دەسەڵاتی قوڵ، نمونەی دۆخی هەرێمی کوردستان‌

پەیسەر

ئامادەكردن: هەڵمەت محەمەد شكور

ژوری توێژینه‌وه‌کان– بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان
Email: [email protected]
کانونی دوەمی 2021
پێڕست
سەرەتا
بەشی یەکەم؛ چوارچێوەی تیۆری.
یەکەم؛ چەمک و پێناسەی "دەسەڵاتی قوڵ"
دوەم؛ مێژوی سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ"
سێیەم؛ تایبەتمەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ"
چوارەم؛ ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ"
بەشی دوەم؛ "دەسەڵاتی قوڵ" و نمونەی دۆخی هەرێمی کوردستان 
یەکەم؛ هەرێمی کوردستان وەک ژینگەیەکی شیاو بۆ "دەسەڵاتی قوڵ"
دوەم؛ ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"
سێیەم؛ ڕێوشوێنەکانی شکستهێنان بە "دەسەڵاتی قوڵ"
دەرەنجام.
سەرچاوەکان.


سەرەتا
بەدواداچون و لێکۆڵینەوە لە دیاردە سیاسییە جۆراو جۆرەکان بایەخی خۆی هەیە، جگە لەوەی کاریگەری لەسەر کەڵەکەکردنی مەعریفە جێدەهێڵێت، بەشێکی گرنگیشە لە دەوڵەمەندکردنی زانست و زانیاری دەربارەی پرسەکان، هەروەک چۆن بەشدار دەبێت زیادکردنی هۆشیاری لای دەسەڵات و تاک و کۆمەڵگا. ئەگەر پرسەکە نەخوازراویش بێت، زیاتر جێی گرنگی پێدانە، ئەویش لە پێناو هۆشداریدان لە مەترسی سەرپێکەوتنی ئەو دیاردانەی پرۆسەی سیاسی و ژیانی سیاسی بەلاڕێدا دەبەن. دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ-دەسەڵاتی قوڵ" یەکێکە لەو دیاردە نەخوازراوانەی لێرەدا لێیدەکۆڵینەوە.

ئامانج لەم لێکۆڵینەوەیە تێگەیشتنی زیاترە لە دیاردەیەکی سامناکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ"، کە چۆن لە توانایدایە پایەکانی حکومڕانی ڕاستەقینە نابوت بکات و ڕێگرێکی گەورە بێت لەبەردەم بە دامەزراوەییکردنی دام و دەزگاکانی دەوڵەت، بەردەوامی دەدات بە مانەوەو درێژەدان بە سیتسمێکی نادیموکرات و نامەدەنی و حکومڕانییەکی ناتەندروست. گرنگی ئەو هەوڵانەی کە پێویستە بدرێت لە پێناو ڕێگریکردن لە چەسپاندن درێژەدان بە دیاردەکە، کە ئەرکی سەرەکی هێزە سیاسییە مەدەنی و ڕێکخراو و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنوسانە بەگشتی و سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگەیە بەتایبەتی. 

گرفتی سەرەکی لێکۆڵینەوەکە ئەوەیە؛ کە ڕەنگە زانیاری تەواو و پێویست بەردەست نەبن، بەتایبەت بۆ پرسێکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، چونکە بابەتەکە خۆی هەستیارەو مامەڵەکردنە لەتەک پرسێکی ئاڵۆز و نهێنی. بۆیە ناچاردەبین پشت ببەستین بە لێداوانی بەرپرسانی سیاسی و ئەو بابەتە ڕۆژنامەوانیانەی بڵاوکراونەتەوە، یان دزەیان کردووە بۆ نێو ڕاگەیاندن، یان بەئاشکرا ڕویانداوە.

لێرەدا شوێنی ئەوەیە گریمانەی ئەوە بکەین تا مەعریفەی زیاتر لای تاکەکانی کۆمەڵگا بەرجەستە بێت دەربارەی "دەسەڵاتی قوڵ" و مەترسییەکانی، هێندە هەستی بەرپەرچدانەوەی لە نێو کۆمەڵگا زیاد دەکات. هەر لەم سۆنگەیەشەوە دەستمان بۆ ئەم پرسە بردوە.  

چاودێران و شارەزایانی بوارەکە کۆمەڵێک بنەماو خاسیەتی هاوبەشی دیاردەکەیان تیۆریزە کردووە، کە لە باسەکەمادا ئاماژەیان بۆ دەکەین، هەوڵیش دەدەین تایبەتمەندییەکانی پرسەکە شۆڕبکەینەوە نێو پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان، بۆ دەرکەوتنی ڕاستی، یان ناڕاستی بونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە لێکۆڵینەوەکەمان بەسەر دوو بەشی سەرەکیدا دابەشکردووە کە بریتین لە؛ چوارچێوەی تیۆری کە تەوەرەکانی پێناسە و چەمک، مێژووی سەرهەڵدان، تایبەتمەندی و ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بایەخیان پێدراوە. ئەوەی تایبەتە بە هەرێمی کوردستان، ژینگەی هەرێم و ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" و ڕێوشوێنەکانی لەباربردنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمدا. 

 پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، "دەوڵەتی قوڵ" کە زۆرجار بە هەمان مانای "دەسەڵاتی قوڵ" بەکارهاتووە، مەبەست لێی زیاتر یان ڕاستتر بڵێن "دەسەڵاتی قوڵ"ە، چونکە لە زانستی سیاسیدا زاراوەی "دەوڵەت" جیاوازە لە "دەسەڵات". دەوڵەت، قەوارەیەکی مەعنەوییەو پایەکانی (گەل و هەرێم و پاشان دەسەڵات) پێکی دەهێنن. بەڵام دەسەڵات، یەکێکە لە ڕەگەزەکانی دەوڵەت و دەسەڵاتەکانی (یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری) دروستی دەکەن، ئەم دیاردەیەش بەسەر دەسەڵاتدا پراکتیک دەبێت، تا بەسەر دەوڵەتدا، بۆیە لەلێکۆڵینەوەکەماندا چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" بەکاردەهێنین، وەک لەچەمکی "دەوڵەتی قوڵ".      

بەشی یەکەم
چوارچێوەی تیۆری
یەکەم؛ چەمک و پێناسەی "دەسەڵاتی قوڵ"
چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" یان "دەوڵەتی قوڵ" بە عەرەبی"الدولة العميقة" بە ئینگلیزی"Deep State" هاتووەتە نێو فەرهەنگی سیاسییەوەو بەم مانا سەردەمییەی دیاردەیەکی سیاسیی نوێ نیەو تەمەنی نزیکەی سەدەیەکە، لەڕوی زاراوەوە گوزارشتی جیاوازی بۆ داتاشراوە، وەک (دەوڵەتی سێبەر، دەوڵەتی پەنهان و ژێرپەردە، دەوڵەتی شاراوە، دەوڵەت لە ناو دەوڵەت، دەوڵەتی پارالێڵ یان هاوتەریب، دەوڵەتی بەدیل...) ناوبراوە. هەر لەو ناوانەی کە بۆی داتاشراوە، ئەو ڕاستیە ڕون دەبێتەوە، بونی "دەسەڵاتی قوڵ" دیاردەیەکی نەخوازراوی سیاسی نەرێنییەو کاریگەری خراپی لەسەر دیموکراتیزەکردنی دەسەڵات و پرۆسەی سیاسی و سەروەری یاساو دواجار دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت بەجێدەهێڵێت.

لەڕوی ماناشەوە خوێندنەوەی جیاواز هەڵدەگرێ و دیاردەکە لە دەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکی تر، لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە، بەجیاواز بەکارهاتووەو کاری لەسەر کراوە، بۆیە وەک زۆر چەمکی دیکەی نێو ئەدەبیاتی سیاسی نەتوانراوە پێناسەیەکی دیاریکراوی بۆ بکرێت. بۆ نمونە؛

سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن یەکەمین کەس (رۆبرت پاکستون Robert Paxton) مێژونوسی ئەمریکی دەستەواژەی "دەوڵەتی هاوتەریب parallel state "ی بەکارهێناوە، ئەویش بە مانای کۆمەڵێک ڕێکخراوو دامەزراوەی هاوشێوەی دەوڵەت، لەروی ڕێکخستن و ئیدارەدان و هەیکەلەوە، بەبێ ئەوەی بەشێک بێت لە دەوڵەت یان دەسەڵات و حکومەتێکی شەرعی. ئەم گروپ و ڕێکخراوانە کار لەسەر پارێزگاری لە ئایدۆلۆژی سیاسی و کۆمەڵاتی باڵادەستی وڵات دەکەن. ئەمەش جیاوازە لە دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ" یان "دەسەڵاتی قوڵ" کە کار لەسەر پاراستنی بەرژەوەندی تایبەتی دەکەن زیاتر لەوەی بۆ پارێزگاری ئایدۆلۆژیای دەوڵەت بێت. هەروەکو چۆن جیاوازە لە دەوڵەتی هاوتەریب و "دەوڵەت لەناو دەوڵەت state within a state"کە گوزارشتە بۆ وەسفی بونی دامەزراوە هاوشێوەکانی دەوڵەت، کە دژە بە بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات، بۆ ئەمەش حیزبوڵای لوبنانی و حیزبی بەعسی سوری بەشار ئەسەد بە نمونە دەهێنێتەوە[1].

بەڵام زۆرێک لە چاودێران بەو جۆرە لێی ورد نەوبوونەتەوەو پێناسەی جیاوازیان کردووە، بۆ نمونە؛ (ویلیام ئارکین) رۆژنامەنوس و چالاکی سیاسی دیاری ئەمریکی بەم جۆرە ناساندویەتی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتییە لە "بوونی دەسەڵاتى ناڕونی نهێنی و تەریب بە حکومەتێکی ئاشکراو شەرعی"[2].

