆ دیاریكردنی جۆری رژێمی داهاتووی ئێران، ئەنجامی ریفراندۆمەكە پێش دەنگدانی خەڵك و لەسەر پسوولەی دەنگدانەكە دیاری كرابوو، لەسەرەوەی فۆرمەكە نووسرابوو پسوولەی دەنگدانی گۆڕینی رژێمی پێشوو بۆ كۆماری ئیسلامی، خەڵك هێشتا دەنگی لەسەر نەدابوو ئەمان جۆری رژێمەكەشیان دیاری كردبوو. دواتر رایانگەیاند كە 99%ی دەنگدەران دەنگیان بە كۆماری ئیسلامی داوە، لە ئابی ١٩٧٩دا، چوار مانگ دوای ئەو ریفراندۆمە، هەڵبژاردنێك بۆ پێكهێنانی ئەنجوومەنی خوبرەگان (شارەزایان)ی دەستوور كرا تا رەشنووسی دەستوورە پێشنیازكراوەكەی مەهدی بازرگان پەسند بكا، زۆرینەی ئەنجوومەنەكە كەوتە دەست حیزبی جمهوری ئیسلامییەوە. 

حیزبی جمهوری ئیسلامی كە دەنگی زۆرینەی ئەنجوومەنەكەی لە دەستدا بوو، بەجێی ئەوەی بە رەشنووسە پێشنیازكراوەكەی بازرگاندا بچێتەوە و پەسندی بكات، رەشنووسەكەی فڕێدا و دەستوورێكی نوێی ئیسلامی داڕشت، دەستوور لە ئەلفەوە تا ی كرایە ئیسلامی، حیزبی جمهوری ئیسلامی بۆ شەرعییەتدان بە دەسەڵاتی رەهای خومەینی، ویلایەتی فەقیهی خستە ناو دەستوورەوە كە پۆستێكی داتاشراو بوو بۆ خومەینی، بێ‌گومان ویلایەتی فەقیە بیدعەیەك بوو لە ناو فیقهی شیعەدا، حیزبی جمهوری ئیسلامی دەسەڵاتی فەقیهی بەرفراوان كرد بۆ حوكمی سیاسی و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی، وەلی فەقیهی كرایە نوێنەری ئیمام مەهدی، بەپێی ئەم خوێندنەوە سیاسییە لە دەسەڵاتی وەلی، وەلی فەقیە هەموو دەسەڵاتێكی دوازدە ئیمامەكەی شیعەی هەیە. 

لە ئازاری 1980، یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی دوای شۆرش بەرێوە چوو، لەسەر پێشنیازی ئەنجوومەنی شۆڕش كە هەموویان بە حوكمی خومەینی دانرابوون، نەیانهێشت حیزبەكان بە لیست بەشداری هەڵبژاردندا بكەن، بەڵام كاندیدەكان دەیانتوانی بەناوی حیزبەوە بانگەشە بۆخۆیان بكەن، ئەمە دوا هەڵبژاردنی نیمچە ئازادی رژێمی نوێ‌ بوو، بەڵام هەر لەو هەڵبژاردنەدا ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور، سەلاحییەتی 23 كاندیدی حیزبی تودەی رەتكردەوە بە بیانووی ئەوەی موسڵمان نین و پابەند نین بە بنەماكانی ئیسلام، هەروەها سەلاحییەتی كاندیدە دەرچووەكانی حیزبی دیموكراتی كوردستانیش پشتراست نەكرایەوە. هەڵبژاردنەكە بە جۆرێك ئاراستە كرابوو كە رێكخراوێكی گەورەی وەك موجاهیدینی خەڵق نەیتوانی یەك نوێنەریش بنێرێتە پەرلەمانەوە. 

بۆ كۆنترۆڵکردنی هەرچی زیاتری پەرلەمانیش، حیزبی جمهوری ئیسلامی پێكهێنانی ئەنجوومەنێكی بەسەر دەستووردا سەپاند، ئەركی ئەنجوومەنەكە بە رواڵەت پارێزگاریكردن بوو لە دەستوور، بەڵام ئەركی سەرەكی بریتی بوو لە پێشگرتن  بە خۆكاندیدكردنی ئەو پاڵێوراوانەی كە سەر بە حیزبی جمهوری ئیسلامی نەبوون، دواتر ئەركی ئەم ئەنجوومەنە بەرفراوانتر كرا بۆ دوای هەڵبژاردنیش،  لە دوای هەڵبژاردن ئەگەر بێتو پەرلەمان پرۆژەیەك پەسند بكات كە پرۆژەكە بە دڵی ڕێبەری وڵات نەبێت‌، ئەنجوومەنەكە بۆی هەیە پرۆژەكە هەڵوەشێنێتەوە، بۆ پاساوی ئەم فیلتەرە گەورەیە لە دەستووردا ئاماژە بەوە كراوە كە ئەركی ئەنجوومەنی پاراستنی دەستور بەرواردكردنی پەسندكراوەكانی پەرلەمانە لەگەڵ شەرعدا، بەڵام وەرگیڕانی ئەنجوومەنەكە بۆ زمانی سیاسی، بریتیە لە رەتكردنەوەی هەموو ئەو پرۆژانەی دژی بەرژەوەندەكانی باڵی دەسەڵات و  رێبەری وڵاتن.   

رژێمی نوێ‌ كە ئێستا دەستوور و ریفراندۆمێكی گەورەی لە پشت بوو، لەگەڵ قووڵبوونەوەی دژایەتی رێكخراوە سیاسییەكانی تر زیاتر لەسەر شەرع و ئایین پێداگری دەكرد، بەرەبەرە رەوتی بەپیرۆزكردنی رژێم و دامەزراوەكانی دەستی پێكرد، ململانێ‌ و ركابەری حیزبایەتی و هەڵبژاردن گۆڕا بۆ دژایەتی لەگەڵ ئیسلام، نەیاران و رەخنەگرانی رژێمی نوێ‌ بە تاوانی دژایەتیکردن لەگەڵ حكومەتی ئیسلامی قورسترین سزایان بۆ دیاری دەكرا، رژێمی نوێ‌ لە رژێمێكی  سیاسییەوە بوو بە رژێمێكی پیرۆزی ئایدۆلۆژی ـ ئایینی كە هاوشێوەی هەموو رژێمە ئایدۆلۆژییەكانی دیكە وڵامێكی كورت و ئامادەكراوی هەبوو بۆ پرسە ئاڵۆزەكانی سیاسەت، بە ناوی پاراستنی ئیسلامەوە چالاكی هەموو حیزبەكانی تر قەدەغە كرا و رایانگەیاند تەنیا یەک حیزب هەیە ئەویش حیزبولڵایە. 

تایبەتمەندی رژێمە ئایدۆلۆژییەكان ئەوەیە بەجێی ئەوەی هەوڵ بدەن خۆیان لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا بگونجێنن، دەیانهەوێ‌ كۆمەڵگا و سیاسەت لەگەڵ خۆیاندا بگونجێنن، چوارچێوەیەكی تەسك بۆ هزر و سیاسەت دیاری دەكەن و ناهێڵن كەس لەم چوارچێوە تەسكە بترازێت، رژێمی ئایدۆلۆژی دەیهەوێ‌ كۆنترۆڵی هەموو شتێك بكا و هەموو شتێك لە دەست خۆیدا بێت، لە نانخواردنەوە تا شێوازی جلوبەرگ، لە پەرلەمانەوە تا هێزی چەكدار و .... هتد، هەمووی دەبێ یەكڕەنگ و یەكدەنگ بێت‌. 

حەزی خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی بۆ دەسەڵات رەحمی بە ئیسلامییەكانی دیكەش نەكرد، نەهزەتی ئازادی لە دەسەڵات دەركرا و بە تۆمەتی لیبەراڵبوون و ئەمریكی بوون چالاكی سیاسی لێ قەدەغە كرا، موجاهیدینی خەڵق كە رێكخراوێكی ئیسلامی چەكدار بوو، لەلایەن خومەینییەوە بە مونافیق دانرا كە بە بڕوای خومەینی لە كۆمۆنیست و لیبەراڵەكان مەترسیدارتر بوون بۆ دەوڵەتی ئیسلامی، دواتر كە بازرگان رایگەیاند درێژەدان بە شەڕی ئێران و عێراق هەڵەیە، خومەینی بە رەسمی چالاكی سیاسی لە نەهزەتی ئازادیش قەدەغە كرد و نەیانهێشت هیچ كاندیدێكی ئەو حیزبە خۆی بۆ پەرلەمان كاندید بكات، بازرگان پێشەنگی هەموو ئیسلامییەكانی ئێرانە لە دوای كودتاكەی ١٩٥٣ی ئێران، یەكەم كەسی ناوماڵی ئیسلامی بوو بە نووسین ماركسیزم و مەتریالیزمی مێژوویی رەتكردەوە، یەكەم كەسیش بوو لەناو زانكۆی تاران مزگەوتی دروست كرد، موففەسیرێكی گەورەی قورئانیش بوو، مەرجەعییەتی شیعە لایەنێكی دیكەی ناوماڵی ئیسلامی بوو كە خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامی هێرشیان كردەسەر، مەرجەعییەت لە فیقهی شیعەدا زۆر پیرۆز و پارێزراوە و لە سەردەمی سەفەوییەكانەوە تا دوای شۆرشی ١٩٧٩ی ئێران هیچ پاشایەكی ئێران نەیوێراوە خۆی لە قەرەی مەرجەعییەت بدات، بەڵام لە ناو رژێمێكدا هێرشی كرایە سەر كە خۆی بە دەوڵەتی مەرجەعییەت و ئیسلام دادەنا.

كازمی شەریەتمەداری مەرجەعی گەورەی شیعە یەكێك لەو مەلا بەناوبانگانە بوو كە بە هۆی دژایەتکردنی خومەینی و ویلایەتی فەقیەوە هێرشی كرایە سەر و بە بڕیارێكی سیاسی حوكمی مەرجەعبوونیان لێ سەندەوە، لە ساڵی ١٩٦٤ ئەو كاتەی شا ویستی خومەینی بخاتە زیندانەوە، شەریعەتمداری یەكێك لەو مەرجەعانە بوو كە حوكمی مەرجەعبوونی خومەینیان دەركرد و لە زیندان رزگاریان كرد.

مەرجەعێكی گەورەی دیكە كە دە ساڵ دوای سەركەوتنی شۆرش، كەوتە بەر رقی حكومەت، حوسێنعەلی مونتەزیری جێگری خومەینی بوو، ویلایەتی فەقیە لەسەر داوا و پێداگری ئەم مەرجەعە خرایە ناو دەستووری ئێرانەوە، بەڵام چەند ساڵ دواتر لەسەر رەخنەگرتن لە ئیعدامی بەكۆمەڵی زیندانیانی سیاسی لە ئێران، لەلایەن خومەینییەوە لە پۆستەكەی دوور خرایەوە و خومەینی لە نووسراوی لادانەكەیدا چەند تۆمەتێكی گەوەری شەرعی داوەتە پاڵ مونتەزیری، وەك هاوكاریکردن لەگەڵ مونافیق و لیبراڵەكان، پەیوەندی و وەرگرتنی پارە لە دەرەوە، دزەپێكردنی نهێنیی وڵات  و خیانەت لە دەزگا ئەمنییەكان و خوێنی پاكی شەهیدانی ئیسلام و شۆرش،  لە نووسراوەكەدا داوای لێ دەكات دان بە تاوان و گوناهەكەیدا بنێت با لە قووڵایی ئاگری جەهەننەمدا نەسووتێ‌، لە كوردستانیش ئەحمەدی موفتیزادە، سەرەڕای پشتگیریکردن لە خومەینی، چەند ساڵ خرایە زیندان و بەهۆی ئەشكەنجەی ناو زیندانەوە نەخۆش كەوت و ماوەیەکی کورت دوای ئازاکردنەکەی مرد. 

رژێمی نوێ‌ بۆ پاكردنەوەی وڵات لە دەنگە نەشازەكان  رایگەیاند شۆڕشەكە نیوەچڵە و تا جێبەجێكردنی تەواوەتی ئیسلامی راستەقینە شۆرش بەردەوامە، بۆ ئەم مەبەستە هێزی رەق و نەرمیان  خستەكار، ٧٠ رۆژ دوای سەركەوتنی شۆرش، سوپای پاسدارانی (پاسەوان)شۆرشی ئیسلامی بە رەسمی دامەزرانی خۆی راگەیاند، ئەم هێزە چەكدارە تێكەڵبوونی چەند گرووپێکی میلیشیای  سەر بە خومەینی بوو كە سەرەتا بڕیار بوو لە ژێر فەرمانی مەهدی بازرگان سەرۆكی حكومەتی كاتیدا بن، بەڵام دواتر راستەوخۆ خرانە ژێر فەرمانی خومەینییەوە، ئەم هێزە چەكدارە ئەوكات و ئێستاش رۆڵێكی یەكلاكەرەوەی هەیە لە كێشە و ململانێ سیاسییەکانی ناو دەسەڵات لە ئێراندا، ئەركی سەرەكی ئەم رێكخراوەیە كەمكردنەوەی رۆڵی جەیش و سەركوتکردنی نەیاران بوو، چونكە متمانەیان بە جەیش نەبوو كە ئەوكات بە فەرمانی سەرۆكی حكومەت دەجووڵایەوە.

