دوای 10 ساڵ لەبەهاری عەرەبی؛ كێ وڵاتە وێرانەكان ئاوەدان دەكاتەوە؟‌

پەیسەر

دوای تێپەڕبوونی دەسال بەسەر ئەو شۆڕشە جەماوەرییەی كە لە ساڵی 2011 لە وڵاتانی عەرەبیدا ڕویداو دواتر ناوی بە (بەهاری عەرەبی) دەرچوو، لە كۆی (22)وڵاتانی عەرەبی تەنها (4) وڵاتی گرتەوە و بووە هۆی گۆڕینی سیستەمی بەڕێوەبردن و دەسەڵات تێیاندا، ئەوانیش بریتی بوون لە (تونس، میسر، لیبیا و یەمەن) هەرچەندە ئەو شۆرشانە وڵاتی سوریاشی گرتەوە ، گوڕێكی بومەلەرزە ئاسای بەهێزی بەركەوت، بەڵام بەرهۆكاری جیاواز خۆی گرتەوە (یان ڕاستر گرتیانەوە).

گەرچی دەرئەنجامەكان بەو شێوەیە نەبوو كە چاوەڕێ دەكرا بەڵام لە هیچ یەكێك لەو وڵاتانە هێشتا ئارامی و ئاسایش نەگەڕاوەتەوە شوێنی خۆی و ژیان ئاسایی نەبووەتەوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو دەسەڵاتی عومەر بەشیری سودانیش گۆڕانكاریی بەسەردا هات ، بەڵام ئەو بەشێوەیەكی ئارامتر لە وانەی پێشوو، ئێستا لە دیمەشقی سوریاو سەنعای یەمەن و تەرابولسی لیبیا ناكۆكی و شەڕی بەردەوام هەیەو ئەو ئاگرەی 10 ساڵ پێش لە ئێستا بڵێسەی دا تا ئێستاش نەكوژاوەتەوە، كەچی گۆڕانكارییەكان لە میسر پێچەوانە كەوتووەتەوەو لەبریی ئەوەی پێویستی بە ئاوەدانكردنەوە هەبێت، كەچی دەیەوێت لەڕیزی ئەو ولاتانەدا بێت كە ئەوانی دیكە دەبووژێنێتەوە، بۆچوونی شرۆڤەكاران لەوبارەیەوە ئەوەیە كە میسر بەڕێگەی هەڵبژاردن و خۆپیشاندانی هێمنانەوە كارەكانی كرد و ئەوانی دیكەش بە شۆڕشی چەكداریی كارەكانیان كرد..

 

جگە لەوگۆڕانكارییانە، بە هۆی دروستبوونی بۆشایی ئەمنی و قۆستنەوەی هەلەوە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بە پاڵنەری جیاوازەوە و زۆربە خێرایی هاتنە پێشەوەو ئەوەش بووە هۆی زیانێكی ئێجگار گەورەی مرۆیی و مادی لە هەردوو وڵاتی عێراق و سوریا و تا ئێستاش برین و شوێنەوارەكانی بەچارەسەر نەكراویی ماوەتەوە.

 

دوای 10 ساڵ لە بەهاری عەرەبی و كۆتایی هاتنی داعش ئێستا ئەو وڵاتانە پێویستیان بە ئاوەدان كردنەوەو ئاسایی كردنەوەی ژیان و گوزەران و نوژەنكردنەوەو هەستانەوەیە، كە بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان پێویستییان بە 700 ملیار دۆلار زیاترە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ 10 ساڵ پێش لە ئێستا، ئەم كارەش چوار وڵاتی ناوچەكە كاری لەسەر دەكەن و خۆیان ئامادەكردووە دەستپێشخەری بكەن، ئەوانیش (میسر، ئێران، توركیا و عەرەبستانی سعودیە)ن.

 

عێراق: میسر دەیباتەوە یان ئێران؟
لە مانگی حوزەیرانی 2014 دا داعش خەلافەتی خۆی لە موسڵ ڕاگەیاند، هەمووان بەیعەتیان دایە ئەبوبەكری بەغدادی ، ئەو هێزە توندڕەوە لە ماوەیەكی زۆر كەمدا توانی دەست بگرێت بەسەر سێ یەكی خاكی عێراق دا، بەڵام هێندەی نەبرد 60 ولاتی جیهان هاوپەیمانییان لەدژ دروستكرد و لە ماوەی نزیكەی 3 ساڵی شەری بەردەوامدا توانییان كۆتایی بێنن بەو هێزەو لە مانگی كانوونی یەكەمی 2017 دا جاری كۆتایی هاتنی دەسەڵات و خەلافەتەكەی داعش بدەن، بەجۆرێك تەفرو تونایان بكەن كە خاكەكەشیان پێوە وێران بكەن و مەگەر بە دەگمەن ئەگیان لەو شوێنانەی كە داعشی پێیدا تێپەری كردبێت خانوویەك، بینایەك، دامەزراوەیەك بە ساغی نەماوەتەوە.