هەروەها رۆژنامەی نیۆرک تایمزى ئەمریکی لە وتارێکدا لە ساڵی ١٩٩٧ بەم شێوە پێناسەی کردووە: "دەسەڵاتی قوڵ" گوزارشتە لە "بوونی کۆمەڵێک هێزی ناڕون، کە کارەکانیان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دەدەن"[3].

(د.عەبدولمەجید رەمەزان) مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی قاصدی مرباح وەرقەلە، لە جەزائیر لە لێکۆڵینەوەیەکدا بە ناونیشانی "الدولة القائمةوالدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب فيالمصالح" بەم جۆرە پێناسەی دەسەڵاتی قوڵی کردووە: "کۆمەڵێکن لەپێناو بەرژەوەندی سیاسی و کلتوری و کۆمەڵایەتی وئابوری تایبەت کاردەکەن، لەلایەن چەند کەس و گروپێکەوە کۆنترۆڵ دەکرێن و بەرگری لە بەدەستهێنانی بەرژەوەندی خۆیان دەکەن بە ڕێگەی نایاسایی، زیانەکانی درێژ دەبێتەوە بۆ نێو پرۆسەی سیاسی و پرۆسەی سیاسیش  توشی داڕوخان دەکەن"[4].

(هلمكىوليفيتسكى) بەم جۆرە دەیناسێنێت دەسەڵاتی قوڵ "کۆمەڵە ڕێسایەکی هاوبەشی نەنوسراوی کۆمەڵایەتییە، داڕشتن و کارکردن و جێبەجێکردنی لەدەرەوەی کەناڵە فەرمییەکانە"[5].

ئەم پێناسەنەو دەیان پێناسەی دیکە بۆ دیاردەکە کراون، بەڵام زۆربەیان لە دەوری ئەو خولگەیە دەسوڕێنەوە، کە دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک تایبەتمەندی هەیە و دیاردەکەی پێ دەناسرێنەوە، لەو پێناسانەی سەرەوە دەتوانین ئەوە هەڵبهێنجێنین کە دیاردەکە خاوەنی تایبەتمەندی (بەرژەوەندی تایبەت، ناڕونی، نهێنی لە کاردکردن، نایاسایی)ن.

بە پوختی مەبەستی سەرەکی لەم دەستەواژەیە "دەسەڵاتی قوڵ" سەرنج ڕاکێشانە بۆ بوونی کۆمەڵ و تاقمێک کە لەبەرچاو نین و لە ژێر کۆنترۆڵی لێپرسینەوەی فەرمی دەوڵەتدا نین، بەڵام بە شێوەیەکی پراکتیکی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی دەوڵەت دادەڕێژێن و خۆیان بە سەرپەرشتیار و پاسەوانی نەریتی نیشتمانی و یەکێتی دەوڵەت دەزانن و لە هەمان کاتدا لە ڕواڵەتی سیستەمی دیموکراتی و هەڵبژاردنی فەرمی دەرناکەون، بەڵام بەپێی ئەجێندای تایبەتی خۆیان بەردەوام ئاراستەی سیاسەتەکان دەکەن. 
بەم جۆرە لە دەوڵەتدا دوو ئاستی حوکمڕانی دروست دەبێت. ئاستی یەکەم ئەوانەی دیارن و هەڵبژێردراون و پۆستی فەرمییان هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا تەنیا ڕواڵەتی و ڕووکەشەن، و ڕێژەی نوێنەرایەتی کردنیان بۆ گەل ئێجگار نزمە و دەسەڵاتی کردەییان لاوازە. ئاستی دووەم ئەوانەی کە بەفەرمی هەڵنەبژێردراون و لە ژێرەوە کاردەکەن و لە ناواخنی ئاستی یەکەمدا بوونیان هەیە، و نوێنەریان لە نێو ڕیزەکانی ئاستی یەکەمدا هەیە[6].

دوەم؛ مێژوی سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ"
چاودێرانی سیاسی سەرەتای سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەگێڕنەوە بۆ سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردوو، بەدیاریکراویش دەدرێتە پاڵ ئەو تۆڕە نهێنییەی مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ساڵی (١٩٢٣) لە تورکیا دروستی کرد، کە پێکهاتبوون لە کۆمەڵێک ئەفسەری نێو سوپاو پۆلیس و هەندێ لە پیاوانی نێو دەسەڵاتی دادوەری و دەزگا بیرۆقراتییەکانی تر، ئەم تۆڕەش ئەرکی سەرەکییان بریتیبوو لە ئەنجامدانی کۆمەڵێک کاری نهێنی بە ئامانجی پارێزگاری لە ئایدۆلۆژیای عیلمانی لە وڵاتی تورکیادا، دژایەتی کردنی هەر بۆچون و جوڵانەوەیەکی حیزبی و شەخسی نێو دەزگاکانی حکومەت و کۆمەڵگا، کە دژ بە پرۆسەی بە عیلمانی کردنی دەوڵەت بێت، بەشێویەکی تایبەتیش دژ بە ڕۆژنامەنوسان و شیوعیەکان و کوردەکانی ئەو وڵاتە بوون[7].
پاشان دیاردەکە لە تورکیاوە گواستراوەتەوە بۆ روسیاو وڵاتانی دیکەی یەکێتی سۆڤییەت، دواتر پەرەسەندنی زیاتری پرۆسەکەو دوبارەکردنەوەی مۆدێلەکە لە بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی، تا دەگات بەوەی کە باس لە بونی دیاردەی دەسەڵاتی قوڵ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بکرێت[8]. هەندێک لە توێژەران بۆ نمونە (پیتەر سکۆت) پێی وایە ڕیشەی پرسەکە لە ئەمریکا بەستراوەتەوە بەوەی ناوی نراوە (دەوڵەتی ئاسایشی نەتەوەیی) لە کۆتایی چلەکانی سەدەی ڕابردوو، لەو بارەوە ئیدارەکەی (هاری ترومان) گرنگییەکی تایبەتی هەبوو بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لەو کاتەدا کە وڵات لە جەنگی سارددا بوو لەگەڵ یەکێتی سۆڤییەت. ترومان واژۆی لەسەر یاسای ئاسایشی نەتەوەیی (The National Security Act) کرد، لەو پێناوەش ئاژانسی هەوڵگری ناوەندی (CIA) ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی (NSA) و چەندین دەزگای ئاسایشی ناوخۆی و دەرەکی پێکهێنرا، ئەمەش لەو قۆناغە بەسترابوویەوە بە بیرکردنەوەی دەوڵەت لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی. پاشان دەرکەوتنی "دەسەڵاتی قوڵ" لەنێو دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و دارایی لە واشنتۆن و کارکردن لەسەر پاراستنی گروپ و تۆڕی خاوەن بەرژەوەندییەکانی وڵات[9].

بەم جۆرەش "دەسەڵاتی قوڵ" دەکرێت دەزگایەکی نهێنی بێت کە بەشێوەی ڕەواو ناڕەوا کاربکات بۆ پاراستنی کیانی دەوڵەت، بەڵام دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت کاتێک "دەسەڵاتی قوڵ" دەردەکەوێت و هەوڵدەدات بۆ قۆستنەوەی دەزگاکانی دەوڵەت بۆ پاراستنی بەرژەوەندی تایبەت.

سێیەم؛ تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتی قوڵ
هەموو دیاردەیەکی سیاسی خاوەنی کۆمەڵێک خاسیەتی تایبەت بە خۆیەتی، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتین لە[10]؛

نهێنی و ناڕونی؛ زۆربەی ئەو پێناسانەی بۆ دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" كراون، ئاماژە بەوە دەدەن ناڕونی و نهێنیبون دوو سیماو تایبەتمەندی سەرەكی دیاردەكەن، كە بەشێوەیەكی ئاشكرا كارناكەن و لە دەرەوەی چوارچێوەیەی دەزگا فەرمییەكانی حكومەتدان، بەڵام مومارەسەی دەسەڵات دەكەن و كاریگەری گەورەو قوڵ جێدەهێڵن.

نایاساییبوون؛ ئەو گروپ و كەسانەی بەشێكن لە "دەسەڵاتی قوڵ" لەدەرەوەی چوارچێوەی یاساو دەستور كاردەكەن و خۆیان لەسەروی یاساوە دەبینن و دادەنێن، پەنا دەبەنە بەر تەزویر و كاری گەندەڵی و ئەنجامدانی هەڕەشەو تەنانەت كوشتنیش بەكاردەهێنن دژی نەیارەكانیان و ملكەچی هیچ لێپێچینەوەیەكی یاسایی نابن، خاوەن دەسەڵات و نفوزێكی زۆرن بۆ پارێزگاری لە خۆیان و دەست و پێوەندەكانیان.

بەدەستهێنان و پاراستنی بەرژەوەندی؛ گروپ و ئەندامانی "دەسەڵاتی قوڵ" لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان، دەچنە نێو ڕێككەوتن و هاوپەیمانی جیاوازەوە لەگەڵ گروپ دامەزراوەی دیكە، تەنانەت ئەگەر بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان دژ بە بەرژەوەندی گشتیش بێت كاری بۆ دەكەن و پارێزگاری لێدەكەن.