هێزی نەرمی حكومەتیش راگەیاندن و نووسین بوو، تەلەفزیۆن و رادیۆ زوو لەو کەسانە پاك كرانەوە كە پێیانوابوو وەلایان  بۆ خومەینی نیە و گوێرایەڵ نین، وتار و قسەكانی خومەینی بەردەوام لێ دەدرانەوە، هێڵە گشتییەكانی سیاسەتی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی رژێمی نوێ‌ لەرێی قسەكانی خومەینی و لە رادیۆ و تەلەفیزیۆنەوە دیاری دەكران، خومەینی جگە لە هێرشكردنە سەر ئۆپۆزیسیۆن بۆ كۆنترۆڵکردنی كۆمەڵگا گوتارێکی دژە رۆژئاوای دەست پێكرد، بۆ سەركوتکردنی داواكاری سیاسی خەڵك، ئازادی و دیموكراسی بە هاوردەی رۆژئاوا دانا کە ئامانجی تواندنەوەی جیهانی ئیسلامە.

 ٢٤  رۆژ دوای سەركەوتنی شۆرش خومەینی لە وتارێكدا رایگەیاند كە دەبێ‌ ژنانی ئێران حیجاب بكەن، خۆپیشاندانی ژنان لە تاران و چەند شاری تری ئێران هێرشیكرایە سەر، گوتارێكی توند و ئایینی دژی ژنانی بێ ‌حیجاب دەستیپێكرد، ئەو ژنانەنی بڕوایان بە حیجابی زۆرەملێ‌ نەبوو، بە بێ‌رەوشت و لەشفرۆش وەسف كران،  لە ساڵی ١٩٨٣ حیجاب بوو بە یاسا و هەموو ئەو ژنانەی لە ئێران حیجاب ناکەن تووشی سزای یاسایی دەبنەوە، باڵاپۆشی تا ئێستاش كارتی براوەی هەموو ئەو ژنانەیە كە دەیانهەوێت‌ پۆستێكی سیاسی یان ئیداری وەربگرن، جگە لەوەش ستایلێكی ئیسلامیش بۆ پیاوان دیاری كرا، ریشدانان بووە نەریتێك بۆ هەموو ئەو پیاوە چەكدار و بێ‌چەكانەی لە ناو بازنەی دەسەڵاتدا بوون، ریبات قەدەغە كرا، پیاوانی ناو دەسەڵات زیاتر كراسی مل خڕ لەبەر دەكەن كە پێیانوایە ئیسلامییە. 

لە ساڵی ١٩٨١دا، شۆڕشی كلتووری راگەیەنرا كە ئامانجەكەی داخستنی زانكۆ و دەركردنی مامۆستایانی ناڕازی و عەلمانی بوو، زانكۆكان بۆ ماوەی دوو سال داخران و بە ناوی پاراستنی دینەوە، ژمارەیەکی زۆر لە مامۆستایانی زانكۆیان دەركرد و فیلتەرێكیشان بۆ وەرگرتنی خوێندكار و دامەزراندنی مامۆستای نوێ‌ دانا، بۆ ئەوەی تەنیا ئەوانە مافی چوونە زانكۆیان هەبێ‌ كە لەلایەن دەسەڵاتەوە لە بێژنگ دراون، یاسای سزادانی وڵات بەپێی شەرع و لە بەرژەوەندی دەسەڵات دارێژرایەوە، خومەینی بە بڕیارێك سیستەمی دادی ئێرانی بە تەواوی هەڵوەشاندەوە و بە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی ئێران و كەسانی یاسایی و پسپۆڕ، دوو مەلای راسپارد كە یاسایەكی ئیسلامی و شەرعی بۆ وڵات بنووسنەوە. 

هەڵمەتێكی بەرفراوانی بەرتەسككردنەوەی ئازادی تاك دەستی پێكرد، لە ماڵەوە تا شەقام و لە شوێنی كارەوە تا دامودەزگاكان خرانە ژێر چاودێری وردی حكومەتەوە، هەموو ئەو شتانە قەدەغە كران كە پێشتر ئازاد بوون، سینەما بە پاساوی بڵاوكردنەوەی بێ‌رەوشتی داخرا، مۆسیقا لە رادیۆ و تەلەفیزیۆن قەدەغە كرا، ڤیدیو تا ئەوكات كە بەهۆی سەتەلایت و سی دی لە هەموو دنیا برەوی نەما لە ئێران هەروا قەدەغە بوو، ناوەڕۆكی كتێبەكانی قوتابخانە گۆڕان، هێرشێكی بەرفراوانی جنێودان و سوكایەتیکردن بە بنەماڵەی شای پێشووی ئێران كەوتەگەڕ، شا و بنەماڵەكەی بە هاوڕەگەزباز و بێ‌روشت و بەڕەڵڵا ناسێنران، ئەم سیاسەتی سووككردن و وردكردنی كەسایەتییە، هەموو ئەو كەسانەی گرتووە كە رەخنە یا قسەیەكیان هەبوو لەسەر سیاسەت و بەرێوەبەرانی وڵات،  گوتارێك كە ئێستاش بەردەوامە، زۆر شێعر و چیرۆك و دەق سڕدرانەوە، شاعیرانی گەورە و شۆڕشگێری هاوچەرخی ئێران لە كتێبەكانی دەرس هەر باس ناكرێن، دەقی ئەو نووسەرانە خرانە ناو كتێبەكان كە یا لایەنگری خومەینی و شۆرش بوون یا ئیسلامییەكی ناسیاسی بوون، دەزگایەكی گەورەی سانسۆر بە بیانووی پاراستنی شەرع دامەزرا كە هێندێك وشە و چەمكی بۆ هەمیشە لەناو كتێبەكان سڕیەوە، یان هیچ كات نەیهێشت بڵاوبكرێنەوە. 

هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی رژێمی نوێ‌ بۆ پتەوكردنی دەسەڵات، مەكینەیەكی گەورەی ریكلام بۆ شەرعییەتدان بە رژێم كەوتە كار، رادیۆ و تەلەفیزیۆن دەستیان دایە هەڵمەتێكی بەپیرۆزكردنی خومەینی و شۆرش، گوتارێكی بێ‌ناوەرۆكی پێداهەڵگوتنیان بە خومەینی و رژێم دەست پێكرد كە تا ئێستاش بەردەوامە، رۆشنبیری وڵات خرایە خزمەت ئەم گوتارە  و بە سەدان كتێب و نامیلكە و گۆڤار بۆ پیرۆزراگرتنی رژێم بڵاو كرانەوە.

لە شەڕی ئێران ــ عێراق، رژێم بە پەنابردن بۆ هێما پیرۆزەكانی ئاینی شیعە، ئاگری شەڕەكەی خۆشتر كرد، ناوی ئۆپەراسیۆنەكانی شەڕ هەموویان ئیسلامی بوون، فەرماندەكانی شەڕ بوون بە حاجی، دادوەرەكانی دادگا بوون بە حاجی ئاغا، كەسی یەكەمی وڵات بوو بە ئیمام و حەزرەت، رژێم لە ماوەی دە ساڵدا لەرێی هێزەوە، دەسەڵاتی خۆی بۆ ناو هەموو جومگەكانی كۆمەڵگا شۆڕ كردەوە، رژێم دەستی خستبووە هەموو شتێكەوە و حكومەتێكی قەبەی دروست كردبوو كە دەسەڵاتی بەسەر هەموو شتێكدا دەشكا، لە رەنگی جلكەوە بگرە تا نوێنەری پەرلەمان و سەركۆمار. 

لە سیاسەتی دەرەوەش، رژێم بۆ شەرعییەتدان بەوەی دەوڵەتێكی ئیسلامییە، هەموو پێوەندییەكی لەگەڵ ئیسراییل پچڕاند، پشتگیری خۆی بۆ خەباتی خەڵكی فەلەستین و  حیزبە شیعەكانی لوبنان راگەیاند كە دوای چەند ساڵ دەركەوت چۆن بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی كەڵكی لەم هێزانە وەرگرتووە، چەند كەس لەوانەی د. سادق شەرەفكەندی، سكرتێری حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێرانیان لە 91 لە بەرلینی ئەڵمانیا تیرۆر كرد، سەر بە حیزبوڵلای لوبنان بوون.

نۆ مانگ دوای شۆرش، خوێندكارانی رێبازی ئیمام لە تاران هەڵیانكوتایە سەر باڵوێزخانەی ئەمریكا و بوونە هۆی پچراندنی پەیوەندی نێوان دوو وڵات و چل ساڵە دەرگای ئەو پەیوەندییە نەكراوەتەوە، ئیسراییل بۆتە وڵاتێكی داگیركەر و ئەمریكاش شەیتانە گەورە، بەڵام لە شەڕی هەشت ساڵەی ئێران ـ عێراق، لە ١٩٨٦، لە رووداوی ئێران كۆنترا لە بەرامبەر ئازادكردنی چەند بارمتەی ئەمریكی لەلایەن حیزبوڵڵای لوبنانەوە، چەكوچۆڵێكی زۆری لە ئەمریكا كڕی و ئەمریگا لەرێی ئیسراییلەوە چەكوچۆڵەكەی گەیاندە ئێران.  
بەهۆی پارادۆكسی تیۆری و پراتیکی، حكومەتی نوێ‌ هەر لە سەرەتاوە تووشی ناكۆكی بوو، سەرچاوەی یەكەمی كێشەكان خومەینی بوو كە لە سەرەوەی هەموو یاساكان بوو، لە تیۆریشدا كێشە كەوتە نێوان شەرع و عورف، ئوممەت و میللەت، ئیسلام و رۆژئاوا و ململانێی دامەزراوە هەڵبژێردراوەكان لەگەڵ دامەزراوە ناهەڵبژێردراوەكان كە راستەوخۆ بڕیاریان لە خومەینی وەردەگرت، ململانێیەك كە هەروا بەردەوامە.

 بەپێی دەستوور سەرۆكی حكومەت بەرپرسی بەرێوەبردنی كاروبارەكانی وڵاتە، بەڵام بڕیار لەدەست خۆیدا نەبوو، دەسەڵاتێكی سێبەر چوارچێوەی سیاسەتی حكومەتی دیاری دەكرد، پەرلەمان كە هەڵبژێردراوی خەڵكە، ئەگەر پەسندكراوێكی پێچەوانەی ویستی خومەینی بایە، خومەینی بە حوكمێك پەسندكراوەكەی هەڵدەوەشاندەوە، كێشەكە تەنیا خومەینی نەبوو، بەڵكوو دەیان دامەزراوەی ناهەڵبژێردراوی دیكە هەڵتۆقین كە دەسەلاتێكی چەند هێندەی پەرلەمان و حكومەتیان هەبوو. 

دوای سەركوتکردنی هێزە سیاسییەكانی تر  لەلایەن خومەینی و حیزبی جمهوری ئیسلامییەوە، شەڕی دەسەڵات تەشەنەی كرد بۆ ناو باڵی دەسەڵاتداری رژێم، حیزبی جمهوری ئیسلامی و هێزە ئیسلامییەكانی تری سەر بە خومەینی كێشەی باڵباڵێنیان تێ‌كەوت، حیزبی جمهوری ئیسلامی بە هۆی قووڵبوونەوەی كێشەی ناوخۆ، هەڵوەشاندنەوەی خۆی راگەیاند، جامعە روحانیت مبارز، تووشی لەتبوون بوو و مجمع روحانیون مبارزی لێ دروست بوو كە دواتر نەخشەی سیاسی رژێمیان خستە ژێر كاریگەری خۆیانەوە. 

باڵەكانی دەسەڵات بۆ پاشقولگرتن لە یەكتر، چۆن چەپ و لیبراڵەكانیان بە پاساوی پاراستنی شەرع و ئیسلام لە گۆڕەپانەكە وەدەرنا، ئێستا یەكتریان بە لادان لە شەرع و ئیسلام تۆمەتبار دەكرد، ئەوەی شەرعی و ناشەرعیبوونی سیاسەت و بەرنامەی دیاری دەكرد، دەسەڵات و هێز بوو. كێ‌ دەسەڵاتی زیاتر بایە، شەرع لای ئەو بوو، وەك سروشتی هەموو سیستەمێكی سیاسی ناكۆكی و ململانێی سیاسی شتێكی زۆر ئاساییە، بەڵام جیاوازی سیستەمە سیاسییەكان ئەوەیە كە بە چ میكانیزمێك ئەم كێشانە چارەسەر دەكەن،  لە سیستەمێكی سیاسی دیموكراتدا، یاسا كێشەكان یەكلا دەكاتەوە نە تاكەكەس یا دامەزراوەیەك، یاسا و دەستووری ئێران لەسەر بنەمای دەسەڵاتی رێبەر دانراوە، پاراستنی بەرژەوەندی ڕیبەر، پێوەرە بۆ هەموو یاسا و رێساكانی تر، رێبەریش بۆ شەرعییەتدان بەم دەسەڵاتە رەهایە، خۆی لە ژێر سێبەری شەرعدا شاردۆتەوە، كاتێك كە دەستووری ئێران دەڵێت نابێ‌ هیچ یاسا و پەسندكراوێكی وڵات دژی شەرع بێت، مەبەستەكە ئەوەیە نابێ‌ دژی بەرژەوەندی رێبەر بێت، چونكە رێبەر دیاری دەكات چ شتێك شەرعییە و چ شتێک ناشەرعییە، خاڵی یەكلاكەرەوەی ناكۆكی نێوان پەرلەمان، حكومەت، دەسەڵاتی داد و ئەنجوومەنی پاسەوان، رێبەرە.