 

بە پێی بەیاننامەیەكی وەزارەتی پلاندانی عێراق پێویستیان لە (88.2) ملیار دۆلاری ئەمەریكی دەبێت، بۆ ئەوەی شوێنەوارە خراپكارییەكانی شەڕی داعش بسرنەوە، حكومەتی عێراقیش ڕایگەیاندووە كە ئەمپارێزگایانەی بە پێی ریزبەندییەكەیان  زۆرترین زیانیان بەركەوتووە(موسڵ، ئەنبار، سەڵاحەدین، كەركووك، دیالە، بابل و بەغداد).
حكومەتی عێراقیش بە ئاشكرا ڕایگەیاندووە كە ئاوەدانكردنەوەو ئاسایی كردنەوەی ژیان دوای نەمانی داعش لە توانای خۆیاندا نییە، ئەوە لە كاتێكدایە كە عێراق كورتهێنانی لە بودجەدا هەیەو زیاتر لە 157 پرۆژەی بیانیش لە وڵاتەكەیدا ڕاگیراوەو دەبێت قەرزی ئەوانەش بداتەوە، بە هەموو پێوەرەكان چاككردنەوەی وێرانەكانی جەنگی داعش لە ئێستادا لە توانای عیراق بە دەرە، ناشتوانێت قەرزی دەرەكیشی بۆ بكات لەبەر ئەوەی قەرزە دەرەكییەكانی ئەوەندە زۆر بوون كە ئەگەر دەست بۆ وەها كارێك ببات هێندەی تر عێراق ببێت بەژیرقەرزی بیانیەوە.

 

میسر و ئێران كەوتوونەتە پێشبڕكێ و ململانێ بۆ ئەوەی پشكی زۆرینەی ئاوەدانكردنەوەیان لە عێراق پێبدرێت، بەڵام ئێران لەسەر زاری وەزیری دەرەوە –جەواد زەریف- هۆشدارییەكی هەڕەشە ئامێزی پێداون و دەڵێت: ئەگەر كۆمپانیا ئەوروپی و ئەمەریكیەكان بیانەوێت بێنە عێراق و دەست بەكاری ئاوەدانكردنەوە بكەن، ئەوا تێچووی ئەو كۆمپانیایانەیان بۆ پاراستنی كار و پرۆژەو كارمەندەكانیان زۆر لەو پارەیە زیاتر دەبێت كە دیارییان كردووە بۆ پرۆژەی ئاوەدانكردنەوەكە.

 

سەرۆك وەزیرانی عێراق –مستەفا كازمی- بڕیاری داوە كرانەوەیەكی زیاتر بەڕووی وڵاتانی عەرەبیدا بكات و لەمپەر لەبەردەم پرۆژە ئێرانیەكاندا دروست بكات ، تا لەو ڕێگەیەوە دەستێوەردانەكانی تاران لە بەغداد كەم بكاتەوە، خستنەڕووی پرۆژە میسرییەكانی بەلاوە پەسەند ترەو زۆر بە خێرایی پەسەندی كردوون، بۆ ئەو مەبەستەش پرۆژەی –نەوت بەرامبەر ئاوەدانكردنەوە-ی لەگەڵدا هێناونەتە پێشەوە لەبەر ئەوەی عێراق پارەی نیە بیانداتێ و میسریش پێویستی بەنەوتەكەی عێراقە.

 

بە پێی سەرچاوەكان، عێراق 15 ڕێككەوتنی لە گەل میسرییەكان واژۆكردووە، بە پێی ئەو گرێبەستانە قاهیرە ساڵانە 12 ملیۆن بەرمیل نەوتی بەسرە وەردەگرێت بە (3) دۆلار كەمتر لە نرخی رۆژ، هەروەها هەرچی كاڵای میسریی هەیە و دێتە عێراق لە باج و گومرگ دەبەخشرێن.