دروستکردنی تۆڕی بەرژەوەندیخوازانە؛ بۆ پارێزگاری لە پایەو ستونەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" زامنكردن و پاراستنی، گروپەكان ڕێكخستنێكی جاڵجاڵۆكەیی و ئاڵۆز پێكدەهێنن، بەو مانایەی پشت بە هەموو شت و لایەنێك دەبەستن بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە خودییەكانیان، هاوكات پارستنی تۆڕ و تاكەكەكانی نێو گروپی "دەسەڵاتی قوڵ" لێپرسراوێتیەكی جەماعیە و تەنانەت هەندێك جار دەگات بە ئاستێك سەردەكێشێت بۆ هاندانی ژن و ژنخوازی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتێكەدا. بەپێچەوانەشەوە ڕاستە.
چوارچێوەی فراوانی هاوپەیمانێتی؛ پەیوەندی و هاوپەیمانێتی "دەسەڵاتی قوڵ" تەنها لەنێو فەرمانگەو دامەزراوە بیرۆقراتیەكانی حكومەتدا قەتیس نابێت، بەڵكو شۆڕدەبیتەوە بۆ نێو هەندێ دامەزراوەی دیكەی وەك هێزە ئەمنیەكان و هێزەكانی پۆلیس و تەنانەت نێو دادگاو دەزگانی راگەیاندن و زۆر دامەزراوەی فەرمی دیكە دەگرێتەوە.

پەیوەندییەكان هەر بەوەوە ناوەستن كە بە دەزگا فەرمییە سیاسی و حكومی و دەوڵەتییەكان بمێنێتەوە، بەڵكو درێژدەبێتەوە بۆ پەیوەندی بەستن لەگەڵ تاكی ئاسایی و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانی وەك خێزان و هۆز و تیرە و خێڵ و پیاوانی ئاینی و فیگەرە دیار و جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگا و بازرگان و ڕێكراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و حیزبی سیاسی ....هتد.

دوانەیی قوڵ؛ مەبەست لە دوانەیی قوڵی "دەسەڵاتی قوڵ"، قوڵی لە (كات) و قوڵبونەوەیە لە (هێز و هاوپەمانێتی)دا. قوڵی كات ئاماژەیە بۆ ئەو هاوپەیمانیە نهێنییەی كار لەسەر مانەوەی ئەو كەش و دۆخە دەكات، كە زامنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەكات و بەردەوامی پێ دەدات بۆ ماوەیەكی درێژ، هەوڵی بەرپەرچدانەوەی هەر دژوەستانەوەیەك یان هەوڵێك بۆ گۆڕانكاری و شكستپێهێنان بە دۆخی لەباری دارو دەستەی "دەسەڵاتی قوڵ". ئەمەش بەو جۆرە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت كە ڕێگرە لە بوونی گۆڕانكاری ڕاستەقینەو دیموكراتیانە، هەموو هەوڵێكی دیموكاراتیانەش لە هەوڵێكی ڕوكەشانە تێناپەڕێت. ئەمەش كاریگەری "دەسەڵاتی قوڵ"ە كە بۆ ماوەیەكی درێژ دەتوانێت دەست بەسەر دامەزراوە ڕاستەقینەكانی دەوڵەتدا بگرێت و شكست بە هەموو گۆڕانكارییەكی جدی بهێنێت، رونترین نمونەش بوونی بەشێك لە دەوڵەتانی ئەفریقییە كە فەرمانڕەواو سەرۆكەكانیان دەتوانن و توانیویانە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ حكومڕانی بكەن.

هەرچی پەیوەندی بە قوڵبوونەوەی هاوپەیمانێتیە لە پێناو كۆكردنەوەی هێز و هەژمونی زیاتر و توندكرنەوەی بەستەرەكانی ئەو هەوپەیمانێتییەیە كە لایەنە پێكهێنەرەكانی هەوڵی بۆ دەدەن، بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتییەكە بە قوڵی شۆڕبكەنەوە بۆ نێو سەرجەم دامەزراوەو كەرتە پێكهێنەرەكانی دەوڵەت بە هەردوو شێوەی ئاسۆیی و ستونی. بەردەوامیشی هەر پەیوەستە بە توندوتۆلی ئەو لینكە بەهێزانەی هاوپەیمانێتییەكە ڕادەگرێت، هەندێ جاریش ئەو لیناكانە بەستراوەتەوە بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك ئەدەوات و ئامرازی وەك (خزمایەتی و پارەو كۆمپانیای بازرگانی ... هتد) لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرجەم جومگەكانی دەوڵەت و كایەی حكومڕانی.

چوارەم؛ ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ"
دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک ئامراز و میکانیزمی جیاواز بەکاردەهێنێت بۆ بەردەوامیدان و درێژەدان بە کۆنترۆڵی زیاتر و مانەوەی زیاتر لەوانە[11]؛

دەستوەردان لە دامەزراوە سەربازییەکان و کاروباری ئابوری و دەزگا کارگێڕی و دەستەو لایەنە حکومییەکانی دەوڵەت، لەڕێگەی خاوەنداری کۆمپانیا وەبەرهێنەکان و دەستوەردان لە بازاڕ، هەروەها سەرپەرشتی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆی پرۆژە ئابورییەکان، ئەگەر خۆشیان ڕاستەوخۆ یاریکەری سەرەکی نەبن لەپشت سەرمایەدارو وەبەرهێنەرە ئابورییەکانەوە ڕاوەستاون. سەرەڕای ئەوەش کۆنترۆڵی دەزگا ئیداری و کارگێڕییەکان دەکەن، لەڕێگەی خزانە نێو پیاوانی سەربازی و هەوڵگرییەکانی خۆیان بۆ نێو ئەو دامەزراوانە. هەندێ جاریش سپاردنی پۆستی باڵای سیاسی و ئیداری بە کاربەدەستانی سەربازی و ئەمنی، لەکاتێکدا ئەو پۆستانە پێویستی بە کەسانی ئیداری و تەکنۆکرات و شارەزا هەیە وەک لەکەسانی سەربازی و ئەمنی، لێرەشەوە هەوڵی پێکانی ئامانجەکانی خۆیان دەدەن، بۆیە دامەزراوە سەربازییەکان بەشێک دەبن لە پاراستی بەرژەوەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ".

چەسپاندنی سیستمی مەرکەزی لە بواری کارگێڕی و ئابوریدا، کە ئامرازێکی دیکەى پەرەدانە بە مانەوەی "دەسەڵاتی قوڵ"، هەروەها ڕێگرە لە گۆڕانکاری کارگێری و ئابوری و بازرگانی، بەمانایەکی تر گۆڕانکاریی کاتێک ڕودادەت بە قازانجی "دەسەڵاتی قوڵ" کۆتایی بێت، ئەگەر نا ئاستەنگ بۆ هەر گۆڕانکارییەک دروست دەبێت، کە زیان بە تۆڕی پاراستنی دەسەڵاتەکە دەگەیەنێت.

بەکارهێنانی فێڵ و ساختە بەشێوەی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ، دو ئامرازی بەهێزی"دەسەڵاتی قوڵ"ە، بۆ فریودانی هاوڵاتیان و پاراستنی سیستمی گشتی و داب و نەریت و بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیای دەسەڵات.

لە ڕێگەی ئامرازە ئابورییەکانی دەوڵەتەوە، کۆنترۆڵی بازاڕ دەکەن، ئەوەش لەپێناو پاراستنی تۆڕەکانی خاوەن بەرژەوەندی ئابوری، بەهەر شێوازێک بێت، لە ڕێگەی ڕێکخستنی (خواست و خستنەڕوو) بازاڕ ئاراستە دەکەن، بە خواستی "دەسەڵاتی قوڵ".

هەندێ جار دەسەڵاتی قوڵ پەنا بۆ بەکارهێنانی ئامرازی دیکەی دەبەن، وەک؛ توندوتێژی و سەرکوتکاری ئۆپۆزسیۆنو گرتنەبەری ڕێ و شوێنی ئەمنی، بە بیانوی پاراستنی ئەمن و ئاسایش و هەڕەشەی دەرەکی، کە هەندێ جار هەڕەشەو ڕفاندن و گرتن و کوشتنیشی لێدەکەوێتەوە، تا دەگات بە بێدەنگکردنی گشتی. سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن پارەو سامان بەهێزترین و کاریگەرترین چەکە بەدەست "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە، کە ئامانجەکانی خۆیانی پێ بەدیدەهێنن و دەیپارێزن.
زۆر ئامرازی دیکەی ڕەواو ناڕەوا بەکاردەهێنن، بۆ درێژەدان بە "دەسەڵاتی قوڵ" وەک ڕاگەیاندن و پەوەردە و ئاین و یاساو....هتد.