ناكۆكی پەرلەمان و حكومەت و ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور زوو خۆی دەرخست، بەڵام ناكۆكییەكان هەر لە سەرتاوە رەهەندێكی ئایینیان بە خۆوەگرت، هاشمی رەفسەنجانی، لە بیرەوەرییەكانیدا ئاماژەی بە چەند حاڵەت كردوە، یەكێك لەو حاڵەتانە رێكەوتنێكی ئێران و توركیایە لە ساڵی ١٩٨٤دا، بەپێی رێكەوتنەكە لە ئەگەری سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك، دوو لایەن رازی بن بە حوكمی لایەنێكی سێهەم، سەرۆكی ئەنجومەنی پاراستنی دەستور رایگەیاند كە ئەمە پێچەوانەی شەرعە و ئیسلام حەكەمیەتی دەوڵەتێكی كافری لە نێوان دوو لایەنی موسڵماندا قبووڵ نیە، نموونەی دووەم كە رەفسەنجانی ئاماژەی پێكردوە، پرۆژەیەكی حكومەت بوو بۆ پەرلەمان لەسەر دانانی باج بۆ بەرزكردنەوەی داهاتی وڵات،  پرۆژەكەی حكومەت لەلایەن پەرلەمانەوە پەسند كرا، بەڵام ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور پەسندكراوەكەی پەرلەمانی ڕەتکردەوە، بەو بەڵگە شەرعیەی كە لە ئیسلامدا جعل چریبە حەرامە و فیقهی شیعە تەنیا رێی بە خومس و زەكات داوە.  

بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە خومەینی لە سەرەتای ١٩٨٨دا، فەرمانی دروستكردنی دەزگایەكی دەركرد بە ناوی مجمع تشخیص مصلحت (كۆڕی دیاریكردنی بەرژەوەندەكانی سیستەم)، ئامانجی ئەم دەزگایە بازدان بوو بەسەر شەرعدا، ئەركی ئەم دەزگایە ئەوە بوو كە لە نێوان شەرع و عورف، كامیان بە قازانجی حكومەتە ئەویان هەڵبژێرێ‌، ئەگەر عورف بە قازانجی دەسەڵات بوو شەرع پێشیلیش بكرێت گوناح نیە، خومەینی دوای كێشەیەكی نێوان پەرلەمان و شوورای نیگەهبان لەسەر شەرع و عورف، رایگەیاند حكومەت لە نوێژ و رۆژو و تاعەت و عیبادەت گرنگترە، حكومەت بۆی هەیە رێكەوتنی شەرعی نێوان خۆی و خەڵك هەڵوەشێنێتەوە، ئەگەر هاتوو رێكەوتنەكە بە زیانی حكومەت بێت، تەنانەت خومەینی گەیشتە ئاستێك كە بە ئاشكرا بڵێ‌ حكومەت مافی هەڵوەشاندنەوەی هەموو شتێكی شەرعی و ناشەرعی هەیە. 

تا ٢٠ی ئەیلولی ١٩٨٠ كە شەڕی ئێران عێراق دەستی پێكرد، ئۆپۆزیسیۆنی چەكدار كەموزۆر چالاكی هەر مابوو، كە شەڕەكە دەستی پێكرد رژێم دەست كراوەتر بوو بۆ سەركوتکردنی ئۆپۆزیسیۆن، شەڕەكە دەسەڵاتی  تا رادەیەك یەكدەستتر كرد، لە ماوەی ١٧ مانگی دوای شۆرش، دەسەڵاتی حیزبی جمهوری ئیسلامی بەسەر  ئێراندا مسۆگەر ببوو، ٨ مانگ دوای شۆرش بازرگان سەرۆكی حكومەتی كاتی دەستی لەكار كێشایەوە و كابینەكەی هەڵوەشاوە، بەنی سەدر سەركۆماری هەڵبژێردراو لە مانگی حوزەیرانی ١٩٨١ لە پەرلەمان متمانەی لێ سەنرایەوە، دوای لادانی بەنی سەدر، هەموو پۆستە سیاسیەكانی وڵات كەوتنە دەست حیزبی جمهوری ئیسلامییەوە و لەو كاتەوە تا ئێستا زۆربەی پۆستە گرنگەكانی وڵات لە دەست مەلاكاندایە، لە پێنج سەركۆماری ئێران تەنیا ئەحمدینژاد مەلا نەبووە، سەرۆكی شەش خولی پەرلەمانی ئێران، مەلا  و سەر بە حیزبی جمهوری ئیسلامی بوون.

دەیەی دووەم: شۆكی دوای شەڕ و شۆرش
دەیەی دووەم بە كۆمەڵێك رووداوی گرنگ و كاریگەر دەستی پێكرد. كۆتایی شەڕی هەشت ساڵەی ئێران ـ عێراق پشوویەكی وەبەر رژێمی نوێ‌ نایەوە، لە راستیدا شەڕەكە سەركەوتنێك بوو بۆ ئێران، چونكە توانیبووی بە حكومەتێكی ساواوە لە بەرامبەر عێراقدا خۆی رابگرێ‌ و شەرعییەتێك بۆخۆی دەستەبەر بكا، بەڵام  وێرانی و ماندووبوونی دوای شەڕ، برسییەتی و نەبوونی كار، بە شەرعییەتی شۆڕشگێرانە و حەماسە چارەسەر نەدەكران، دوای كۆتایی شەڕەكە و تێپەڕینی دە ساڵ بەسەر تەمەنی شۆرشدا، خەڵك لە شۆكی شەڕ و شۆرش رزگاری ببوو، خەڵك داوای نان و ئاوەدانی دەكرد  كە لە نیوەی دووەهەمی ئەم دەیەدا، ئازادیشی هاتە سەر. 

دەیەی دووم بە دوو رووداوی گرنگی دیكە دەستی پێكردە ١٩٨٩ مونتەزیری، جێگری خومەینی لە پۆستەكەی دوورخرایەوە، چەند مانگ دواتر خومەینی رێبەری کاریزمای رژێم ماڵئاوایی لە ژیان كرد، نەمانی ئەم دوو كەسە كاریگەری خۆی لەسەر دەیەی دووەم دانا، لادانی مونتەزیری قەیرانی قووڵی هزری و سیاسی رژێمی نوێی دەرخست، مونتەزیری مەرجەعێكی گەورەی شیعە بوو كە لە رووی زانستی و ئاینییەوە زۆر لە خومەینی بەرزتر بوو، لە ساڵی ١٩٦٣وە هاوكات لەگەڵ خومەینی لە خەبات دژی شا بەردەوام بوو، دوای شۆڕش لەناو ململانێی توندی حیزب و لایەنە سیاسییەكاندا، پاڵپشتی گەورەی خومەینی بوو. یەكێك لە كەسە كاریگەرەكانی نووسینەوەی دەستووری ئیسلامی بوو بۆ رژێمی نوێ‌، ویلایەتی فەقیە لەسەر داوای ئەو خرایە ناو دەستووری ئێرانەوە، پێش شۆڕش بۆ قوتاركردنی خومەینی لە دەست شا، لەگەڵ چەند مەرجەعی دیكە، حوكمی مەرجەعبوونی خومەینیان دەركرد، بەڵام لە ساڵی ١٩٨٨دا بەهۆی رەخنە لە سەر شێوازی دادگاییكردن و ئیعدامی زیندانیانی چەپ و موجاهیدینی خەڵق، سەرەڕای پلەی بەرزی ئاینی و پۆستی باڵای سیاسی، بە حوكمێكی خومەینی خەباتی چەند ساڵەی جارانی سفر كرا، خومەینی و باڵەكەی كە دەستیان بەسەر شۆرشدا گرتبوو تاقەتی بچووكترین رەخنەیان نەبوو، هەڵوێستەكەی مونتەزیری هەم ئەوكات گرنگ بوو، هەم دواتریش كەلێنێكی قووڵی فكری خستە ناو رژێمەوە، لادانی مونتەزیری دواتر پرسیاری زۆری خستە سەر شەرعییەتی كۆماری ئیسلامی لە رووی تیۆرەوە و بەشێك لە فەقێ‌ و شوێنكەوتووەكانی دەستیان دایە پێداچوونەوەیەكی قووڵ بەسەر بنەما فكرییەكانی رژێمدا. 

دوای لادانی مونتەزیری، مەرگی خومەینی شۆكێكی گەورە بوو بۆ رژێم، خومەینی دامەزرێنەر و رێبەری رۆحی و سیاسی رژێم بوو، ئۆتۆریتە و هەژمونی خومەینی رژێمی لە شەرێكی هەشت ساڵە پاراست و كۆتایی بە ئۆپۆزیسیۆنێكی بەهێزی ناوخۆش هێنا، رژێمی لە زۆر ئاستەنگ دەرباز كرد، ئۆتۆریتەی خومەینی هەموو كەلێنەكانی پڕ دەكردەوە و بە قسەیەك یا فتوایەك كۆتایی بە هەموو كێشەكان دەهێنا و و بۆشاییەكانی پینەوپەڕۆ دەكرد، خومەینی بۆ ماوەی شەست ساڵ كاریگەری خۆی لەسەر سیاسەت و رۆشنبیری ئێران داناوە، پێش شۆرش بە وتارێكی ئاگرین لە قوم راستەوخۆ هێرشی كردە سەر شا و خەباتی خۆی بە ئامۆژگاریكردنی شا دەست پێكرد، هەرچەندە لە سەرەتاوە دژایەتییەكە رەهەندێكی تەواو ئاینی هەبوو، بەڵام دواتر بە ناوی پارێزگاریكردن لە ئایین، ئایینی خستە خزمەت سیاسەتەوە و پاراستنی حكومەتی ئیسلامی خستە پێش هەموو حوكمە ئیسلامییەكانی دیكەوە.  

شوێنی خومەینی هیچ كات پڕ نەكرایەوە و خامنەیی جێگرەكەی كە تا ئێستاش لەسەر دەسەڵاتە هیچ كات نەیتوانی ئەو بۆشاییە پڕ بكاتەوە، ئەركی میراتگرەكان بە مەرگی خومەینی قورستر بوو، لەلایەك دەبووایە بۆشاییەكەی پڕ بكەنەوە و لەلایەكی تریشەوە دەبوایە سوكانی شۆڕشەكەیان لە دەست دەرنەچێت، ئەنجومەنی خوبرەگانی رێبەڕی كە ئەنجوومەنێك بوو بۆ دیاریكردنی جێگرەوە بۆ ڕێبەری كۆچكردوو، بە شێوەیەكی كاتی خامنەیی كردە وەلی فەقیە، بەڵام چونكە مەرجع نەبوو، فێڵە شەرعیەكیان بۆ دۆزیەوە و مەرجی مەرجەعبوونیان لە دەستوور لادا و خامنەیی كە بۆ ماوەیەكی كاتی بڕیار بوو ببێتە وەلی فەقیە، سی ساڵە لە سەر كورسیەكەی دانیشتووە و شەرع و ئیسلام بۆ موو پێوانە دەكا و هەموو ئەوانەی دژایەتی دەكەن بە فیتنەچی و بەكرێگیراوی وڵاتانی تر و لە سەرویی هەموویانە ئەمریكا و ئیسراییل و سعودیا دەزانێت، ڕێبەری نوێ‌ بۆ شەرعیەتدان بە خۆی، دەستی برد بۆ ئەو خاڵ و شوێنە پیرۆزە ئایینیانەی كە تەنانەت خومەینیش خۆی لە قەرەیان نەدابوو، لەو كاتەوە تا ئێستا بە بەشینەوەی پارە، بەرزكردنەوەی پلەی زانستی مەلا و فەقێكانی حەوزەی قوم و بەخشینی دەسەڵاتی زیاتر بە دامەزراوە ناهەڵبژێردراوەكان لە بەرامبەر پەرلەمان و حكومەت و بە  پرچەككردنی سوپا و میلیشای جۆراوجۆر پارێزگاری لە دەسەڵاتەكەی كردوە.

دوای مەرگی خومەینی و تێپەڕینی دە ساڵ، ململانێی باڵەكانی ناو دەسەڵات قووڵتر بووەوە، هەرچەندە ریشەی ناكۆكییەكان لە دەیەی یەكەمدا بوو بەڵام لەم دەیەدا زیاتر خۆیان دەرخست، بە پێچەوانەی دەیەی پێشوو كە شەڕی باڵی دەسترۆیشتووی خومەینی لەگەڵ چەپ و موجاهیدین و نەهزەتی ئازادی بوو، شەڕی ئەمجارە پاشقولگرتنی باڵەكانی ناو دەسەڵات بوو لە یەكتر، بە مەرگی خومەینی كێشەكان قووڵتر بوونەوە و باڵەكان بۆ شەرعییەتدان بە یەكتر ئەمجارە هەر كامیان یەكتریان بە لادان لە رێبازی  شۆرش و خومەینی و ئیسلامی راستەقینە تۆمەتبار دەكرد. 

كە خامنەیی لە سەرۆک کۆمارەوە بوو بە ڕیبەری وڵات،  هاشمی رەفسەنجانی بوو بە سەركۆماری ئێران و بۆ ماوەی هەشت ساڵ  پۆستی سەركۆماری وڵاتی لە دەستدا بوو، قۆناغی هەشت ساڵەی سەرۆک كۆماری رەفسەنجانی بە قۆناغی بنیاتنان و ئاوەدانکردنەوە بەناوبانگە، دوای مەرگی خومەینی، رەفسەنجانی كەسی یەكەمی حكومەت بوو و تا خولی دووەمی سەركۆماریش ئەو پێگەی هەر پاراستبوو، بەڵام لە ساڵی ١٩٩٣وە خامنەیی بۆ بەهێزكردنی خۆی كەوتە لاوازكردنی پێگەی رەفسەنجانی، هەرچەندە سیاسەتی ئاوەدانكردنەوەی رەفسەنجانی تارادەیەك سەركەوتوو بوو، بەڵام خامنەیی بۆ لاوازكردنی رەفسەنجانی تەشقەڵەی بە سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی کلتوری سەرۆک كۆمار كرد، لە ململانێی سەركۆمار و ڕێبەردا، خامنەیی هاوشێوەی خومەینی، رەفسەنجانی بە كەمتەرخەمی لە بواری ئایین و سیاسەتێكی نەرم بەرامبەر ئەمریكا تۆمەتبار كرد، یەكێك لە وەزیرەكانی كابینەی رەفسەنجانی كە لە سەردەمی ریفۆرم بوو بە وەزیری رۆشنبیری، وتارێكی لەسەر كرانەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و ئەمریكا نووسی، بڵاوبوونەوەی وتارەكە دەستی خامنەیی كراوەتر كرد بۆ هێرشکردنەسەر رەفسەنجانی.