 

بە پێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان، ئاوەدانكردنەوەی عێراق لە لایەن میسرییەكانەوە ئەنجام دەدرێت و تا ئێستاش هیچ كۆمپانیایەكی دیكە كێ بەكێیان ناكات، میسرییەكان پارێزگاكانی (موسڵ، سەڵاحەدین، ئەنبارو سامەرا) نۆژەن دەكەنەوە، بە پێی وتەی سەرۆكی یەكێتی بەڵێندەرانی عێراق، كۆمپانیا میسرییەكن نەخۆشخانەكان، كارگەی عەلەف و پەینی كیمیاویی، سكەی شەمەندەفەر و دروستكردنی كارگەی وەزەی خۆر(طاقە شمسی)یان لە ئەستۆ گرتووە.

 

لە ئێستادا میسر تەنها لە بواری ئاوەدانكردنەوەدا كێ بەركێ لەگەڵ ئێران ناكات، بەڵكو عێراقیەكان واژۆی هێنانی پێداویستیەكانی بیناسازییان لەگەڵ كردوون بە بری ملیارێك دۆلاری ساڵانە، ئەوەش مانای ئەوەیە لەو بوارەشدا ئێران بەو ئەندازەیە زیانی بەردەكەوێت و بۆماوەیەكی دوورو درێژ میسرییەكان بازاڕیی بیناسازیی عێراق بۆ خۆیان كۆنترۆڵ دەكەن. بە پێی كۆتا دانپێدانانی حكومەتی عێراق لە ئێستادا 7 حەوت كۆمپانیای زەبەلاحی میسری لەبواری بیناسازییدا ڕەزامەندیی مەبدەئییان وەرگرتووە بۆ ئەوەی دەست بەكارەكانیان بكەن.

 

لیبیا، گۆڕەپانی جەنگی سارد لە نێوان میسرو توركیادا:
لەناوەڕاستی لیبیادا یەدەگێكی نەوتێكی بێ شومار هەیە كەشارەزایان بە 48 ملیار بەرمیل مەزەندەی دەكەن، ئەمە جگە لەو نەوتەی كە پێی دەگوترێت (نەوتی بەردین) كە بە 26 ملیار بەرمەیل مەزەندە دەكرێت، ئەم سامانە نیشتیمانییە گەورەیە بووەتە هۆی ئەوەی كە شەری بەوەكالەتی ئەو دوو ولاتە لەسەر خاكی لیبیا دروست ببێت.

دوای ئەوەی لە مانگی شوباتی 2011 دا شۆڕشی لیبیا دژ بە موعەمەر قەزافی و ڕژێمەكەی هەلگیرسا، میسر بە پێچەوانەی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبییەوە رەتی كردەوە دەستێوەردانی سەربازیی ئەنجام بدات و لە هەمان كاتیشدا توركیا رازی نەبوو لە ڕێگەی ناتۆوە دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی ئەو وڵاتەدا بكات.

 

لە هەمان كاتدا قاهیرە لە بیریی ئەوەشدا بوو كە سنوورەكانی رۆژئاوای خۆی لەگەل لیبیادا پارێزگاریی بكات، بەڵام توركیا بەرژەوەندی زۆری لەو ولاتەدا كەوتوبووە مەترسییەوە كە مەزەندە دەكرێت بە 2.7 ملیار دۆلاری ساڵانە. ئەوە لە كاتێكدا كە توركیا دانی نەناوە بە ئەنجوومەنی كاتی لیبیا، بەڵام لە دوای تەنها دوو هەفتە  لە دامەزراندنی دانی پێدا ناو بەڵام میسر لە دوای 6 مانگ دانی بە شەرعیەتی ئەو ئەنجوومەنەدا، بەڵام دوای ئەوەی محەمەد مورسی لە میسر لادراو خەلیفە حەفتەریش لە لیبیا هاتە پێشەوە دۆخەكە بەجۆرێكی دیكە گۆڕا، لەبەر ئەوەی توانی دەست بگرێت بەسەر رۆژهەڵات، باشوورو بەشێكی زۆر لەناوەڕاستی ئەو وڵاتەدا، حەفتەر كەسایەتیەكی سەربازییەو نوێنەرایەتی سیاسەتی میسردەكات لەوڵاتەكەی خۆیدا.

 

هەربۆیە میسر هاوكارییەكی زۆری ئەو جەنراڵە سەربازییەی كردووەو تا سالی 2019 ش بە یەكێك لەو وڵاتە دادەنرێت كە پشكی سەرەكی هەبێت لە ئاوەدانكردنەوەی لیبیا ولە ئێستادا  زیاتر لە 200ملیار دۆلاری دەوێت تا بە تەواوەتی ئاوەدان ببێتەوە.