بەشی دوەم
"دەسەڵاتی قوڵ" و نمونەی دۆخی هەرێمی کوردستان
یەکەم؛ هەرێمی کوردستان وەک ژینگەیەکی شیاو بۆ "دەسەڵاتی قوڵ"
لەدوای‌ راپه‌رینی‌ باشوری‌ كوردستان، دژ به‌ رژێمی‌ به‌عس، له‌ (5/3/1991)، بڕیاری‌ ژماره‌ (688) ئه‌نجومه‌نی‌ ئاسایشی‌ سه‌ربه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ به‌رواری‌ (5/4/1991) دژ بەڕژێمی بەعس لەم ناوچەیە، وەک دو هۆكاری‌‌ ناوخۆيی‌ و ده‌ره‌كی‌، سەرەتای گەڵاڵەبوونی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردسان بوو.[12]

بەڵام ساختەکاری لە یەکەمین خولی هەڵبژاردن، چەکدارکردنی حیزب، نەسازان، ململانێی بەردەوام، زنجیرەیەک شەڕی ناوخۆ، ڕێککەوتنی واشنتۆن (بارزانی و تاڵەبانی)، دوو ئیدارەیی، ڕێککەوتنی ستراتیجی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)، دابەشکردنی دەسەڵات، بەربەرەکانی ئۆپۆزسیۆن، دامرکاندنەوەی خۆپیشاندان، ناسەقامگیری حکومرانی، بەردەوامیدان بە ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا، بەرتەسککردنەوەی ئازادی، قۆرخکاری ئابوری و نەوت و بازاڕ، داخستنی پەرلەمان و لاوازکردنی، خۆدزینەوە لە چاکسازی ڕیشەیی و بەردەوامی گەندەڵی ...ئەمانە و دەیان پرسی دیکە، گەورەترین و گرنگترین سیما دیارەکانی پرۆسەی سیاسی و حکومڕانی هەرێمی کوردستانە لە (٣٠) ساڵی ڕابردوودا. ئەگەرچی لەنێو ئەو چەمکە نەرێنیانەدا دەیان پرس و هەوڵ و سیمای ئەرێنیش هەیە، بەڵام مەبەستمانە بڵێن ئەو هۆکارانە بەردەوام و بە ڕێژەی جیاواز لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر هەندێکیشیان بەبەردەومی وجودیان هەبووە، بە هەموشیانەوە کێڵگەیەکی بە پیتان خوڵقاندووە بۆ پێگرتن و سەرپێکەوتنی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. زەمینەیان خۆشکردووە بۆ بەشێک لە هێزە سیاسییەکان، لە سەرو هەموشیانەوە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) کە لە دەرەوەی دەزگا حکومی و دەوڵەتییەکان، دەسەڵاتی بەهێزی خۆیان بەسەر حکومەت و دامەزراوەکانی و پەرلەمان و پەیوەندی دەرەوەو بازاڕ و دەسەڵاتی دادوەری...هتد، بسەپێنن.

لێرە بەدواوە هەوڵدەدەین شیکاری ئەوە بکەین کە بە چ ئامرزاو ڕێو شوێنک ئەو هەوڵانەیان بۆ چوەتەسەر، لەو رێگەیەشەوە پاڵپشت بەو چوارچێوە تیۆرییەی لە بەشی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەماندا ئاماژەمان بۆ کردوە، نمونەیان بۆ دەهێنینەوە.

دوەم؛ ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"
کاتێک لە بەشی یەکەمی توێژینەوەکەدا چوارچێوە تیۆرییەکە دەخوێنیتەوە، بەبێ ناوبردنی هەرێمی کوردستان ، هەست ناکەی خەریکی خوێندنەوەی دیاردەیەکی نامۆی بە دۆخی سیاسی و ئابوری و ئیداری و کۆمەڵایەتی و کلتوریت بە هەرێمی کوردستان.
بۆیە لێرەدا بە وردییەکی زیاترەوە لەسەر سێ ئامرازی سەرەکی ڕادەوستین، کە لەپاڵ ئامرازەکانی دیکەدا بوون بە پاڵپشتی گەورە بۆ ڕەگداکوتانی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە هەرێمی کوردستان، ئەوانیش؛

هێزی چەکدار؛ ئامرازێکی بەهێز و گرنگەکە بۆ چەسپاندنی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، ئەگەر بڕوانیەنە ئەو وڵاتانەی کە بەنمونە دەهێنرێنەوە بۆ بوونی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ"، بەشێکی زۆریان خاوەن سوپایەکی یەکگرتووی ڕێکخراون و لە ژێر فەرمانڕەوای دەوڵەتدان، بەڵام ڕەنگە هەندێ جار بە خراپ بەکاربهێنرێن، بۆ پاراستن و چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" لەو وڵاتانەدا.

لە هەرێمی کوردستان مەترسییەکە لەوە گەورەترە، کە لە هەندێک لەو وڵاتانەدا هەن، چونکە بەشێکی زۆری هێزە چەکدارەکانی هەرێم لە ژێر فەرمانی حیزبدان، کە ئەمەش دووجار یارمەتیدەرە بۆ چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" بەراورد بەو وڵاتانە، لێرەدا هەوڵدەدەین هەڵوەستەیەک لەم بارەوە بکەین.

ساڵانێکی زۆرە قسە لەبارەی هێزە چەکدارەکانی هەرێمەوە دەکرێت، وەک گروپی جیاوازی ناڕێکخراو وێنا دەکرێن، ئەویش لەسەر بنەمای کۆمەڵێک تایبەتمەندی کە هێزی ناڕێکخراوی پێدەناسرێتەوە، ئەوانیش[13]؛

أ‌.پەیوەندییە سەربازییەکان لەژێر کۆنترۆڵدانین و چاودێری پێویستیان لەسەر نیە، پێداویستیان لە ئاستێکی لاوازدایەو زۆربەی کات پۆشاکیان جیاوازە.

ب‌.سزاو پاداشت لەجێی خۆیدا نیەو بنەمای هاوڕێیەتی و خزمایەتی و حیزبایەتی بە پێوەرگیراوە، ئینتیمای حیزبی جێگەی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی دەگرێتەوە. زۆرجار لێدوان هەڵسوکەوتی جیاواز لە لایەن فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان و سەرکردە سەربازییەکان بەدیدەکرێت.

لە هەرێمی کوردستاندا هێزی حیزب و گروپ و لایەنی سیاسی جێگەی بەهێزی نیشتمانی لێژکردوە، لەبری ئەوەی عەقیدەی سەربازی بەسترابێت بە ئینتمابون بۆ نیشتمان و نەتەوە، بەڵام گرێدراوە بە عەقیدەی حیزبی و شەخسی و بنەماڵەیی تایبەت.
ململانێی ناتەندروستی حیزبایەتی بە درێژایی تەمەنی حوکمڕانی هەرێم فاکتەری سەرەکی ناڕێکخراوی هێزە چەکدارەکانی هەرێم بووە.

بە بەراوردکارییەکی ژمارەیی، ژمارەی ڕاستەقینەی هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەگەڵ ئەو داتایانەی بەشێوەیەکی فەرمی خراونەتەڕوو جیاوازییەکی گەورە بەدیدەکرێت، ئاماژەیەکی ئاشکرایە بۆ بوونی گەندەڵیەکی بەرفراوان لەو هێزانەدا.

بەپێی ستانداردە جیهانییەکان لە حاڵەتی ئاسایی و ئاشتیدا پێویستە، ڕێژەی سەربازی (2.5%) دانیشتوان تێپەڕ نەکات و لەحاڵەتی جەنگ و نائاسایدا دەکرێت ئەو ڕێژەیە بەرز بکرێتەوە بۆ (٣%) [14]بەم پێیەش ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەپێی تازەترین ئامار (٦) ملیۆن کەس بخەمڵێنین[15]، ئەوا پێویستە لە حاڵەتی ئاشتیدا هەرێمی کوردستان خاوەنی (١٥٠) هەزار پێشمەرگە بێت و لە حاڵەتی هەڕەشە و نائارامیدا ئەو ژمارەیە بەرزببێتەوە بۆ (١٨٠) هەزار پێشمەرگە، بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەکان لە هەرێمی کوردستاندا (٤٢٢) هەزار کەس تەنها بە ناوی "پێشمەرگە"وە موچە وەردەگرن، بەڵام پێی سەرچاوەکانی وەزارەتی پێشمەرگە تەنها (٢٠٠) هەزار پێشمەرگە لەژێر فەرمانی ئەواندان و (١٢٠) هەزار کەسیان ئەرکی پێشمەرگایەتی جێبەجێ دەکەن، (٤٠) هەزاریان پێشمەگەی یەدەگن و (٤٠) هەزار کەسیشیان خانەنشینن[16].

(١٢٠) هەزار پێشمەرگە سەربە یەکەکانی (٧٠ و ٨٠)ن و یەک نەخراونەتەوە لەنێو وەزارەتی پێشمەرگەدا، واتە ئەو ژمارەیە سەربە هێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانن[17]، ئەمە جگە لە بەشێک لە لیواو هێزو بندیوارانەی لەگەڵ بەپرسانی حیزب و حکومەتدان.

ئەم ئامارانە بەبێ ئەوەی هێزە ئەمنییەکانی وەزارەتی ناوخۆی گرتبێتەوە کە زیاتر لە (١٠٠) هەزار کەسن. دەزگای ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش زیاتر لە (٣٧) هەزار میلاکیان هەیە.
ئەم وێنەیەی خوارەوە بەڕونی نەخشەی و دابەشبوون و پەرت پەرت بوونی هێزە چەکدارەکانی هەرێم نیشان دەدات.

سەرچاوە؛ تۆڕی هەواڵی کوردی (KNN)، 22/10/2017[18]

هەر بە تێڕوانینێک لەو نەخشەیە، ئەو ڕاستییە ڕوندەبێتەوە کە هێزە چەکدارەکانی هەرێمی کوردستان، چۆن دابەشبون بەسەر دوهێزی دەسەڵاتداری هەرێمی کوردستان، سەرجەمیان لە بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان سودمەندن، بەڵام ئەرک و کاری بەشێکی زۆریان لە خزمەتی ئەو دو هێزەدان و فەرمان لەوان و لە بەرپرسانی حیزب وەردەگرن، بەشێکیش لەنێو ئەواندا پارێزگاری لە ئەشخاس و کەسایەتییەکانی ناو حیزب دەکەن، لەنێو ئەو هێزانەشدا بەخشینەوەى پۆست و پلەی سەربازی بەزر دیاردەیەکی ئاشکراو ڕونە.
هەموو ئەمانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن کە "دەسەڵاتی قوڵ" لەم کەرتەدا بە قوڵی ڕەگی داکوتاوە، لەبری ئەوەی ئەم هێزانە بە دو ئەرکە سەرەکییەکەی خۆیان هەستن کە بریتین لە (بەرگری دەرەکی و ئاسایشی ناوخۆ)، دەیان نمونە بەردەستە کە خراپ بەکارهێنراون، ئیدی هەر لە شەڕی ناوخۆ (١٩٩٤-١٩٩٨) و جوڵانی هێز بۆ ململانێی حیزبی و سیاسی و ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکان و تا دەگات بە هەرەشە و سەرکوتکردنی دەنگی ناڕازی و جوڵانەوەی مەدەنی، هەندێ جار دژ بە دامەزراوە فەرمییەکانی هەرێمیش سودیان لێوەرگیراوە و بۆ هەر یەک لەو کارانەش دەیان نمونەو بەڵگەی ئاشکرا بەردەستن.