خامنەیی میلیشیایەكی چەكداری بە ناوی ئەنساری حیزبوڵا دامەزراند كە ئەركیان هێرشكردنە سەر ئەو كەسانە بوو کە خوێندنەوەیەكی نیمچەكراوەتریان بۆ سیاسەتی دەرەوە و ناوخۆ و ئایین هەبوو.

 لە سەرەتاكانی ئەم دەیەدا، خامنەیی بۆ كۆنترۆلی كۆمەڵگا و رەخنەگرانی سەر بە دەسەڵات، چەمكی جەنگی کلتوری هێنایە ئاراوە، بەپێی ئەم چەمكە، ئەوروپا و ئەمریكا لە پیلانێكی درێژخایەندا، دەیانهەوێ‌ لە رووی کلتورییەوە ئیسلام و ئێران لاواز بکەن بۆ ئەوەی ئاسەواری ئیسلام لە كۆمەڵگای ئێراندا بسڕنەوە و ئیسلام لە ناو ببەن، هەر كەسێك دژی ئەم سیاسەتەی خامنەیی بوایە دەستبەجێ‌ بە تاوانی دژایەتیکردنی ئیسلام تۆمەتبار دەكرا. 

لە سەرەتاكانی ١٩٩٠ەوە وتارێكی رەخنەگرانەی ئاینی دژی رژێم و هەوڵەكانی حكومەت بۆ گوشینی كۆمەڵگا سەریهەڵدا كە بە حەڵقەی كیان بەناوبانگە، بەشێك لە پێشەنگ و نووسەرەكانی ئەم حەڵقەیە پێشتر یا لە ناو دەسەڵات بوون یا  لە لایەنگرانی رژێم بوون، سەرتۆپی ئەم رەخنەگرانە عەبدولكەریمی سروش  و موجتەهیدی شەبستەری بوون، سروش بە تیۆری " قەبەکردن و بچووككرنەوەی شەریعەت"  رێگای بۆ كردنەوەی وتارێكی رەخنەگرانە خۆش كرد كە تا ئێستاش بەردەوامە، كۆتایی شەڕ و ئاسایی بوونەوەی دۆخی ژیان، رێگای بۆ شەپۆلێكی وەرگێڕانی فەلسەفە و سیاسەت و كۆمەڵناسی خۆش كرد، زانكۆكان بەهۆی ئەم دوو رەوتە رووناكبیرییەوە بوونە ناوەندێكی گرنگی رۆشنبیری و سیاسی. 

لە ساڵی ١٩٩٨، لە حەوتەمین خولی هەڵبژاردنی سەرۆک كۆماری لە ئێراندا، محەممەد خاتەمی بەسەر ناتیقی نوری، كاندیدی دەسەڵاتدا سەركەوت، خاتەمی بە دروشمی ریفۆرم، ٢٠ ملیۆن دەنگی بە دەستهێنا،  هەرچەندە دواتر چاكسازییەكانی بە كردەوە شتێكی ئەوتۆیان لێ شین نەبوو، بەڵام بۆ یەكەمجار  لە تەمەنی پازدە ساڵەی رژێمدا، شەقامی خستە جووڵە و چەمكی خەڵكی هێنایەوە ناو گوتاری سیاسی كە لەژێر هەژمونی شۆڕش و ئایدۆلۆژیای رژێمدا بە تەواوی بزركرابوو.

ئەوەی زیاتر گۆمەكەی شڵەقاند، شەپۆلی وەرگیڕانەكە و جووڵەی ناو زانكۆکان بوو، داخستنی چەند رۆژنامەیەكی سەر بە ریفۆرمیستەكان، مەسەلەی دیموكراسی و قۆرغكردنی دەسەڵاتی هێنایە ناو شەقام و ناكۆكییەكانی رژێم بە ئاشكرا باس دەكران، تابۆی رەخنەگرتن و دژایەتیکردن شكێنرا، خوێندكارانی زانكۆ دژی كەشی داخراوی سیاسی وڵات زنجیرەیەك خۆپیشاندانیان رێك خست.

دەیەی دووەم، دەیەی رەخنەگرتن و بەخۆداچوونەوەیە، لەم دە ساڵەدا رژێم هەم لە بواری تیۆری و هەم لە بواری سیاسیدا تووشی ئاستەنگی گەورە ببوو، شەقام لە ژێر كاریگەریی رووداوە سیاسییەكان و بزووتنەوەیەكی بەهێزی رۆشنگەری، ئاراستەیەكی جیاوازی گرتە بەر و بە رەخنە و بە  پرسیار بناغەی فیكری رژێمی لەرزاند و لە رووی سیاسییەوە پاشەكشەیەكی كاتی پێکرد، بۆ یەكەمجار چەمکەکانی دیموكراسی، كۆمەڵگای مەدەنی و عەلمانییەت، هاتنە ناو شەقامەوە، رژێم لە بەرامبەر ئەم شەپۆلە سیاسی و فیكرییەدا دەستی دایە تیرۆر و كۆمەڵێك نووسەر و كەسایەتیی سیاسی تیرۆر كرد، حكومەتێكی سێبەری لە رێی سوپاوە دروستكرد بۆ كۆنترۆلی دەسەڵاتی سەركۆمار، بۆ بەرپرچدانەوەی شەپۆلە رووناكبیرییە عەلمانیەكەش، چەند دامەزراوە و قەلەمی خستە كار بە پارەیەكی زەبەلاحەوە كەوتە ژیاندنەوەی چەمكە پیرۆزەكانی پێش شۆڕش و سەرەتاكانی شۆرش. 

لە دەیەی دووەمدا، شەرعییەتی شۆڕشگێرانە لە رای گشتیدا باوی نەمابوو، ئەزموونی دە ساڵە زۆری شتی دەرخست، ئەو رەوتە رۆشنبیرییەی لە نەوەدەکاندا لە ئێران سەریهەڵدا، دژكردەوەیەك بوو بەرامبەر سیاسەتی رژێم لە هەموو بوارەكاندا،  لە ماوەی ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ١٩٩٠ ئاراستەیەكی دژە ئەمریكی بەسەر رای گشتی ئێراندا زال بوو، لە دەیەی حەفتادا، شەپۆلێكی بەحیجابكردنی خوێندكارانی كچی زانكۆ دەستی پێكردبوو، ژمارەی كتێبە ئیسلامییە چاپکراوەکان زۆر زیاتر لە كتێبەكانی دیكە بوو، پڕخوێنەرترین گۆڤاری سەردەمی شا، گۆڤارێكی ئیسلامی بوو، بەڵام لە دەیەی ١٩٩٠دا، لە ژێر دەسەڵاتی رژێمێكی ئیسلامی سەرەڕای خەباتی چەند ساڵەی بۆ دژایەتکردنی ئەمریكا، یەكێك لە داواكانی خەڵك لە دەسەڵات كرانەوەی دەرگای پەیوەندی بوو لەگەڵ ئەمریكا، خەڵك دەنگیان بە سەركۆمارێك دا كە كتێبی دیالۆگی شارستانێتییەكانی نووسیبوو،  سیاسەت و روانگەیەكی كراوەتری بەرامبەر ژن و حیجاب هەبوو،  رۆژنامە و كتێب و بڵاوكراوەی ئیسلامی بە وەشانی دەسەڵات دادەنران و خەڵك رووی لە خوێندنەوەی عەلمانییەت و دیموكراسی و فەلسەفەی رۆژئاوا كرد.

كتێب و بەرهەمی شاعیرانی فەرامۆشكراوی عەلمانی بە تیراژی چەند هەزار دانە بڵاو دەكرانەوە و دەچوونە چاپی بیستەم و زیاتریش، پێش شۆرش شەریعەتی و موتەهەری و خومەینی مەرجەعی فیكری كتێب خوێنەكان بوون، بەڵام دە ساڵ دوای شۆرش كتێبەكانیان لە بازاڕی ئەدەبدا وەك پارەی چروك  بێ‌رەواج بوو، خەڵك رووی كردە خوێندنەوەی فەلسەفەی رۆژئاوا و نووسەران و شاعیرانی دژە حكومەت. 

لە دەیەی دووەمدا، سینەمایەكی جیاواز سەریهەڵدا كە رێك پێچەوانەی سیاسەت و پلانی حكومەت لە بواری رۆشنبیریدا هەنگاوی دەنا، ژانرێكی كۆمەڵایەتی هاتە ناو سینەمای ئێرانەوە، فیلمەكان باسی ئەو كێشە و گیروگرفتانەیان دەكرد كە كچ و كوڕە گەنجەكان بەهۆی كۆمەڵگا و سیاسەتی وڵاتەوە تووشی ببوون، ستایلی جلوبەرگ و دەموچاوی كچان و كوڕان گۆڕا، ناوەرۆكی زۆربەی فیلمەكان باسی نەهامەتییەكانی ژن بوو لە كۆمەڵگای دوای شۆرش، ژن بە پێچەوانەی سیاسەتی بالاپۆشكردن و لە ماڵ پەستان، بە سووكە حیجابێكەوە دەهاتە سەر شاشە و داوای مافی خوێندن و بەشداری لە كایەی رۆشنبیری و سیاسیدا دەكرد. 

لەگەڵ كرانەوەی كۆمەڵگا بە دەیان چەمك و زاراوەی سیاسی نوێ‌ هاتنە ناو شەقامەوە، كۆمەڵگای مەدەنی، ئازادی رادەربڕین، دیموكراسیی ئاینی، دیموكراسی، عەلمانییەت، مافی مرۆڤ، چاپەمەنیی ئازاد و سەربەخۆ، بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، خەباتی سەندیكایی و .....  لەو چەمكانە بوون كە لە ناو كتێب و رۆژنامەكان دەرچوون و هاتنە ناو شەقامەوە. 

رژێم بۆ كۆنترۆڵکردنی ئەم شەپۆلە سیاسی و رۆشنبیرییە قۆڵی لێ هەڵماڵی، بەشێك لە ئەركەكە حكومەتی خاتەمی وەئەستۆی گرت و بەشێكی دیكەش دەزگا ئەمنی و چەكدارەكان و قەڵەمەكانی سەر بە خامنەیی، بۆ پاساوی ئەم سەركوتکردنە دیسان هانایان بۆ دین بردەوە، وەزیری رۆشنبیری بە پەراوێزخستنی ئیسلام لە وەزارەت و پێدانی مۆڵەت بە كتێبی نەشیاو و نائیسلامی تۆمەتبار كرا و خامنەیی رایگەیاند كە لە سیاسەت و بەرنامەی وەزیری رۆشنبیری رازی نییە، قسەكەی خامنەیی بوو بە حوكم و نوێنەرانی سەر بە باڵی دەسترۆیشتووی دەسەڵاتی لە پەرلەمان هاندا متمانە لە وەزیر بستێننەوە، بەڵام دەنگی پێویستیان بۆ كۆ نەكرایەوە و وەزیر دواتر لە ژێر فشاردا بۆخۆی دەستی لەكار كێشایەوە، وەزیری ناوخۆش بە تۆمەتی مۆڵەتدان بە كۆبوونەوە و خۆپیشاندان متمانەی لێ سەنرایەوە.

گرووپی ئەنساری حیزبوڵڵا لە ساڵی ١٩٩٥ەوە بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم رەوتە سیاسی و رۆشنبیرییە دەستەبەكار بوو، دەزگایەكی بلاڤۆكی كتێبیان لە تاران سووتاند، بە بیانووی ئەمر بە معروف و نەهی لە منكر  هێرشیانكردە سەر سینەما قودسی تاران بە هۆی بڵاوكرانەوەی سەمای یەكێك لە ئەكتەرە پیاوەكان لە رۆڵی ژنێكی سەماكاردا، چەندجار هێرشیان كردە سەر كۆبوونەوەی رۆشنبیران و خوێندكارانی زانكۆ، چەندین خۆپیشاندانیان رێكخست لە دژی بڵاوبوونەوەی دیاردەی بێ‌حیجابی و ستایلی ژیانی ئەوروپی لە ئێران.