 

بە پێی سەرچاوە لیبیایەكان زیاتر لە 500 كۆمپانیای میسری دەچنە ئەو وڵاتە و دەست بەكاری ئاوەدانكردنەوەو دەكەن لە كەرتەكانی بیناسازیی، ئاپارتمان، كارەبا و جگە لەوەش زیاتر لە 2 ملیۆن كرێكار و دەستی كاری وڵاتی خۆیان دەبەنە لیبیاوە، گرێبەستی كارەكانیشیان بۆماوەی 10 ساڵی تەواوە. جگە لەوەی دەبێت لەو ماوەیەدا كارەكانیان تەواو بكەن و لیبیا بگەڕێننەوە سەر سكەی ئاسایی خۆی، لە ماوەی ئەو 10 ساڵەدا هەر لەمپەرێكیان بۆ دروست ببێت لیبیا دەبێت قەرەبووی زیانەكانی ئەو كۆمپانیایانە بكاتەوە.

 

بەڵام دوای ئەوەی لە 2019 حكومەتی ویفاقی نیشتیمانی ڕووخا چەندین هاوپەیمانی سەربازیی و ئەمنی لە نێوان لیبیا و توركیا هاتە پێشەوە ، بە پێی سەرچاوەكان وەبەرهێنانی توركی لە 16 ملیار دۆلار تێپەڕی كردووەو بەو پێیەش توركیا لە كێكەدا پشكی گەورە بەر توكیا دەكەوێت نەك میسر. هەرچەندە وەزیری دەرەوە و سەرۆكی هەواڵگریی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە دەبێت پشكی سەرەكی بۆ میسرییەكان بێت نەك توركیەكان..

 

سوریا .. ئایا هاوپەیمانان چییان پێدەكرێت؟
شۆڕشی سوریا لە مانگی ئازاری 2011 سەری هەڵداوە، دواتر لەبری ئەوەی ڕژێمی ئەو وڵاتە بگۆڕێت كەچی ئاڕاستەی شۆڕش بەرەو شەڕی ناوخۆ رۆشت، بەشێكیان گۆێیان لە بەشار ئەسەد دەگرت ئەوانی تریش روسیا و ئێران، ئەوە جگە لە ئۆپۆزسیۆن و حیزبە توندڕەوەكان، بەم شێوەیە زیاتر لە 10 ساڵە هێشتا نەزیفی خوێن لەو وڵاتە ڕانەوەستاوە. زیانەكانی ئەو وڵاتە بەجۆرێكە حكومەتەكەی بەشار ئەسەد بە 400 ملیار دۆلار مەزەندەی كردووەو 10 بۆ 15 ساڵی دەوێت تا بە تەواوی شوێنەواری وێرانكارییەكان نامێنن.

 

بەڵام ئەوەی كە كێشەی دروستكردووە ئەو یاسایە كە بەناوی –قەیسەر-ی ئەمەریكی ناوبانگی دەركردووەو بەپێی ئەو یاسایەش چەندین سزای ئابووری دەكەوێتە سەر سوریاو زۆرینەی سزاكانیش بوارەكانی (وزە، فرۆكەوانی، بیناسازیی و ئەندازیاریی)دەگرێتەوە.

 

بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان ئێران پەیمانێكی لە بەشار ئەسەد وەرگرتووە كە ئەولەوییەت بداتە كۆمپانیا ئێرانیەكان، لەبەر ئەوەی لە ماوەی ئەو 10 ساڵەدا ئێران هاوكارێكی باشی ڕژێمەكەی ئەسەد  بووە، بە پێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان ئێران زیاتر لە 6 ملیار دۆلاری ساڵانەی لەو وڵاتەدا خەرج كردووە، لە هەمان كاتدا ئێران دەسەڵاتی پێدراوە كە 200 هەزاریەكەی نیشتەجێ بوون بكاتەوە بەڵام ئەو ڕێژەیە لەچاو خواستی ئیرانیەكاندا ئێجگار كەمە.