ئەم ڕاستەیە تاڵە، زۆرجار بووە بەهۆی جێ لێژکردن بە حکومڕانییەکی مەدەنی مۆدێرن لە هەرێمی کوردستان. بەهۆی دابەشبونی بەشی هەرە زۆری هێزە چەکدارەکان بەسەر پارتی و یەکێتیدا، هەمیشە ئەگەری گۆڕینی ڕێڕەوەی ململانێ مەدەنی و سیاسی نێوان ئەو دوو هێزەو هێزەکانی دیکە بەرەو توندبونەوەو هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزو توندوتیژی لە ئارادایە. ئەمە جگە لە بەکارهێنانیان لە پرۆسە مەدەنییە سیاسییەکان بە تایبەتیش لە کاتی هەڵبژرادنەکان، کە بە زەقی بەدیار دەکەوێت.

حیزبی دەوڵەمەند و حکومەتی قەرزار؛ هەرێمی کوردستان لەماوەی 30 ساڵی تەمەنی حکومڕانییدا چەند قۆناغێکی جیاوازی بڕیوە، بەڵام لە سەرجەم قۆناغەکاندا بێبەش نەبوە لەمۆدێلی حکومڕانییەکی چەتەگەری "کلیپتۆکراسی"، لەپێش پرۆسەی ئازادکردنی عێراق باوی ئاودیوکردنی سامانی سەر زەوی هەرێمی کوردستان بوو بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەتیش بۆ ئێران و تورکیا، لەدوای پرۆسەی ئازادیش هێزە حکومڕانەکان تەنها بە سامانی سەر زەوییەوە نەوەستان و چاویان بڕییە سامانی ژێر زەویش.

پێش پرۆسەی ئازادی مۆدێلی فەرهود و ئاودیوکردنی موڵک ماڵی گشتی بوو، ئیدی هەر لە ئۆتۆمبێلی بارهەڵگرو بچوکەوە بگرە تا دەگاتە مس و فافۆن و ستونی کارەبا و گەنم و تا هەندێ جار کار دەگەیشتە بڕینی تەلی کارەبای گەڕەکەکانی شار، لە ڕێگەی بەشێک لەو چەتانەوە دەبرانە ئەودیو سنورەکانەوەو دەفرۆشران بە تورکیاو ئێران.

ئێستا هەمان ئەو تاڵانچیانەی پێشوو بەشێوەیەکی مۆدێرنانە، کەوتوونەتە داگیرکردن و تاڵانکردنی سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی هەرێمی کوردستان، پاوانکردنی زەوی و باخ و تەنانەت تەلبەندکردنی شاخەکانییش، لە ژێر زەویش هەر کانزایەک بەهای هەبێت، خەریکی دەرهێنانین و هەموو ڕێگایەک دەگرنەبەر بۆ گواستنەوەو بردنە دەرەوەی، دواجار ساغکردنەوەی بە قازانجی کۆمپانیاکانی خۆیان و حیزب و بنەماڵە تایبەتەکانی نێو حیزب.

ئەم بازرگانییەی ئەم دوو هێزەی دەسەڵات دەستیان داوەتێ تەنها کەرتی نەوت و سوتەمەنی نەگرتووەتەوە بەڵکو پەلیکێشاوە بۆ کەرتەکانی دیکەی وەکو کەرتی تەندروستی و بازرگانی دەرمان و گەنم و جۆ و جگەرەو چەک و پیشەسازی گەورەو بچوک ، تەنانەت لە کاتی شەڕی داعشدا باس لە بازرگانی گەنمی سایلۆکان و نەوت و غاز و ئۆتۆمبیل، تەنانەت بازرگانی چەکیش لەگەڵ ڕێکخراوی داعشدا دەکرا[19].

ئەمە جگە لەوەی پرسیاری ئەوە سەرهەڵدەدات، ئاخۆ ئەم سەروەت و سامانەی هەرێمی کوردستان چی بەسەرهات، بەتایبەت لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بەڵام لەدوای ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابوری ڕاگەیاند، حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی هەرێمی ڕاگرت، بریتیبووە لە؛

لەماوەی 10 ساڵی (2004-2014) نزیکەی (75) ملیار دۆلار ڕەوانەی هەرێم کراوە، بەم شێوەیە؛
ساڵی 2004: بودجەی هەرێم 2 ملیارو 330 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2005: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 124 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2006: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 560 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2007: بودجەی هەرێم 6 ملیارو 539 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2008: بودجەی هەرێم 8 ملیارو 358 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2009: بودجەی هەرێم 9 ملیار دۆلار بووە.
ساڵی 2010: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2011: بودجەی هەرێم 9 ملیارو 366 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2012: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووە.
ساڵی 2013: بودجەی هەرێم 12 ملیار دۆلار بووە.

ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا[20].

بە وتەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنێدا لە ساڵی (٢٠١٥) لەگەڵ كەناڵی سومەرییە، ئاشكرایكردووە، كە لەساڵی لە 2004 تا 2014 و لە كۆی گشتی 710 ملیار دۆلار داهاتی هەموو عیراق بووە، بڕی 119 ملیار دۆلار دراوە بە هەرێمی كوردستان، واتا بەپێی رێژەی 17%[21].

بەڵام ئەم لێدوانەی نوری مالیکی پشتڕاست نەکراوەتەوە، ناوبراو لە کاتێکدا ئەو لێدوانەی داوە، کە پەیوەندییەکانی هەرێم و ناوەند لە ڕوی سیاسییەوە، پەیوەندییەکی ئاڵۆز بووە.

بەڵام بەپێی نوێترین توێژینەوەی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96.196.503.000) نەودو شەش ترلیۆن و سەدو نەوەد و شەش ملیار و پێنج سەدو سێ ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2.273.430.000) دوو ترلیۆن و دوسەدو حەفتاو سێ ملیار و چوارسەدو سی ملیۆن داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند.[22]

ئەگەر شیكارییەكی بۆ بودجەی هەرێم بكرێت ‌لە رابردودا، زۆر بەئاسانی روندەبێتەوە كە بەشێکی گەورە لە بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ حیزب بوە، نەك فەرمانبەران و هاوڵاتیانی هەرێم و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و بونیادنانی ژیرخانی ئابوریی.
بە ‌گوتەی عەدنان موفتیی سەرۆكی پێشوتری پارلەمانی كوردستان، لە ساڵی 2004‌وە تا سەرەتای ساڵی 2010، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌ و پارتی دیموكراتی كوردستان مانگانە هەریەكەی 35 ملیۆن دۆلاریان بۆ خۆیان بردوە. واتا بە هەردو حیزبەكە مانگانە 70 ملیۆن دۆلاریان بردوە، بەو پێیەش ساڵی 840 ملیۆن دۆلار دەکات، بە شەش ساڵەكەش  5 ملیار و 40 ملیۆن دۆلارە[23].

ئەمانە جگە لەو نەوتەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە دواى ساڵی ٢٠١٤ەوە فرۆشتوویەتی بە زیاتر لە (40) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت[24]، بەم پێیەش جگە لە داهاتی ناوخۆ و فرۆشتنی نەوت لە ڕێگای تانکەر و سەرچاوەکانی دیکەی داهاتی هەرێمی کوردستان لە ناوخۆو هاریکاری دەرەکی  لە پاش ساڵی 2004 ەوە حکومەتی هەرێم زیاتر لە (115) ملیار دۆلاری دەستکەوتووە، بەڵام ئەوەی جگەی سەرسوڕمانە لە ئێستادا حکومەتی هەرێم کەوتووەتە ژێر باری قەرزێکی (3٢) میلیار دۆلاری ئەو قەرزانەش بریتین لە؛

سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/20٢0 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە [25].

هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا.

لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش خەرجکردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان؛

پوختەی قەرزەکانی حکومەتی هەرێم
بابەت بە دۆلاری ئەمریکی بە دیناری عێراقی
کۆی گشتی قەرزەکان (دەرەکی + ناوخۆ) ٧.٢٥٦.٢٨٣.٦٤٦ ٨.٥٧٦.٩٢٧.٢٦٩.٨٦٢
کۆی گشتی پابەندییە داراییەکان ٨.٣٣٧.٩٨٩.٥٣٢ ٩.٨٥٥.٥٠٣.٦٢٦.٨٢٤
کۆی گشتی پابەندیی دارایی  پاشەکەوتی موچەخۆران ٨.٩٦٦.١٥٦.٥١٤ ١٠.٥٩٧.٩٩٧.٠٠٠.٠٠٠
بابەتی هەردوو بانکی بازرگانی عێراقی (TBI) و بانکی کوردستانی نێودەوڵەتی(KIB) ٣.٩١٦.٢٤٥.٣٤٧ ٤.٦٢٩.٠٠٢.٠٠٠.٠٠٠
کۆی گشتی ٢٨.٤٧٦.٦٧٥.٠٣٩ ٣٣.٦٥٩.٤٢٩.٨٩٦.٦٨٦


به‌گوێره‌ی ڕاپۆرتێکی "ماڵپەڕی شارپرێس" کە قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی پێنج مانگی ٢٠٢٠ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد و بانكه‌كانی ئاگاداركرده‌وه‌ لیستی مووچه‌ی مانگی نۆی ٢٠٢٠ ئاماده‌بكه‌ن، دواتریش مانگی (11 و 12)ی هەمان ساڵی خەرج نەکرد، بەم پێیەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ٣٠ ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێپەڕاندووە[26].