ململانێی رێبەر و سەرۆكی حكومەت دەستی پێكرد، سەرۆكی حكومەت كە سیاسەتی خۆكڕكردنی هەڵبژاردبوو لە بەرامبەر خامنەیی، بۆخۆشی زۆر لەگەڵ ئەو گوتارە سیاسی و رۆشنبیرییەی شەقامدا نەبوو، هێرشكردن بۆسەر خاتەمی ئاسان بوو چونكە پێچەوانەی رەفسەنجانی، لەناو هێزی چەكدار و میلیشیای وڵاتدا پێگەی نەبوو، خاتەمی كە لە كابینەی یەكەمی رەفسەنجانیدا وەزیری رۆشنیری بوو لە ١٩٩٢ دەست لەكاركێشانەوەی خۆی لە وەزارەتی رۆشنبیری راگەیاند و لە نامەی دەستلەكاركێشانەوەی بۆ سەركۆمار ئاماژەی بەوە كردبوو باردودۆخەكە وا ئاڵۆز بووە كە هەندێك كەس بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان، هەموو شەرع و عورف و یاسایەك پێشێل دەكەن، هەر لەگەڵ بانگەشەی هەڵبژاردن خاتەمی  لەلایەن باڵی خامنەییەوە بە دژایەتیکردنی بنەماكانی ئیسلام تۆمەتبار كرا و رێكخراوی بەهێزی مامۆستایانی ئاینی حەوزەی قوم لە راگەیەنراوێكدا، ئاماژەیان بەوە كردبوو كە دەنگدان بە ناتیق نووری  لە بەرامبەر خاتەمی، ئەركێكی شەرعییە.

لە ماوەی سەرۆک كۆماری خاتەمیدا تەلەفزیۆنی ئێران بۆ لێدانی كەسایەتی خاتەمی بە پێشێلكردنی یاسای كاری پیشەیی خۆی بۆ یەكەمجار دیمەنی ژنێكی ڕووتی بڵاوكردەوە كە وەك دژكردەوەیەك بەرامبەر بەشداری چەند ریفۆرمیستێكی سەر بە خاتەمی  لە كۆنفرانسی بەرلین لە ئەڵمانیا خۆی رووت كردوەتەوە، مەبەست لە بڵاوكردنەوەی ئەو دیمەنانە لێدان لە خاتەمی و شکاندنی كەسایەتی باڵەكەیتری ناو دەسەڵات بوو كەوا پیشان بدەن ئەگەر باڵەكەی تر لە حكومەت بەردەوام بن كۆمەڵگا تووشی بێ‌رەوشتی و بەڕەڵڵایی دەكەن.  

خامنەیی بۆ كۆنترۆڵکردنی باڵی خاتەمی بە حوكمێكی سیاسی نەیهێشت پەرلەمانی شەشەم كە زۆرینەی لە دەست بالی خاتەمیدا بوو،  پرۆژەی هەمواركردنەوەی یاسای کاری رۆژنامەنووسی پەسند بكات كە لەلایەن سەرۆک كۆمارەوە پێشكەش كرابوو، خامنەیی لە نامەیەكدا بۆ سەرۆكی پەرلەمان ئاماژەی بەوەكرد كە واز لە پرۆژەكە بهێنێت، حوكمەكەی خامنەیی بازدان بوو بەسەر یاسادا و جگە لەوەش پێشیلكردنی سنووری دەسەڵاتی سەرۆک كۆمار و پەرلەمانی هەڵبژێردراوی خەڵك بوو. 

خامنەیی بۆ سەركوتکردنی باڵی ریفۆرم بە زەقكردنەوەی هەندێك مەلای توندرەوی ناو حەوزەی قوم گوتارێكی توندی سیاسی بۆ هاوسەنگكردنەوەی دەسەڵات هێنایە ئاراوە،  حەوزەی قوم بە پێشەنگایەتی ئایوتوڵلا میسباح یەزدی كەوتە بووژانەوەی گوتاری شۆرشگێرانەی نەواب سەفەوی بۆ تیرۆرکردنی نەیارانی سیاسی و رەخنەگران، نەواب سەفەوی پێش كودەتاكەی ١٩٥٣ی ئێران ئەحمەد كەسرەوی نووسەر و رۆشنبیری ئێرانی بە تاوانی دژایەتیکردنی ئیسلام لەناو هۆڵی دادگادا تیرۆر كرد، میسباح كە یەكێكە لە مەرجەعەكانی حەوزەی قوم  لە نەوەدەكانەوە زمانحاڵی گوتاری ڕێبەری ئێران و باڵی دەسەڵاتدارە، ئایوتوڵلا میسباح بۆ سەركوتکردنی رۆژنامەنووسان و رۆشنبیران رایگەیاند ئەگەر هاتو موسڵمانان هەستیان كرد ناوەرۆكی وتاری رۆژنامە و كتێب یا گۆڤارێك دژی ئیسلام و بەرژەوەندی وڵات بوو، سەرەتا بەرپرسان ئاگادار بكەنەوە و ئەگەر هاتو بەرپرسان هیچیان نەكرد واجیبە خۆیان دەستبەكاربن، لە دەیەی دووەمی تەمەنی رژێمەوە چەند ئایوتوڵڵایەكی حەوزەی قوم  وەك میبساح یەزدی و محەممد جەننەتی و سادق لاریجانی و  ئەحمەد خاتەمی و عەلومولهودا لە نوێژی جومعە یا لەرێی پۆستە سیاسی و ئاینییەكانەوە گوتاری باڵی خامنەییان بەسەر كۆمەڵگادا سەپاند.

حیجاب، پاراستنی بەها پیرۆزەكانی كۆمەڵگا، دژایەتی لەگەڵ رۆژئاوا، جنێودان بە ئەمریكا و ئیسراییل، پەرەگرتنی بێ‌رەوشتی لە كۆمەڵگا تەوەرە سەرەكییەكانی گوتاری باڵی دەسترۆیشتووی ناو دەسەڵات بوون و رێگاچارەی ئەم گوتارەش هێنانی هێزی چەكدارە بۆ ناو سیاسەت و شەقام و یەكلاكردنەوەی یەكجارەكی كێشەكانی لەگەڵ كۆمەڵگا و ركابەرانی سیاسی.    

دەیەی سێهەم: دەیەی راستكردنەوەی شۆڕش
دەیەی سێهەم بە خولی دووەمی سەركۆماری خاتەمی دەستی پێكرد. دوای شەش ساڵ لە دەسەڵات، نە خاتەمی ئەو خۆشەویستیەی جارانی مابوو و نە ریفۆرمیش پێگە جەماوەرییەكەی پێشووی مابوو، بەڵام ململانێی باڵەكانی دەسەڵات بەردەوام بوو و باڵی دەسترۆیشتووی خامنەیی دوای هەشت ساڵ لە دەسەڵاتی باڵی ریفۆرم سەرۆکایەتی کۆماری گرتەوە دەست، دەیەی سێهەم هاوكاتە لەگەڵ رووداوی یازدەی سێپتەمبەر و هێرشی ئەمریكا بۆسەر ئەفغانستان و عێراق.  

هاوكات لەگەڵ ململانێی دوو باڵە سیاسییەكە، دوو گوتاری جیاوازیش كەوتنە ململانێیەكی قووڵ و درێژخایەنەوە، گوتاری دەسەڵات لە نەوەدەکانەوە كەوتبووە حاڵەتی بەرگریكردنەوە و گوتاری شەقامیش  كە لە دەیەی پێشوودا شوێنپێی بە گوتاری دەسەڵات لەق کردبوو، لە دەیەی سێهەمدا بەرفراوانتر و جەماوەریتر بوو، ئەم گوتارە جگە لەوەی شەرعییەتی دەسەڵاتی خستبووە ژێر پرسیار، كۆمەڵگاشی لە رووی تیۆر و عەمەلەوە توند و تیژتر كرد بۆ رووبەرووبوونەوەی زیاتر لەگەڵ رژێم، بەرفراوانبوونی تۆری ئەنتەرنێت و كەناڵەكانی سەتەلایت بەهانای گوتاری شەقامەوە هاتن و مەودای چالاكی سیاسی و رۆشنبیرییان زیاتر كرد، بەرفرانبوونی ئەنتەرنیت سەدان سایت و ڤێبلاگی بەدواوە بوو، سەتەلایت نوێترین زانیاری و هەواڵی سیاسی دەگەیاندە ناو ماڵەكان و پێشی دەگرت بە سانسۆری حكومەت.
پێچەوانەی دەیەی پێشوو كە رۆژنامەكان بە كۆمەڵ دادەخران و رۆژنامەنووسان سزای قورسیان بەسەردا دەسەپا، هەر رۆژنامەنووسێك بوو بە خاوەنی سایتی خۆی و حكومەت نەیدەتوانی ئەو هەموو سایت و ڤێبلاگە بخاتە ژێر چاودێریییەوە.

شەپۆلی وەرگێران و جووڵەی رۆشنبیری ناوخۆی دەیەی پێشوو لە دەیەی سێهەمدا هاتە بەرهەم و گوتارێكی گشتگیری رەخنەگرانە و كۆمەڵێك رەخنەگری كایەی سیاسی و رۆشنبیری لێ بەرهەم هات كە بە دوای دۆزینەوەی وڵامی هۆكاری دواكەوتوویی وڵاتەوە بوون،  چەند قەڵەمێكی ئازا، شۆڕش و قۆناغی دوای شۆرشیان هەڵكۆڵی كە ئەنجامەكان بە دڵی دەسەلات نەبوون، لەگەڵ ئەو رەوتە ئەكادیمی و رۆشنبیرییە، رەوتی نوێخوازی ئاینی كە زۆربەیان قوتابی مونتەزیری بوون، شەرعییەتی ویلایەتی فەقیە و خودی وەلی فەقیهیان خستە ژێر پرسیار و رایانگەیاند حكومەتی ئیسلامی دژی بنەماكانی فیقهی شیعەیە و فیقهی شیعە، فیقهی دەسەڵات نیە، ئەم رەوتە لەم رووەوە كاریگەر بوو چونكە لە هەناوی دەسەڵاتەوە سەرچاوەی گرتبوو و بە زمانی خۆی لەگەڵی دەدوا. 
دەسەڵات لەچەند لاوە كەوتبووە بەر هێرش و پێیانوابوو شۆڕشەكە لە راستەرێی خۆی لاداوە و پێویستی بە راستكردنەوەیەکە،  لە خولی شەشەمی هەڵبژاردنی سەركۆماری لە ئێران مەحمود ئەحمەدینژاد بە بەبانگەشەی راستكردنەوەی شۆڕش  و پاكردنەوەی شۆرش لە گەندەڵكاران خۆی كاندید كرد و هێرشێكی توندی كردە سەر هاشمی رەفەسەنجانی ركابەرە سەرەكییەكەی. 

ئەحمەدینژاد، رەفسەنجانی و بنەماڵەكەی بە تاڵانی ئابووری وڵات تۆمەتبار كرد و هاوكات هێرشی كردە سەر باڵی ریفۆرم و بە لادان لە ئامانجەكانی شۆرش تۆمەتباری كردن، هاشمی رەفەسەنجانی كە یەكێك بوو لە بناغەدانەرانی رژێم بە ئەحمەدینژادی دۆراند، ئەحمەدینژاد دوای بەدەسەڵات گەیشتن، ویستی جارێكی تر حكومەت بەرێتەوە سەر سكەی جارانی و خۆی بە سەربازی ئیمامی غایبی شیعەكان دانا، رایگەیاند ئیمام مەهدی هاتۆتە خەوی و بەڵێنی رزگاری پێداوە، حەدیسێكی شیعەیان زیندوو كردەوە كە كاتی خۆی ئیمام مەهدی بە یەكیك لە نائیبەكانی وتوە من لەگەڵ سەیدێكی خوراسانی بە شمشێر جیهان لە زوڵم و زۆر پاك دەكەمەوە، خەبەرەكەیان وا تەفسیر كرد كە مەبەست لە سەیدی خوراسانی سەید عەلی خامنەییە كە لە خوراسانی ئێران لە دایك بووە، ئەحمەدینژاد دوای كۆبوونەوەی گشتی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان، وتی لە كاتی قسەكردن لە UN تارمایی ئیمامی مەهدیم بینیوە، پەرەدان بەم گوتارە ئاینییە گەراندنەوەی شەرعییەتێك بوو بۆ رژێم و شۆڕش كە قەت نەگەڕایەوە، كاڵبوونەوەی بەها پیرۆزەكانی حكومەت لەم دەیەدا و بەتایبەت لە ململانێكانی هەڵبژاردندا زیاتر خۆی دەرخست.

رەفسەنجانی كە دوای خومەینی پیاوی یەكەمی سیاسەتی ئێران بوو، لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردندا بۆ راكێشانی سۆزی جەماوەر بە بڵاوكردنەوەی پۆستەری كچی جوان و بێ‌حیجاب دەیویست بچێتەر سەر كورسیەك كە ئەركی پاراستنی ژن و حیجاب بوو، ئەحمەدینژاد بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكە سیاسەتی خورمیشی پێرەو كرد، لەلایەك بۆ رازیكردنی خامنەیی بەڵێنی دروستكردنی حكومەتێكی ئیسلامی دەدا و لەلایەك بۆ بەدەستهێنانی دەنگی خەڵك بانگەشەی ئەوەی دەكرد حكومەتەكەی سیاسەتێكی نەرمی دەبێ‌ بەرامبەر حیجاب، لەلایەك دوو سەركۆمارەكەی پێشووی بە بایەخ نەدان بە بەهاكانی ئیسلام تۆمەتبار دەكرد، لەلایەكی دیكەوە دەیگووت لە ١٩٧٩دا و لە ساڵانی سەرەتای شۆرش دژی ئەو ئیسلامییە توندرەوانە بووە كە ژنانی بێ حیجابیان دەخستە زیندانەوە.