 

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لە دوای 2018 ەوە سوریا هیچ گرێبەستێكی لە گەڵ ئێرانیەكان لەو بارەیەوە واژۆ نەكردووە، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی ئێرانیەكان بڵێن:  هیچ بەندێك لە ڕێككەوەتنەكانی نێوان هەردوو وڵات لەو ساڵە بەدواوە هیچ باگراوندێكی ئابووری لەپشتەوە نەبووەو نەبووەتە بابەتێكی ئابووری. لە لایەكی تریشەوە ڕوسیا گرێبەستی لەگەڵ سورییەكانت واژۆكردووە كە كارلەسەر گازی سروشتی ئەو وڵاتە بكەن، بەپێی لێدوانی سوریەكان ئەوەبەشێكی كەمی پاداشتی ڕووسیەكانە كە 10 ساڵە شەڕیان بۆ دەكات.

 

دوای تەواوبوونی جەنگی یەمەن.. ئایا سعودییە سەنعا داگیر دەكات؟
بە پێی نوێترین ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان لەبارەی جەنگی یەمەن جەنگی یەمەن 233 هەزار كەس كوژراوە، لە 47 ناوچەی جیاواز بەرەی جەنگ هەبووە،(16.2)ملیۆن كەس(كە دەكاتە نیوەی دانیشتوان) ڕووبەرووی برسێتی بوونەتەوە. 20 ساڵ مێژووی پاش كەوتووە، 80% ی دانیشتوانەكەی لەنێوان نەخۆشی و برسێتیدان بەجۆرێك كە خەریكە دەبێتە كارەساتێكی مرۆیی جیهانی، ئابووری ئەو وڵاتە نزیك بووەتەوە لە كەوتن، یەدەگی دراوی جیهانیەكەی لە 2016 ەوە سفربووەتەوە، دراوی ناوخۆییەكەشی هێندە بێ بایەخ بوو كە یەك دۆلاری ئەمەریكی لە ئێستادا بەرامبەرە بە 250 ڕیالی یەمەنی.

 

جەنگی یەمەن زیاتر لە نیوملیۆن دامەزراوەی وێران كردووە، لەناویاندا 15 فرۆكەخانە، 14 بەندەر، 1841 دامەزراوەی حكومی، 430 ماڵی نیشتەجێ بوون، 916 قوتابخانە، 181 بینای خوێندنی باڵاو زانكۆ لەگەڵ 363 كارگە، بە پێی ڕاپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان یەمەن پێویستی بە 100 ملیار دۆلار هەیە، و حكومەتی یەمەنیش لە 2019 دا ئەو مەزەندەیەیان پێشكەش كردووەو بانكی نێودەوڵەتیش پێیان وایە بواری ئابورییەكەی پێویستی بە 26 ملیار دۆلار هەیە.

 

دوای ئەو هەموو كارەساتە هاتووەتە پێشەوە بۆ یەمەن بەهیچ شێوەیەك لە توانای خۆیدا نییە ولات ئاوەدان بكاتەوە، بۆیە بەپێی ڕێككەوتنێكی نێوانیان لە مانگی ئایاری 2019 ئەنجام دراوە كە عەرەبستانی سعودییە هەموو دەسەڵاتێكی ئاوەدانكردنەوەی وەرگرتووە بۆ ئەوەی دەست بە ئاوەدانكردنەوەی یەمەن دەست پێبكات، لەبوارەكانی نەوت، غاز، بەنداوەكان، سنوورە وشكانیەكانی ئەو وڵاتە، بە پێی ڕێككەوتن نامەكە دەسەڵات دراوە بە سعودیە كە ئابووری یەمەن هەڵبستێنێتەوە بە بێی ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ حكومەتی یەمەن.

 

بە پێی ڕێككەوتنەكە كۆمپانیا سعودیەكان بۆ كاروباری ئاوەدانكردنەوەی یەمەن لە هەموو گومرگ و باجێك دەبەخشرێن و لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕێككەوتنەكەدا بە هیچ شێوەیەك ئاماژە بەكات نەكراوەو كات كراوەیە لە بەردەمیدا.

 

ئێستا كە دۆسیەی ئاوەدانكردنەوەی وڵاتانی عەرەبی بەو شێوەیەی لێهاتووە كە باسكران، سوریا لە چاوەڕوانی لابردنی سزاكانی قەیسەر دایە، یەمەنیش چاوەڕێی كۆتایی ئەو جەنگەیە كە لەدژی یەمەن هەڵیگیرساندووە، ئێرانیش لە بەردەم كۆمپانیا میسرییەكاندا واقی وڕماوە، بەڵام هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن دواجار دەستكەوتی ئاوەدانكردنەوەكان دەچێتە كاسەی دوو هاوپەیمانی دێرینەی ناوچەكە ئەوانیش ڕوسیاو ئێرانن.