کەواتە ئەوەی شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بڵاوبونەوەی پەتای کرۆنا، تەنها پاساو نین بۆ ئەو قەیرانەی حکومەت و هەرێمی تێکەوەتووە، بەڵکو بەشێکی گەورەی قەیرانەکە شێوازی ئیدارەدانی حکومڕانی هەرێم بوە لەلایەن (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ەوە، کە حکومەت هەرێمی کوردستانیان ئیفلاس پێکرووەو کۆمپانیا جۆراو جۆرە حیزبییەکانیشیان بەردەوامن لە بازرگانی خۆیان توشی هیچ قەیرانێکی دارایی نەبون.

کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە؛ پارەکانی حکومەتی هەرێم لە كوێیە؟
نەبونی چاودێریی جدی لەسەر سامان و داهاتی هەرێم و لێنەپرسینەوە هۆكاری سەرەكی بردنی داهاتی گشتیی وڵاتانە لەلایەن حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكانەوە، كە لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت، سەركردەكانی كورد لە ئاستی دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، كۆمپانیا حیزبییەكانیش لە ریزبەندی كۆمپانیا دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، بەپێی زانیاریی بەرپرسان خۆشیان، حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكان پارەیەکی زۆریان هەیە.

پێشتر مەلا بەختیار رایگەیاندبو كە ژێرزەمینەكان لە فەردە دۆلار ئاوساون و بانكەكانیش پارەیان تێدا نییە بۆ موچە. زانیارییەكانی هەندێ دیبلۆماتی رۆژئاواییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە بەرپرسانی هەرێم و بەغداد بە شێوەیەكی ناسروشتیی دەوڵەمەند بونە و پارەكانیان بە ملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت. بە هۆی نەبونی سیستەمی بانكی و نەبونی شەفافییەت لە هەرێمی كوردستان و عێڕاقدا، تا ئیستا نازاندرێت داهاتی بەرپرسانی كورد و عێڕاق بەراستی چەندە، بەڵام هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە زۆریان بونەتە خاوەنی ملیاران دۆلار[27].

سەرەڕای ئەوەش بەهۆی بازرگانی بەرپرسە سیاسییەكانەوە، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ خاوەنی دەیان كۆمپانیای نەوت و بوارەكانی دیكەن و بونەتە ملیاردێر، لەو بارەیەوە (مەلا یاسین مەحمود - وتەبێژی یەکێتیی وەبەرھێنەرانی ھەرێمی کوردستان) لە ساڵی ٢٠١٨ ئاشکرای  دەکات، ژمارەی دەوڵەمەندەکانی کوردستان نزیکەی نیوەیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە سەرمایەکانیان لەدەستداوە "٥ ھەزار ملیۆنێر و ١٣ ملیاردێر لە ھەرێمی کوردستاندا ھەن. لە ساڵی ٢٠٠٦ ەوە تاوەکو ئێستا لە ھەرێمی کوردستان ١٣ کەس سەرمایەیان گەیشتووەتە سەرووی یەک ملیار دۆلار و بەشێک لەو کەسانە سەرمایەگوزاریی گەورەیان لە کوردستان ھەیە و خزمەت دەکەن".[28]

ئەوە لە کاتێکدایە هەر بە پێی ئامارەکانی یەکێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان لە ساڵی ٢٠١٦ لە هەرێمی کوردستاندا 30 ملیاردێر و 10 هەزار و 800 ملیۆنێر هەبووە كە 18 ملیاردێری لە سنوری پارێزگای هەولێر وەبەرهێنانیان کردووەو 5 ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای سلێمانی و ٥ ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای دهۆك وەبەرهێنانیان کردووە. لە 10 هەزار و 800 ملیۆنێریش سێ هەزار و 800 ملیۆنێری لە سنوری پارێزگای سلێمانیدا بوونە[29].

بە بڕوای چاودێرانی ئابوری، هەمو ئەوانەی سامانەكانیان گەیشتونەتە ملیار دۆلار، یان خاوەنی کۆمپانیای حزبین یان كەسەكانی ناو حزبەکانن، یان كەسێك بەڕەمزی سەرپەرشتیی كۆمپانیاكە دەكات و چەند كەسێكی حزبی لەپشتەوەیە، چونكە تاكەكەس نییە بتوانێت سەرمایەکەی بگەیەنێتە ملیارد دۆلار بەبێ پشتیوانیی حیزب و ئەشخاسەكانی ناو حیزب.

لەم جومگەیەی باسەکەماندا مەبەستمان بوو بڵێن، کۆکردنەوەی سامانی لە ڕادەبەدەر لە لایەن یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانەوە لەلایەک، ئیفلاس پێکردنی حکومەت لە لایەکی ترەوە، لە خۆوە ڕوینەداوە، ئەگەر چی بەشێکی چاوچنۆکی بەرپرسانی ئەو دوو پارتە دەردەخات، بەشی سەرکیشی لاوازی دەزگا چاودێرییەکانی دەسەڵات و لاوازی یاسا و نەبونی سزا، دواجار زەلیل کردنی حکومەت، کە ئەمەی دواییان لەوانی دیکە قوڵتر و ترسناترەو ڕێگەی خۆشکردوە بۆ زیاتر چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان و دەستێوەردانی حیزب و بەرپرسان و خاوەن سەرمایەکان لە کاروباری حکومڕانی، دروستکردنی ئاستەنگ لە بەردەم پارتە سیاسییە مەدەنییەکان، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات، لە کۆتایشدا پەکخستنی پرۆسەی چاکسازی و درێژەدان بە دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ".

یەکێک لەو نمونە دیارانە، کە ئەم ڕاستیە دەسەلمێنن، پرسی سەربەخۆیی ئابوری و فرۆشتنی نەوت و لە نێویشیاندا "گرێبەستی پەنجا ساڵەی تورکیاو هەرێم"ە، کە لە ئێستادا باسی گەرمی بەشێک لە میدیاکانە.

ئەگەر چی تائێستا ناوەڕۆکی ئەو ڕێککەوتنە ڕون نیە، لانی كەم ئەو رێككەوتنە لەسەر چییە؟ هێڵە گشتییەكانی چین؟ ئەرك و مافی لایەنەكان چین؟ رێككەوتن لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی توركیا كراوە یان لە نێوان پارتی و ئەكەپە؟ یان حكومەتی هەرێم و ئەكەپە؟ بەڵام کاتێک بەرهەم ساڵح حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان هاوڕێ لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی(هیچ پۆستێكی حكومی نەبوو)، بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەت و ئاگاداری پەرلەمان، سەردانی توركیایان كرد و رایان گەیاند، رێككەوتنێكی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا ئیمزا كراوە[30].

ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەیان گرێبەستی دیکەی نەوتی بەبێ ئاگاداری پەرلەمانی کوردستان لە بواری نەوت و گاز لەگەڵ کۆمپانیا بێگانەکان ئەنجامدراوە. ئەمانەش ئاماژەی بەڵگەدارن بۆ بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان.

دیموکراسی ساختە؛ پرۆسەی هەڵبژاردن، وەك پایەیەكی گرنگی دیموكراسی، رێگەی سەرەکی بەشداری كۆمەڵگایە، لە ژیانی سیاسی و بڕیاری سیاسیدا، بەڵام بەردەوام لەهەرێمی کوردستان حیزبە دەسەڵاتدارەکان، یاخود هێزە دەستڕۆیشتووەكان لە رێی ساختەكاریی و تەزویرەوە دەنگی هاوڵاتیان لەبەرژەوەندی خۆیان ساختە دەكەن، لە هەرێمی كوردستانیش پرسی تەزویر و ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكاندا بوەتە پرسێكی جدیی و كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن و نەخشەی سیاسی هێزەكان لە هەرێمی كوردستان و عێراق دروستكردوە.

گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، تۆڕ و دەست و پێوەندەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە سەروبەندی هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، بۆ پارێزگاریکردن لە پێگەو بەرژەوەندییەکانیان، پەنا بۆ ساختەکاری دەبەن[31]، بۆ ئەم مەبەستەش دەیان ڕێ و شوێن دەگرنە بەر، گرنگترینیان برتین لە؛

دووبارە دەنگدانی هاوڵاتیانی سەربە پارتەكان بە شێوەیەكی رێكخراو لە زۆربەی هەڵبژاردنەكاندا.
دروستكردنی ناسنامە و بەڵگەکانی دەنگدان.
لایەنداری چاودێرانی سەرسندووقەكانی دەنگدان.
بەكارهێنانی هێزە سەربازییەكان بەجلی مەدەنییەوە لە هەڵبژاردنەكاندا.
بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمسیۆن لە قەزاو ناحییەكان لەلایەن دەسەڵاتی حیزبی باڵادەستی ناوچەكەوە.
دەستتێوەردانی بەرپرسە سەربازییە حیزبییەكان لە هەڵبژاردنەكان.
چاوسو‌وركردنەوە و هەڕەشەی نانبڕینی فەرمانبەران و موچەخۆران.
پارە بەخشینەوە و خەڵاتکردن و پێدانی پۆست و كڕینی دەنگی دەنگدەران.
یاریکردن بە ئەنجامی دەنگدان (ڕێگەی ئەلیکترۆنی).
بەکارهێنانی دام و دەزگای گشتی بۆ بەرژەوەندی حیزبی لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن.