سیاسەت و هەڵوێست و لێداوانەكانی ئەحمەدینژاد هەڵقوڵاوی ئەو پارادۆكسە بوون كە رژێمی ئایدۆلۆژی ئێران بۆ مانەوەی خۆی و لادانی نەیارەكان هێنایە ئاراوە، ئەحمەدینژاد لەماوەی سەرۆک كۆماریدا بۆ رازیكردنی باڵی دەسترۆیشتووی دەسەڵات، پلانێكی بەناوی گەشتەکانی ئیرشاد دانا كە بە رواڵەت بە مەبەستی بەرزركردنەوەی ئاسایشی كۆمەڵایەتی بوو، بەڵام لە راستیدا بۆ كۆنترۆڵی حیجابی ژنان بوو، دواتر سالۆنی ژنان و سەرتاشخانەی پیاوانی كردە ئامانج و ئەو سەرتاشخانە و ساڵۆنانە داخران  كە ستایلی ئەوروپیان بۆ مشتەرییەكانیان دەكرد، ئەم هێزە دواتر لە خۆپیشاندانەکانی ٢٠٠٩ی تاراندا كەوتە سەركوتکردنی خۆپیشاندەران و شەوانە لە گەڕەكەکانی تاران جێگیردەکران.

بە ئیسلامیكردنی زانكۆكان یەكێكیتر لە بەرنامەكانی ئەحمەدینژاد بوو بۆ دەركردنی ئەو مامۆستا و خوێندكارانەی لە زانكۆكان بە دڵی  دەسەڵات نەدەجووڵانەوە، چەندین مامۆستای بەناوبانگ و بەتوانای زانكۆكانی ئێران بە بیانووی خانەنشینی دەركران و سەرۆكایەتیی زانكۆی تاران، كۆنترین و گرنگترین زانكۆی ئێران درایە مەلایەكی حەوەزی قوم، ئامانجەكە زیاتر كۆنترۆڵکردن و گۆڕینی بەشی زانستە مرۆییەكان و زانستە كۆمەلایەتییەكان بوو كە بە بڕوای خامنەیی خەریكی بڵاوكردنەوەی بیری عەلمانی بوون. 

لە دوا ساڵی دەیەی سێیەمدا، خولی دووەمی سەركۆماری ئەحمەدینژاد بە خۆپیشاندانێكی بەرفراوانی جەماوەری بۆ گەڕاندنەوەی دەنگە دزراوەكان دەستی پێكرد، موسەوی و كەڕوبی  ئەنجامی هەڵبژاردنەكەیان رەتكردەوە و سوربوونی خۆیان بۆ گەڕاندنەوەی دەنگە دزراوەكانیان راگەیاند، خۆپیشاندانێكی گەورە دژی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن لە تاران بەرێوە چوو، جووڵە سیاسییەكە بە بزووتنەوەی سەوز ناوبانگی دەركرد، رێبەرانی بزووتنەوەكە پێشتر و لە دەیەی یەكەمی كۆماری ئیسلامیدا پۆستی گەورەی سیاسییان هەبوو، موسەوی رێبەری بزووتنەوەكە لە سەردەمی شەری ئێران و عێراقدا سەرۆك وەزیرانی ئێران بوو، كەرووبی سەرۆكی دەزگای شەهید و سەرۆكی خولی شەشەمی پەرلەمانیش بوو.

خۆپیشاندەران وێنەی خامنەییان سووتاند، بۆ یەكەمجار لە خۆپیشاندان دژی وەلی فەقیە دروشمیان دەدا و ئەمجارە شەرعییەتی كۆی رژێم خرایە ژێر پرسیارەوە، خۆپیشاندەران شەوانە لەسەر بانی ماڵەكانیان بە اللە اكبر اللە اكبر و یا حسین میرحسین هاواریان بەسەر دەسەڵاتێكدا دەكرد كە بە ناوی ئیسلامەوە لەسەر دەسەڵات بوو، دوای دامركانەوەی ناڕەزایەتی خەڵك و دەستبەسەركردنی موسەوی و كەروب، رژێم رێبەرانی بزووتنەوەكەی بە فیتنەچی ناساند و ناوی رەوتەكەشی لە بزووتنەوەی سەوزە و گۆڕی بۆ رەوتی فیتنە. رێبەرانی نارازی بزووتنەوەكە تا ئێستا لە ماڵەكانیان دەستبەسەرن و رێگای هاتوچۆی مناڵەكانی خۆشیان پێ‌نادرێت، ئەحمەدینژاد كە دوای ئەم هەڵڵا گەورەیە بۆ جاری دووەم بوو بە سەرۆکكۆمار، زۆری پێ‌نەچوو كەوتە ململانێ‌ لەگەڵ خامنەیی و دوای چەندجار زیزبوون و ئاشتبوونەوە، لە ئەنجامدا لە یەكتر زیزبوون و ئەحمەدینژاد و هاوبیرەكانی كە بە بانگەشەی راستكردنەوەی شۆرش لە لادەران و فینەگێڕان هاتبوونە سەر دەسەڵات، خۆیان بە لادان لە ئامانجەكانی شۆرشی ئیسلامی تاوانبار كران و بە رەوتی لادەر بەناوبانگ بوون.
جێگر و راوێژكارەكەی بە تاوانی دزی و قسەی ناشەرعی  و زەقكردنەوەی ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە بەرامبەر ئیسلامدا لە زیندان دان، دوای بزووتنەوەی سەوز باڵباڵێن لەناو بازنەی دەسەڵاتدا زیاتر بوو، خاڵی یەكلاكەرەوەی كێشەكان خامنەیی و ئەو هێزە چەكدارەیە كە بە ناوی پاراستنی شۆرشە ئیسلامییەكە دامەزرابوو، بەڵام ئێستا شۆرشگێڕەكانی پێ‌ چاوترسین دەكەن. 

سیاسەتی دەرەوەی ئەحمەدینژاد هاوشێوەی سیاسەتی ناوخۆ هێرشبەرانە بوو، چەند نامەی بۆ ئۆباما سەرۆکی ئەوكاتی ئەمریكا نارد و داوای گەڕانەوە بۆ توحید و دادپەروەری ئیسلامی لێ دەكرد، ئەحمەدینژاد حاشای لە  هۆلۆكۆست کرد و جارێكی تر وتاری خومەینی زیندوو كردەوە كە داوای لەناوبردنی ئیسراییلی دەكرد، پشتگیری دووبارەی بۆ حەماس و جیهادی ئیسلامی فەلەستین راگەیاند و بڕی پارە و چەكی تەرخانكراوی بۆ حیزبوڵلای لوبنان زیاتر كرد و حەسەن نەسروڵلا، سەرۆكی حیزبوڵلای لوبنان رایگەیاند ئێمە لە ژێر حوكمی ئیمام خامنەییدا دەژین.

دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق و ململانێی تایفی لە ناو عێراقدا سوپای قودس كە باڵی دەرەوەی سوپای پاسدارانی شۆرشی ئیسلامییە خەریكی رێكخستنی شیعەكانی عێراق بوو و چەند گرووپێكی چەكداری شیعەی بۆ بەگژداچوونەوەی ئەمریكا دروست كرد كە كێشەی ئەمریكا و ئێرانی قووڵتر كردەوە و گەمارۆكانی ساڵی 2018ی بەدواوە بوو، لە سەردەمی ئەحمەدینژادەوە كاروانی ملیۆنی زیارەتكارانی شیعە لەناوخۆی ئێران و جیهانەوە لە عاشووردا لەسەر خەرجی حكومەتی ئێران بەرەو نەجەف و كەربەلا بەرێ دەكەون و رژێم لەم رێگایەوە دەیهەوێ‌ بە جیهانی نیشان بدات كە چۆن خەڵك پشتگیری لە حكومەت و  ئایین دەكەن. 

خامنەیی و ئەحمەدینژاد خەریكی زیندووكردنەوەی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران بوون و دەیانویست لەرێی بەرنامەی ئەتۆمییەوە توانا و هێزی خۆیان بە ئەمریكا و ئیسراییل بسەلمێنن، دەمدانی ئەم وتارە توندە بەرامبەر ئەمریكا، بەهێزكردنی سوپای پاسدارانی لێكەوتەوە و سوپا جگە لە كۆنترۆڵکردنی ئابووری وڵات و سیاسەتی ناوخۆ، بوو بە فاكتەرێكی گرنگی بڕیاری سیاسی  و داڕشتنی چوارچێوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، هەوڵەكەی سوپا بە ناوی بەهێزكردنی بەرەی مقاومە بەرامبەر ئەمریكا و ئیسراییل، گەڕانەوەی قودس بۆ ناو باوەشی ئیسلام، وەك  سیاسەتی لەمێژینەی رژێم، بەرگێكی پیرۆزی ئایینی كرایەبەر. 

دوای بزووتنەوەی سەوز، دەسەڵات بۆ شەرعییەتدان بە خۆی، هەڵمەتێكی بە پیرۆزكردنی خامنەیی دەستپێكرد و لەرێی مەرجەعەكانی باڵی خامنەیی لە حەوزەی قوم رایگەیاند دژایەتیکردنی خامنەیی دژایەتیكردنە لەگەڵ ئیمامی دوزادەهەمی شیعەكان، حەوزەی قوم دوای ئەو رووداوانە بوو بە گرنگترین بنكەی ریكلام بۆ شەرعییەتدان بە دەسەڵات و خامنەیی، مەرجەعەكانی سەر بە خامنەیی لە مشتومڕی نێوان مافی خەڵك و حكومەتدا، شەرعیەتیان بە حكومەت دا و پێیانوابوو دەنگی خەڵك نەك هەر گرنگ نیە بەلكو مەترسیداریشە، بە پاساوی ئەوەی رەنگە رۆژێك خەڵك دەنگ بە حوكمێكی نائیسلامی بدەن، بەتایبەت لە سەرەتاوە كە پشتگیرییان لە ئەحمەدینژاد دەكرد، رەخنەگرتن لە ئەحمەدینژادیان بە گوناح دادەنا چونكە شەرعییەتی لە وەلی فەقیە وەرگرتبوو و هەر كەس لەلایەن وەلی فەقیهەوە شەرعییەتی پێدرابێ‌ ایتاعەی واجیبە، بەڵام دواتر كە ئەحمەدینژاد لە خامنەیی هەڵگەڕاوە، رێك پێچەوانەی ئەو بۆچوونەی پێشوویان، هێرشیان كردە سەری و بە لادان لە ئیسلام و حوكمی ئیمامیان لەقەڵەم دا. 

دەیەی چوارەم: نۆستالۆژیای نان و ئازادی
دەیەی چوارەم لەناوخۆی ئێران بەرزكردنەوەی دروشمی نەمان بۆ رژێمی ئیسلامی و گەڕانەوەیە بۆ بەر چل سالی رابردوو، لە دەرەوەش دەیەی پەرەگرتنی ململانێی چل ساڵەیە لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریكا، لە ساڵی ٢٠١٠ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بزووتنەوەیەكی گەورەی جەماوەری دژی دەسەڵاتی لەمێژینەی دیكتاتۆرەكانی ناوچە سەریهەڵدا و بووە دەستپێكی بەهاری عەرەب، رژێمی ئێران زوو پشتگیری خۆی بۆ ئەم بزووتنەوانە راگەیاند کە تا ئەوكات سووریای نەگرتبووەوە و ئێران پێیوابوو ئەم بزووتنەوەیە درێژەی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانە و ناوی نا رابوونی ئیسلامی و  هێرشێكی توندیان كردە  سەر سێ‌ سەرۆكە لادراوەكەی تونس، میسر و لیبیا و بە تۆڵەی خوای گەورەیان دانا لە بەرامبەر پشتگیری ئەم رژێمانە لە ئەمریكا و جوولەكە.

بێ‌ هیچ گومانێك مژدەی دروستكردنی حكومەتێكی ئیسلامی هاوشێوەی ئێرانیان دایە خەڵكی ئەم وڵاتانە، بەڵام كاتێك لە ٢٦ی كانوونی دووەمی ٢٠١١ لە دیمەشقی سووریا خۆپیشاندان دەستی پێكرد و خۆپیشاندەران داوای رووخانی رژێمەكەی بەشار ئەسەد، كۆنەهاوپەیمانی ئێرانیان دەكرد، ئێران لە هەڵوێستێكی تەواو پێچەوانەدا، خۆپیشاندانەكەی بە پیلانێكی ئەمریكی ـ سەهیۆنی دانا كە ئامانجەكەی لەناوبردنی ئیسلامە. 

لە هەڵبژاردنەكانی خولەکانی ١١ و ١٢ی سەرۆک كۆماریدا، حەسەن رۆحانی كە سەر بە باڵی هاشمی رەفسەنجانی بوو، بە ناوی پێكهێنانی حكومەتی هیوا و چارەسەر و بەخشینی ئازادی زیاتر دەستی كردە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن و گەڕانەوەی هیوا و وەدەرنانی تازەبەسەرداكەوتووەكان لە دەسەڵات، رۆحانی بۆ مسۆگەركردنی دەنگی خەڵك و نیشاندانی دەموچاوێكی كراوەی سیاسی، هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆی بە پۆستەری كچی جوان و كەم حیجاب دەست پێكرد، لایەنگرەكانی زیاتر كچ و خوێندكارانی گەنجی زانكۆ بوون،  رۆحانی لە خولی دوازدهەمیشدا سەركەوت و كاندیدی سەر بە دەسەڵات لە روانگەی خەڵكەوە بە رۆحانی دۆڕاند، رۆحانیش بۆ راكێشانی سۆزی جەماوەر هاوشێوەی ئەحمەدینژاد، رایگەیاند كە كێشەی ئێران كێشەی حیجاب و بێ حیجابی نیە، ركابەرە محافزکارەکەی روحانیش بۆ نیشاندانی نیازپاكی خۆی وێنەیەكی لە گەڵ گۆرانبێژێكی راپی ناوخۆ  بڵاو كردەوە كە هەموو شان و باڵی بە تاتۆ نەخشێنرابوو.

دروشم و پۆستەرەكانی هەڵبژاردن لە ئێران لە  ساڵی ١٩٧٩وە بەڵگەیەكی باشن بۆ خوێندنەوەی رووداوە سیاسییەكان لە ئێران، لە دەیەی یەكەم چەك و مێزەر و ئایەتەكانی قورئان و جامانەی شەهیدان كەرەستەیەك بوون بۆ ریكلام و شەرعییەداتدان، بەڵاملە دوای ١٩٩٧ ئاراستەكە تەواو گۆڕا و ئەوانە دەنگیان هێناوەتەوە كە بۆنی ئەوەیان لێدەهات زۆر لەگەڵ ئەم شتانەدا تەبا نین، لە سەرەتاكانی دەیەی چوارەمدا، خامنەیی بۆ مانەوەی دەسەڵاتەكەی میلیشیای چەكداری خۆی پڕ چەكتر كرد، هێرشەكانی بۆ سەر رۆژئاوا چڕتر كردەوە، دەسەڵاتی ئیمام جومعەكانی لە شارەكانی ئێران زیاتر كرد، یەكێك لەو ئیمام جومعە بەناوبانگانەی كە بۆچوونەكانی خامنەیی پێرەو دەكا، عەلومولهودا، ئیمام جومعەی مەشهەدە كە بە والی خوراسان بەناوبانگە، ئەم مەلایە رایگەیاندووە كە نابێ‌ لە شاری مەشهەد هیچ كۆنسیرتێك بەرێوە بچێ‌، كەچی لە بانگەشەی هەڵبژاردن پشتگیری كرد لە ئیبراهیم رەئیسی كاندیدی خامنەیی و لە بەرامبەر بڵاوبوونەوەی وێنەی رەئیسی و گۆرانبیژە راپەرەکە خۆی  بێدەنگ كرد. 

حەسەن رۆحانی، لە ماوەی سەرۆک كۆماریدا، وتی ئەركی حكومەت ئەوە نیە كە خەڵك بباتە بەهەشت، ئەم قسەیە دژكردەوەی توندی خامنەیی و باڵەكەی بەدواوە بوو و لە دژكردەوەیەكی تونددا، رایانگەیاند حكومەت كە خەڵكیش نەباتە بەهەشت، لانیكەم با دەرگاكانی جەهەننەم دابخات، ئەم ململانێیە ئێستاش هەر بەردەوامە، رۆحانی لە كۆبوونەوە لەگەڵ فەرماندەكانی پۆلیسی ئێران رایگەیاند ئەركی پۆلیس جێبەجێكردنی شەرع نییە، جێبەجێكردنی یاسایە، رۆحانی لە خولی یەكەمی سەرۆک كۆماریدا رێككەوتننامەی ئەتۆمی بۆ كۆتایهێنان بە كێشەی ئەتۆمی واژۆ كرد كە ترەمپ سەركۆماری نوێی ئەمریكا هەڵی وەشاندەوە، دژی ئیسراییل هەڵوێستێكی نەرمتری گرتەبەر و پێچەوانەی سەركۆمارەكەی پێشوو دانی بە هۆلۆكۆست دانا و لە ساڵی نوێی جوولەكەكان پەیامی پیرۆزبایی بۆ ناردن.

لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٨ خۆپیشاندانێكی بەرفراوانی جەماوەری زیاتر لە 100 شاری ئێرانی گرتەوە، خەڵك داوای نان و ئازادییان دەكرد. خۆپیشاندەران وێنە و پۆستەری خامنەییان سوتاند و هێرشیان كردە سەر بنكەكانی بەسیج و سپای پاسداران و بەشێك لە دروشمی خۆپیشاندەران، گەڕانەوە بوو بۆ بەر لە چل ساڵی رابردوو، خۆپیشاندەران لە چەند شاردا هێرشیان كردەسەر قوتابخانە و پەیمانگە ئاینییەكانیان  و چەند قوتابخانەیەكی ئاینییان سووتاند، كرێكارانی چەند كۆمپانیای گەورەی پیشەسازی ئێران دەستیان دایە مانگرتن، لە چل ساڵەی شۆرشدا، هەڵمەتی كچانی شەقامی شۆڕش لە تاران دژی حیجاب دەستی پێكرد و چەند كچ بە رۆژی روون لە شەقامە قەرەباڵغەكانی تاران حیجابیان لەسەر كردەوە  و پەڕۆیەكی سپیان بە نیشانەی ئاشتی هەڵدا. 

خامنەیی و باڵی دەسترۆیشتووی دەسەڵات هاوشێوەی رابردوو هێرشەكانیان بۆسەر حكومەت خەڵك و ئەمریكا زیاتر كردوە، ژمارەی وتارەكانی خامنەیی لە چاو ساڵانی پێشوو زیادی كردەوە و ناوەرۆكی هەموو ئەو وتارانە سەلماندنی شەرعییەتی رژێم و قسە و بۆچوونەكانی خۆیەتی، خامنەیی وێڕای وتار و هێرشەكان، لە ژێرەوە بە ئاراستەكردن و پڕچەككردنی میلیشیای جۆراوجۆر و لاوازكردنی پێگەی سەرۆک كۆمار، پارێزگاری لە مانەوەی رژێمەكەی دەكا، لەسەر داوای خامنەیی سەرەڕای قەیرانێكی قووڵی ئابووری، بودجەی هێزی چەكدار و دامەزراوەكانی سەر بە خامنەیی لە جاران زیاتر بووە و خامنەیی لەرێی دەسەڵاتی دادەوە هەموو ئەو دەنگە نەشازانە لادەدا كە سەمفۆنیای دەسەڵاتەكەی دەشێوێنن.

خامنەیی لە نەوەدەکانەوە بە هێنانەئارای چەمكی شەڕی کلتوری پێشبینی ئەو دیاردانەی كردبوو كە ئەمڕۆ هاتوونەتەدی، مەبەست لە شەڕی کلتوری یەكدەنگكردنی  دەسەڵات بوو، خامنەیی لەو كاتەوە تا ئێستا گلەیی لە سەرۆک كۆمارەکان و بەرپرسانی رژێم دەكا كە قسەكانی بە هەند وەرناگرن و ئەگەر بە قسەی ئەویان كردبایە رووداوەكان بە ئاقارێكی دیكەدا دەچوون.

هەوڵی خامنەیی داخستنی دەرگاکانی پەیوەندییە لەگەڵ رۆژئاوا، فشاری خستووەتەسەر سەرۆک كۆمار و بەرپرسانی ئیداری وڵات بۆ داخستنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە دوای بزووتنەوەی سەوزەوە فەیسبووك و ئینستاگرام فیلتەر کراون، لەم ساڵانەی دوایشدا تەلەگرام لە ژێر فشاری خامنەییدا داخرا، هەرچەندە وەزیری گەیاندنی ئێران و سەرۆک كۆمار ئاماژەیان بەوە كرد كە ناهێڵن تەلەگرام دابخرێت، بەڵام بە بڕیاری دەسەڵاتی داد فیلتەر كرا و بۆ كۆنترۆڵکردنی پەیامەكانی خەڵك، چەند تۆرێكی لۆكاڵییان دروست كردووە و هەموو دامودەزگاكانی حكومەت ئاگادار كراونەوە كە بە هیچ شێوەیەك لە تۆڕەكانی دەرەوەی وڵات كەڵك وەرنەگرن. 

لە دوای شۆرشی ١٩٧٩  و زاڵبوونی باڵێكی ناو رەوتی ئیسلامی بەسەر شۆرشەكەدا، باڵی دەسترۆیشتووی ناو دەسەڵات چ لە سەردەمی خومەینی و چ لە سەردەمی خامنەیی بازنەی دەسەڵاتی خۆیان بە پیرۆز دادەنێن و بۆ ئەستۆپاكی خۆیان، گەندەڵی و كەموكووڕییەكان دەخەنە ئەستۆی سەرۆكی حكومەت و بەرێوەبەرەكان، وەلی فەقیە بە بیانووی ئەوەی پۆستێكی ئاینییە، لە هەر رەخنە و پێشنیازێك پارێزراوە و سیاسەت و بەرنامەكانی بە چاك و خراپ خوێندنەوەی ئاینیان بۆ دەكرێ‌. 

لە كێشەی نێوان ڕێبەر و سەرۆكی حكومەتدا، خامنەیی لەرێی ئەنجوومەنی پاراستنی دەستورەوە هەڵبژاردنی خولی دەیەمی پەرلەمانی بە جۆرێك ئاراستە كرد كە زۆرینە نەكەوێتە دەست باڵی رۆحانی، دوای نزیكەی بیست ساڵ لە ململانێی نێوان دوو باڵی خامنەیی و باڵی ریفۆرم لەم هەڵبژاردنەدا، كەشی سیاسی بە جۆریك رێكخرابوو كە بەشێكی زۆر لە پەرلەمانتاران دوای دەرچوون خۆیان یەكلا كردەوە سەر بە كام لایەنن، جیاوازی نێوان ریفۆرم و باڵەكەی تر ئەوەندە كاڵ كراوەتەوە كە نوێنەرانی هەردوو باڵ دەتوانن بۆ بەرژەوەندی خۆیان لە نێوان دوو باڵەكەدا یاری بكەن. 

حەوزەی قوم وەك قۆناغەكانی پێشوو خەریكی هەڵكۆڵینی زیاتر فیقهی شیعەیە تا دەسەڵاتی ڕێبەری پێ‌ زیاتر و پارێزراوتر بكەن، پێشتر كە بازیان دەدا بەسەر دەنگی خەڵكدا، ئێستا بەسەر دەستووریشدا باز دەدەن و ئەوەیان هێناوەتە گۆڕێ‌ كە شەرعییەتی خامنەیی لە دەستوورەوە سەرچاوە ناگرێ‌، بەڵكو راستەوخۆ لە ئیمامی مەهدی وەرگیراوە و ڕێبەر گەورەترە لەوەی سەرۆكایەتی خەڵك بكات، لە حەوزەوە بانگەشەی ئەوە دەكەن كە دژایەتیکردن لەگەڵ ویلایەتی فەقیە (دەسەڵاتی سەرۆك) شیركە.  

لە دەیەی چوارەمدا رەوتێكی سیاسی سەر بە خامنەیی سەریهەڵدا كە ناویان خەمخۆرانە، خەمخۆران بە رواڵەت رەوتێكن كە خەمی داهاتووی وڵاتیانە، بەڵام لە راستیدا رەوتێكن سەر بە خامنەیی و  مەبەستەكەیان لاوازكردنی سەرۆک كۆمارە، ئەم رەوتە لە كاتی دانووستانە ئەتۆمییەکاندا سەریهەڵدا دژی رێكەوتننامەی ئێران و ئەمریكا، لە كۆبوونەوەی خەمخۆراندا دروشمی نەمان بۆ نەیارانی ویلایەتی فەقیە بەرزكرایەوە كە مەبەستەكەیان رۆحانی بوو و پێیانوابوو لە دانوسانی ناوكی لەگەڵ ئەمریكا، سیاسەتێكی نەرمی هەیە و پێچەوانەی سیاسەتی خامنەیی دەجووڵێتەوە.

كارێكی دیكەی ئەم رەوتە بڵاوكردنەوەی بەڵگەفیلمێك بوو لەسەر رۆحانی كە ئاماژە بە رۆڵی خراپی رۆحانی لە سەركوتکردنی ئازادی و خۆپیشاندەران دەكات و ناراستەوخۆ تۆمەتی ئەوەی دەدەنە پاڵ كە  لە مێژە ژێربەژێر لەگەڵ ئەمریكییەكاندا پەیوەندی هەیە. 
كۆبوونەوەی زانایانی ئایینی و فەقێكانی حەوزەی قوم لە قوتابخانەیەكی ئاینی شاری قوم، هەوڵێكی دیكەی رێكخراوی باڵی خامنەیی بوو بۆ لێدانی سەرۆک كۆمار، كۆبوونەوەكە بە ناوی الامر بالمعروف و النهی عنی المنكر بەرێوەچوو بۆ چارەسەرکردنی كێشەی ئابووری خەڵك و پشتگیری لە قسەكانی خامنەیی، بەڵام نووسراوەكانی دەست بەشدارانی كۆبوونەوەكە هەڕەشەی كوشتنی سەرۆک كۆماریان لەسەر نووسرابوو و ناراستەوخۆ ئاماژەشیان بەوە كردبوو ئەگەر ئاگات لە خۆت نەبێ‌ وەك كابرا لە حەمام بە زیندوویی نایەیتەدەر كە ئاماژە بوو بە مەرگی هاشمی رەفسەنجانی كە  ناراستەوخۆ پشتگیری ئەو بۆچوونە بوو كە پێیوایە رەفسەنجانی بە مەرگی خۆی نەمردووە و كووژراوە، ئەوەی كۆبوونەوەكەی زیاتر شڵەقاند، وتاری یەكێك لە بەشدارانی كۆبوونەوەكە بوو كە حەوزەی قومی بە كەمتەرخەم وەسف كرد لە بەرامبەر كێشەكان و تۆمەتباری كرد بەوەی بۆتە سەرچاوەی بیری عەلمانییەت  و خەسڵەتی شۆرشگێڕانەی خۆی لە دەست داوە و سەرقاڵی نووسینی ریسالەی نوێژ و دەسنوێژە. 