ئەم جۆرانە لە ساختەکاری بەردەوام لە هەڵبژاردنەکاندا دووبارەو سێبارە بونەتەوە، ئیدی هەر لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ١٩٩٢ و ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ تا دەگات بە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ساڵی ٢٠١٨. بەم هەوڵانەش ئەگەر چی پرۆسەی دیموکراسی دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام توانیویەتی لانی کەم گرنتی مانەوەو بەردەوامی بدات بە هێزە حکومڕانەکانی هەرێمی کوردستان، بە تایبەت "پارتی و یەکێتی".

بەشی زۆری ئەو توانایەش کە وایکردووە ئەم دوو هێزە پەنا بۆ ساختەکاری ببەن، پەیوەندیدارە بە کۆمەڵێک هۆکارەوە، کە گرنگترینیان ئەو دوو ئامرازەی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمی کوردستان کە باسمان کرد (ئابوری و هێزی چەکدار).
کۆنترۆڵکردنی ئەو دوو پایەیە (ئابوری و هێزی چەکدار) سەریکێشاوە بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا لە ڕێگە جیاوازەکانی وەک؛

بەگەڕخستنی توانا ئابورییەکان بۆ؛
ڕاگەیاندن؛ کردنەوەی هەزاران ئامرازی ڕاگەیاندنی (نوسراو، بیستراو، بینراو)ی حیزبی، بە تێچونی ماددی گەورە، کە بەشێکیان نامۆن بە کلتوری خەڵکی کوردستان، بەڵام بۆ مەرامی تایبەتی تەرکیزێکی زۆری خراوەتە سەر، لە دەرەنجامدا بەشی زۆریان خزمەت بە مانەوەو بەردەوامی پرۆسەیەکی سیاسی لار دەدەن لە هەرێمی کوردستان.

دامەزراندن سەدان هەزار کەس لە کەرتی گشتی و سەرهەڵدانی دیاردەی (بندیوار)، کە کێشەیەکی گەورەی بۆ ئابوری و بودجەی گشتی، دەرچوانی بێکاری زانکۆو پەیمانگاکان دروست کردووە.

بەخشینەوەی سامان و داهاتی گشتی، بەسەر خەڵکانی دیار و سەرۆک خێڵ و عەشیرەت ... بە بیانوی جیاواز و کڕینیان و بەکارهێنان _بەتایبەت لەکاتی هەڵبژاردنەکان_.

بەخشینی موڵکی گشتی و زەوی و تەندەرو پرۆژەی ئابوری...هتد بە دەست و پێوەندەکانیان.

بەگەڕخستنی توانا سەربازییەکان بۆ؛
دامەزراندنی خەڵکانی ناشایستە لە کەرتی سەربازی، هەندێجار پێدانی پلەو پایە دور لە بنەمای شایستەیی.

بەکارهێنانیان لە کاتی هەڵبژاردنە گشتییەکان و کاریگەرییان لە گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن.

سزادان و دورخستنەوەی ڕەنگی جیاواز لە نێو هێزە ئەمنی و چەکدارەکان.

بەکارهێنان و چاوسورکردنەوەیان، لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان.

بە پوختی بەکارهێنانی هەردوو هێزی نەرم و ڕەق دژ بە هەر لایەن و کەس و گروپ و ڕێکخراو و ڕۆژنامەنوس و دەنگێکی ناڕازی ... هتد، بەکاردەهێنرێت بۆ پاراستنی خۆیان و تۆڕی "دەسەڵاتی قوڵ"یان.

بە مانایەکی تر، خەڵکی کوردستان تا وەکو ئێستا قوربانیەکی بێدەسەڵاتە  بەهۆی هەڕەشەی ئەمنی و هێرشێکی ڕێکخراوی میدیایی چەواشەکار و جەنگی دەرونی لەلایەن چینێکی گەندەڵەوە، ئەوەی زۆر لە خەڵکی کوردستان درکی پێناکات ئەوەیە کە گروپێکی شاراوە، یان "دەسەڵاتی قوڵ"ە ئەم کارە دەکات، کە هەم بەرپرسیارە و هەم هۆکارە لەبەرامبەر داڕمانی ئابوری و پاشاگەردانی سیاسی[32].

گرفتی گەورە لە بەرەنگاریبوونەوەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە کوردستان، هەوڵی دەستەبژێری سیاسیە گەندەڵەکانە لە کەلتورکردنی گەندەڵێ، ئەمەش بە بەکارهێنانی تازەترین ئامرازی میدیایی وخستنە گەڕی مۆدێرنترین شێواز لە بەکارهێنانی وتاری سیاسی. بە کەلتورکردنی گەندەڵی پەیوەندی بەو پڕۆسەیەوە هەیە کە سیاسیەکان لە پڕۆسەیەکی دوور مەودادا لە نرخ و پایەی پەروەردەیان کەمکردوەتوە، بە دروستکردنی کایەی زۆری کەلكتوری و ڕۆشنبیری و هۆشیاری ساختە. تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان و ڕۆژنامە حیزبیەکان و کەناڵە زۆرەکان و ڕادیۆو ووتارە نوسراوەکان بەمەبەست ئاراستەکراون بۆ وابەستبوون و کۆیلەبوونی خەڵک بە ئاراستەو ئایدۆلۆجیەکی دیاریکراو بە  لایەنە سیاسیەکان. ئامرازێکی تری ترسناکی "دەسەڵاتی قوڵ" دروسکردنی هەموو ئەو ڕێکخراوە زۆرانەی بەناوی کۆمەڵگای مەدەنی وەک ڕێکخراوی  ژنان، مافی مرۆڤ، یاسا، مامۆستایان، پزیشکان، مافپەروەران، ئاینی و ژینگەو سەدانی ترە. ئەم ڕێکخراوە فەیک و ساختانە لە ژێر باڵادەستی ئابووری و سیاسی "دەسەڵاتی قوڵ"دایە و بەکاریش دەهێنرێن بۆ باڵادەستی هەژموونی ئابوری و سیاسی و کەلتوری "دەسەڵاتی قوڵ"[33].


سێیەم؛ ڕێوشوێنەکانی شکستهێنان بە "دەسەڵاتی قوڵ"
بۆ خستن و هەرەسهێنان بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە، لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی دیکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت.  

بە شێوەیەکی گشتی[34] چەند ڕێگایەک ئاماژەی بۆ دەکرێت، بۆ نمونە (John Mukum Mbaku) لە کتێبی (Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups) چەند قۆناغێکی دەستنیشان کردووە؛

قۆناغی یەکەم: چاکسازی کۆمەڵایەتی؛ لە ڕێگەی دامەزراندن و ڕاهێنانی ڕێکخراوی دیموکراسی مەدەنی ڕاستەقینە، دامەزراندنی میدیای ئازاد و پەرەدان بە مەسەلەی هۆشیاری سیاسی و مەدەنی و گشتى، ئاشکرا کردنی مەترسی پەرەسەندنی گەندەڵی و چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ".

قۆناغی دوەم: یاسا؛ دژایەتی کردنی "دەسەڵاتی قوڵ" چاکسازیە لە سیستەمی یاساو دادوەری. "دەسەڵاتی قوڵ" پێویستی بە دەزگایەکی  یاسایی و دادوەری فەیک و ساختە و چەواشەکار و وابەستە و گەندەڵ هەیە، کە بە بەرگی خۆی داتاشرابێت، لەکاتی هەموو پێشێلیەکی ئابوری و یاسایی ڕەوایی بداتە مۆنۆپۆلی سەربازی و ئابوری "دەسەڵاتی قوڵ". هەربۆیە بەدواچوون بۆ هەموو دەستدرێژیەک بۆ سەر سامانی نەتەوەیی و پێشێلکاری بەرامبەر مافی مرۆڤ و ناردنی بۆ ڕێکخراوە یاساییە جیهانیەکان و پەروەردەکردنێکی مرۆڤدۆستی و یاساناسی بۆ دادوەری سەربەخۆ و ناگەندەڵەکان لە چۆنیەتی بەرزکردنەوەی کەیسی یاسایی بۆ دادگا جیهانیەکان، تاوەکو لێپێچینەوە لە تاوانە نامرۆڤایەتیەکان لە دەستدڕیژیکردنە سەر مافە مەدەنی و دیموکراتیەکانی خەڵک بکرێن لە لایەن تۆڕی شاراوەی "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە.

قۆناغی سێیەم: بازاڕى ئازاد؛  بۆ شکاندنی بەشێکی دیکە لە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەدواچوونی چۆنیەتی  ئیدارەدانی ئابوری و بازاڕە، ئەویش بە دواچوون بۆ هەموو چالاکیە ئابوریەکان،  بە ڕاپۆرتکردنی هەموو ئەو کۆمپانیا نهێنی و دەستەو تۆڕە شاراوە قوڵانەی "دەسەڵاتی قوڵ"ە،  کە سامانی سەرزەوی و ژێر زەوەی وڵات تاڵان دەکەن. دەستخستنی زانیاری لە سەر هەموو ئەو تۆڕە بازرگانە نهێنیانەی کە بانکەکان و کۆمپانیای پارتە سیاسیەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەڕێوەیدەبەن و لێکۆڵینەوە لەو سەرچاوانەی ئەو سەرمایانەی پێ دەبرێنە دەرەوە. هاوکات دروست کردنی کەیسی یاسایی لەسەر ئەو کەسایەتی و سەرمایەدارو سیاسیانەی بەو کارە هەڵدەستن ئاراستەی دەزگا یاساییەکان بکرێن.