ئەنجام
چل ساڵ دوای شۆڕش، بە كردەوە حکومەتی ئیسلامی نە دینی پاراستوە و نە دنیا، ئایین نەك هەر نەپارێزراوە بەڵكوو لەچاو وڵاتانی تری موسڵمان زۆر لاواز بووە، ئەگەر پێوەری موسڵمانبوون بە حیجاب و نوێژ و رۆژو و دادپەروەری و نەهێشتنی زوڵم و زۆر بێت ئەوا ئێران لە هەموویاندا لە خراپترین حاڵەتدایە. 

سیستمێک كە ئامانجەكەی نەهێشتنی نایەكسانی و رەتكردنەوەی چەپ و راست بوو و دەیویست لەرێی ئابووری ئیسلامییەوە كۆتایی بە نایەكسانی بێنێ‌، چل ساڵ دواتر سەرۆكی كۆمیسۆنی ئابووری پەرلەمانەكەی رایگەیاند كە 80%ی خەڵكی ئێران لە ژێر هێڵی هەژاریدا دەژین،  10%ی خەڵك ی ئێران تەنانەت نانی خواردنیشان دەست ناكەوێتم دەزگای خێرخوازی ئیمام خومەینی كە دامەزراوەیەكی خێرخوازی سەر بە حكومەتە، رایگەیاند لە ماوەی ساڵێكدا ژمارەی ئەو كەسانەی خۆیان لەم دەزگایەدا تۆمار كردوە بۆ وەرگرتنی یارمەتی، 50%ی زیادی كردوە، گەندەڵی ئابووری لە ئێران گەیشتۆتە ئاستێك كە هەموو پاڵێوراوەكانی دوای دەیەی یەكەمی حكومەت، باسیان كردوە و بەڵێنی بنبڕكردنی گەندڵیان داوە.

لە دوایین خولی هەڵبژاردنی سەركۆماریدا، هەموو پاڵێوراوەكان یەكتریان بە گەندەڵی تۆمەتبار كرد، بەپێی ئاماری رێكخراوەی شەفافییەتی نێودەوڵەتی، ئێران لە ناو 180 وڵاتی جیهان، لە رووی گەندەڵییەوە لە پلەی 130 راوەستاوە، لە رووی سپیكردنەوەی پارەوە یەكەم وڵاتی جیهانە، دوایین وڵاتی جیهانە كە دامودەزگاكانی وڵامدەر نین لە بەرامبەر گەندەڵی، بەپیرۆزكردنی دەسەڵات هۆكارێكە بۆ پەرەگرتنی ئەم گەندەڵییە، خومەینی زوو لە سەرەتای شۆرش رایگەیاند ئابووری هی كەرە و خەڵك بۆ ئیسلام شۆرشیان كردوە نەك بۆ گندۆرە، بەپێی ئاماری سندووقی نێودەوڵەتی دراو، ئێران لە رووی بێكارییەوە ١٧یەمین وڵاتی جیهانە.  

لە رووی كۆمەڵایەتیشەوە بە وتەی جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ راپەراندنی كاروبارەكان، ئێران ٢ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار گیرۆدەی مادەی هۆشبەری هەیە، پێنج ملیۆن كەس ئالوودەی مەشرووبن، سەرەڕای ئەوەی چل ساڵە قەدەغەیە، ساڵانە ٢٠٠ هەزار ژن كۆرپەیان لەبار دەبەن، ٣٥ هەزار كەس ئالودەی ئایدزن، سێ‌ ملیۆن بێوەژن لە ئێران دەژی، ٧٠٠ هەزار ژنی بێ‌ خاوەن لە شەقامەكاندا كەوتوون، ساڵانە چوار هەزار و ٥٠٠ كەس خۆیان دەكوژن، ساڵانە سێ‌ هەزار كچ لە ماڵەوە رادەكەن، ئەم ئامارانە گرنگن لەو رووەوە كە دەسەڵات بە ناوی پاراستنی ئایین و جێبەجێكردنی شەرع، یەكەم گلەیی لە رژێمی شا، بەخشینی مافی دەنگدان بە ژن و بڵاوكردنەوەی دیاردەی رووتكردنەوەی ژنان و لەشفرۆشی بوو.

لە رووی ئایینیشەوە، دامەزراوەی ئیسپا، كە دامەزراوەیەكی سەر بە حكومەتە و تایبەتە بە راپرسی لە خوێندكارانی زانكۆ، دەڵێ‌ لە ١٩٧٤، واتە پێنج ساڵ پێش شۆرش، لە راپرسییەكەدا 79%ی بەشدارانی راپرسییەكە وتویانە بە رۆژو دەبن، بەڵام لە ٢٠١٣دا،  تەنیا ٤٧% ی بەشدارانی راپرسییەكە، وتوویانە بەرۆژو دەبن، تەنیا ٢٢% وتویانە هەموو رۆژووەكانی رەمەزان دەگرن، تەلەفزیۆنی فۆكس نیوزی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا دەڵێ‌ نزیكەی یەک ملیۆن ئێرانی لە ئیسلام هەڵگەراونەتەوە و بوونەتە مەسیحی.

بەپێی راپرسییەكی وەزارەتی رۆشنبیری ئێران ٨٠%ی خەڵكی ئێران دژی حیجابی زۆرەملێن، راپۆرتێكی سەنتەری دیراساتی ستراتیجی سەرۆكایەتیی كۆماری ئێران، دیاردەی حیجاب دانانی ژنان و خودی مەسەلەی ژن بە یەكێك لە ئاستەنگە قووڵەكانی پرسی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی ئێران دادەنێت، توێژینەوەیەكی سەنتەری راپرسی خوێندكارانی ئێران، ئاماژە بەوە دەكا كە شەش ساڵ پێش شۆرش، تەنیا ٧%ی پیاوانی ئێران حەزیان لێ بووە ژنەكەیان بێ‌حیجاب بێ‌، لە كاتێكدا سی ساڵ دوای شۆرش ٢٥%ی پیاوانی ئێران بە ئاشكرا رایانگەیاندوە حەزیان لێیە ژنەكانیان حیجاب نەكەن، بەپێی توێژینەوەیەكی دیكە كە سەنتەری توێژینەوەی پەرلەمانی ئێران كردوویەتی، حیجابی ٧٠%ی ژنانی ئێران پێچەوانەی ئەو حیجابەیە كە حكومەت بانگەشەی بۆ دەكا و ٧٠%ی بەشدارانی راپرسییەكە وتویانە حیجابی عورفیان بەلاوە پەسندترە لە حیجابی شەرعی، رای گشتی لە ئێران بەتایبەت دووای رووداوەكانی ٢٠٠٩، بە توندی بەرەو دژایەتیكردنی ژنانی باڵاپۆش و مەلاكان دەڕوات، لە چەند شاری گەوەری ئێران خەڵك لە بازاڕ هێرش دەكەنە سەر ئەو كەسانەی جلی مەلایان لەبەرە، لە روانگەی رای گشتی خەڵكەوە باڵاپۆشی و مێزەر،  دوو هێمای ناشیرینی دەسەڵاتن، بە جۆریك كە ئەمڕۆ ژنانی باڵاپۆش لە ئێران هەست بە كەمینەبوون دەكەن و تەنانەت هێندێك دوكاندار کاڵایان پێ‌نافرۆشن و لە بازاڕ بەردەوام تەعلیقیان لێ دەدرێت، ئەمە لە كاتێكدایە كە لە نەوەدەکانەوە رەوتێكی بەرفراوانی حیجاب لە وڵاتانی موسڵمان دەستی پێكردوە و لە هەموو وڵاتانی ئیسلامی ژنانی بێ‌حیجاب لە كەمینەدان، بەڵام لە ئێران بە پێچەوانەوە لە نەوەدەکانەوە دژایەتی لەگەڵ حیجاب و هێماكانی دیكەی ئیسلام دەستی پێكردوە، ئەوەش هۆكارەكەی بۆ ئەو گەمە سیاسییە دەگەڕێتەوە كە دەسەڵاتی ئێران لە ماوەی تەمەنی خۆی بە ئایینی كردوە.

سیستمی سیاسی ئێران خراپترین كاریگەری لەسەر دامەزراوەی مەرجەعییەت و زاناكانی شیعە داناوە، خۆشەویستی و پێگەی جەماوەری دامەزراوەی مەرجەعەییەت و مەلاكان و مزگەوتی پێش شۆڕشی گۆڕی بۆ پێگەیەكی سیاسی و رۆتینی و مەجەعیەتی شیعە كرایە كلكی سیاسەت، چەندین مەرجەعی گەورەی شیعە لە حەوزە لە ژێر كۆنترۆڵ دان، لە فیقهی شیعدا مەرجەعییەت باڵاترین پۆستی ئاینی و سیاسییە، بەڵام دەسەڵاتی ئێران بە هێنانەئارای ویلایەتی فەقیە، وەلی فقیهی كردە باڵاترین پۆستی ئاینی و سیاسی وڵات و پێگەی مەرجەعییەتی شیعەی لاواز كرد، دوایین نمونەی ئەم گەمە سیاسییە، نامەی محەممەدی یەزدی، سەرۆكی ئەنجوومەنی باڵای رێكخراوی مامۆستایانی ئاینی حەوزەی قومە بۆ ئایوتوڵڵا عوزما شوبەیری زەنجانی دوای دیدار لەگەڵ خاتەمی سەركۆماری پێشووی ئێران، یەزدی كە لە رووی پلەی ئاینییەوە زۆر لە شوبەیری بچووكترە، لەنامەكەیدا هەڕەشەی لێ دەكات كە جارێكی تر نە لەگەڵ خاتەمی و نە لەگەڵ هیچ كەسێكی سەر بە باڵی خاتەمی كۆببێتەوە، لە نامەكەدا ئاماژە بەوە دەكا كە پێگەی ئاینی و جەماوەری شوبەیری بەرهەمی دەوڵەتی ئیسلامی و ویلایەتی فەقیهە.  

لە رووی سیاسییەوە دەسەڵاتی ئێران بەپێی ئاماری رێكخراوی wpb،  لە رووی ژمارەی بەندكراوانی ناو زیندان، لە پلەی نۆیەمی جیهان راوەستاوە، رێژەی بەندكراوانی ئێران لەچاو چل ساڵ پێش شۆرش، ١٧% زیادی كردوە،  ٧٠%ی ئەو بەندكراوانە لە چینی هەژاری كۆمەڵگان كە زۆبەیان لەسەر دزی و كرین و فرۆشتنی مادە سڕكەرەكان گیراون، بەپێی ئاماری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ٢٠١٣ تا كۆتاییەكانی ٢٠١٨، ٤٣ هەزار خۆپیشاندان لە ئێران ئەنجام دراوە، بەشێك لەوانەی ئیعدام دەكرێن لە ژێر تەمەنی یاساییەوەن، رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لە راپۆرتی ساڵانەی خۆی لە ٢٠١٨، ئاماژەی بەو كردوە كە تەنیا لە یەك ساڵدا، حەوت هەزار كەس لە ئێران بە تاوانی چالاكی سیاسی یا بەشداری لە خۆپیشانداندا گیراون، ئەم رێكخراوە ساڵی ٢٠١٨ی بە ساڵێکی پڕ لە شەر و شورەیی داناوە بۆ دەسەڵاتدارانی ئێران. 

بەپێی رێژەی دانیشتووان، لە رووی ئیعدامەوە، ئێران یەكەم وڵاتی جیهانە، سەرۆك وەزیرانی پێشووی وڵات، سێ‌ سەركۆماری پێشوو و سەركۆماری ئێستای وڵات لەلایەن باڵی خامنەییەوە لە ژێر چاودێریدان، موسەوی سەرۆك وەزیرانی پێشووی وڵات لە ماڵەكەی دەسبەسەرە، هاشمی رەفسەنجانی یەكێك لە دامەزرێنەرانی كۆماری ئیسلامی و سەرۆكۆماری هەشت ساڵی وڵات و ئەو كەسەی رێگای بۆ ڕێبەرایەتی خامنەیی خۆش كرد، لە ماوەی دەسەڵات و دواتریش كەوتە بەر رقی خامنەیی و باڵەكەی و تۆمەتی گەندەڵی و پێدانی زانیاری بە وڵاتانی تری درایە پاڵ و لە پێشنوێژەی جومعە و چەند پۆستی سیاسی دەركرا، تەنانەت لە خولی دەیەم سەلاحییەتی بۆ سەركۆماریش رەتكرایەوە، كچەكەی لە دوایین لێدواندا ئاماژەی بەوە كردوە كە باوكی كوژراوە و بە مەرگی سروشتی نەمردووە، خاتەمی سەركۆماری دوای رەفسەنجانی كە هەشت ساڵ سوكانی سەرۆكایەتی حكومەتی لە دەستدا بوو، بڵاوكردنەوەی رەنگ و دەنگی لە هەموو راگەیەنەكانی ئێران قەدەغە كراوە و ناهێڵن كەس سەردانی بكات، ئەحمەدینژاد سەركۆماری دوای خاتەمی كە هەشت ساڵ سەركۆمار بوو و كاندیدی دەستنیشانكراوی خودی خامنەیی بوو، لە خولی یازدەهەمی هەڵبژارنی سەركۆماریدا سەلاحییەتی رەتكرایەوە و نەیانهێشت خۆی كاندید بكاتەوە، كەرووبی، سەرۆكی پەرلەمانی شەشەم، هاوشێوەی موسەوی لە ماڵەكەی دەسبەسەرە، جێگری ئەحمەدینژاد لە زینداندایە، قازیە خۆشەویستەكەی خامنەیی كە لە قۆناغی هەشت ساڵەی خاتەمیدا، ریفۆرمیستەكان و رۆژنامەنووسانی راپێچی زیندان دەكرد، بە تاوانی دزیكردن لە زیندان دایە.