قۆناغی چوارەم: بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی؛ یەکێک لە ئەرکە قورسەکان بەرەنگاربونەوەی گەندەڵییە لە سایەی بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دەوڵەتدا، ئەویش گۆڕینی کایەی سیاسی و هوشیاری خەڵکە، یاخود هێنانەکایەی کەلتوری دژەگەندەڵیە، لە ڕێگەی بەهێزکردنی دەزگا پەروەردەییەکان و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و فیگەرە دیارەکانی کۆمەڵگا، هاوکات بەهێزکردنی دەزگاو دامەزراوە چاودێری و یاسایی و  نوێنەرایەتییەکانی دەوڵەت.

بەشێوەیەکی تایبەتی، ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوەیە، "دەسەڵاتی قوڵ" ڕەگ و ڕیشەی هەیە، کە کەڵەکەبوی (٣٠) ساڵی تەمەنی حکومڕانی (یەکێتی نێشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ە، بۆیە خستنی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە شەو و ڕۆژێکدا ڕونادات، ئەوە سەرەڕای بوونی ئاستەنگی گەورە لە بەردەم ڕاماڵینی دیاردەکە، بۆیە گۆڕانکاری تێیدا پێویستی بە کات و توانا و پلانی تۆکمەو ورد هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی پێویستی بە کاری هەمەلایەنەیە، ئەرکی گەورە لە ئەستۆی پارتە سیاسییەکانە بە کەسایەتییە مەدەنیی و نیشتمانپەوەرەکانی یەکێتی و پارتیشەوە بەگشتی و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و گروپ و دەستەبژێر و ڕاگەیاندن و دواجار ئەرکی سەرجەم دامەزراوەو تاکەکانی کۆمەڵگایە.

گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، کاتێک باس لە گۆڕانکاری دەکەین، گفتوگۆیە لەبارەی بارگۆڕانی مەدەنی و ئاشتیانە و لەسەرخۆ، وەک لە گۆڕانکاری ڕادیکاڵی و توندوتیژ و خێرا. چونکە چاودێران و نمونەکانی بەردەست هەردوو ڕێگاکەیان بەردەستخستووین، بەڵام ئەزمون دەریخستووە، ئەو سیستمانەی گۆڕانکاری خێراو ڕیشەیی و توندوتیژیان تێدا کراوە، دەرەنجامێکی سەرکەوتووی نەبووەو بە ئامانج نەگەیشتووە. بۆیە دەبێت بەدوای دەرەنجامی گەورەوەبین ئەگەرچی کاتی زیاتریشی پێویست بێت، زیاتر لەوەی بە شوێن گۆڕانکاری خێراو دەرەنجامی بچوکەوەبین _کە گرنتی نیە ئەویش بەدەست بێت_ بۆیە دەکرێت بڵێن ئەرکەکە پێوستی بە پلانی وردو درێژخایەن هەیە.

پێش هەموو شت دەبێت کۆمەڵگا لە وەهمی "بێ ئومێدی" قوتاربکرێت، چونکە بابەتی بێ ئومێد کردن، بەشێکە لە پیلانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، لە پێناو بێ بەهاکردنی هەوڵە جدییەکان بۆ چاکسازی و گۆرانکاری، بۆیە گۆڕانکاری گەورەو خستن و شکستهێنان بە دەسەڵاتی قوڵ لە خۆوە ڕونادات پێویستە لە چەند سێکتەرێکدا ڕێوشوێنی پێویست و توند بگیرێتەبەر، بۆ کلۆرکردن و داڕوخانی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" کە خۆی دەبینێتەوە لە؛

پەرەدان بە هۆشیاری گشتی و پەرەوەردەی تەندروست، لە ڕێگەی پرۆگرامی خوێندن و دامەزراوە گشتییەکان و سەرچاوە جیاوازەکانی ڕاگەیاندن.

بە نیشتمانی کردنی هێزە چەکدارەکان، دروستکردنی سوپای نیشتمانی، دورخستنەوەی دەستی حیزب و ئەشخاسەکانی حیزب لەم دامەزراوە گشتییە، بەکارنەهێنانیان بۆ بەرژەوەندی حیزبی سیاسی لە کاتی ململنێکاندا، تەنها سپاردنی ئەرکی (ئاسایشی ناوخۆ و بەرگری دەرەکی) پێیان.[35]

بەهێزکردنی یاسا و دامەزراوە چاودێرییەکانی وەک پەرلەمان و دادگاکان و چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاکی... بێ لایەنکردنیان و دەستوەرنەدان لە کاروباریان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی و کەسی، داڕشتنی یاسای پێویست و توند دژ بە سەرپێچی کاران
ڕێکخستنی ئابوری و بازاڕی ئازاد، چەسپاندنی کێبڕێکی دادپەروەرانە و دورخستەنەی حیزب و کەسانی پارێزگاریخواز لە "دەسەڵاتی قوڵ" بەهێزکردنی کۆمپانیا حکومییەکان و دامەزراوە ئابوری و بانکییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان.
چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی، بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پێگەرد و دور لە ساختەکاری، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و چەسپاندنی پایەکانی تری دیموکراتی و مافی مرۆڤ و ئازادییە تایبەتی و گشتییەکان، لە شێوازی ڕادەبڕین و ئازادی ئاینی بیرکردنەوەو هەڵبژاردنی لایەنی سیاسی و دەستڕاگەیشتنبە زانیاریو ... هتد

دەرەنجام
دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەڕەشەیەکی جددی سەر پرۆسەی سیاسی دیموکراتییە، ئاستەنگی گەورە لەبەردەم کۆمەڵێک پرسی وەک؛ پەرەسەندنی بنەماکانی دیموکراتی، چەسپاندنی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری، کبڕکێی سیاسی و ئابوری مەدەنیانە، شەفافیەت، سەروەری یاسا، ئازادییە گشتییەکان... دروست دەکەن. کە سەدەکێشێت بۆ لەکەدارکردن و نابوتکردنی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت و بە کارتۆنی کردنیان.

دارودەستەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەمیشە پشتگیری لە درێژەدان بەم فۆرمە لە حکومڕانی دەدەن، لە پێناو پاراستن و پێگەو تۆڕو دەست و پێوەندەکانیان، بۆ ئەم مەبەستەش هەموو ڕێوشوێنێکی ڕەواو ناڕەوا دەگرنەبەر. بۆیە لە هیچ دەوڵەت و سیستمێکی سیاسیدا، ئاسان نییە درز بە سیستم و دەسەڵاتە ناشرینە ببرێت، بەڵام شارەزایان و چاودێران کۆمەڵێک ڕێوشێنی مەدەنی و نامەدەنیان پێشنیار کردووە، بۆ تێکشکاندنی پایەکانی.

ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی سیاسی هەرێمی کوردستانەوە هەیە، وەک هەموو نمونەکانی دیکەی دنیا داڕوخانی سادە و ئاسان نییە. لانی کەم سێ دەیەیە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) وەک دوو پارتی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان کاریان بۆ کردووەو کاری لەسەر دەکەن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە، ئەم دوو ‌هێزە دەستبەرداری ئەو جۆرە لە سیاسەت نابن، بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی هەریەک لەو سێ دەیەیە بکەن بە یەکتر، گۆڕانکاری جەوهەری بەدی دەکرێت لە شێوازی ئیدارەدان، کە لە دەیەی یەکەمدا (شەڕی ناوخۆ) نمونەی باڵای قۆناغەکەیە. بەڵام لە دەیەی دووەمدا پاشەکشەی شەڕی ناوخۆ و (دوو ئیدارەیی)، لە سەرەتای دەیەی سێیەمدا کە هاوکاتە لەگەڵ دەرکەوتنی بەرەی ئۆپۆزسیۆن، قۆناغێکی نوێ لە ژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان سەرهەڵدەدات، کە دروستبونی (هۆشیاری گشتی)یە سەبارەت بە ژیانی سیاسی، کاریگەری گەورە لەسەر شێوازی حکومڕانی بەجێدەهێڵێت.

بۆیە دەکرێت لە چەند دەیەی داهاتوودا گۆڕانکاری جەوهەری بەدیبهێنرێت، لە شێوازی حکومڕانی و دورخستنەوەی دەستی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دام و دەزگا فەرمییەکانی هەرێمی کوردستان، ئەگەر لایەنە سیاسییەکان بە پلەی یەکەم و سەرجەم کۆمەڵگا بە سێکتەرو دامەزراوە جیاوازەکانییەوە بە پلەی دووەم، ئەو ئەرکانە بگرنە ئەستۆ، کە شکست بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بهێنن کە زیاتر لە پایەیەکن لە هەرێمی کوردستاندا.

سەرچاوەکان
حەمید گەوهەری، باشوری كوردستان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا 1992 – 2005، ستوكهۆڵم : سوید.
محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە كوردستان 1992 – 2014، توێژینەوەیەكی شیكاریی – بەراوردكارییە، چاپی دووەم زیادكراو، 2018، سلێمانی.
د. ئومێد ڕەفیق فتاحو د.عابد خالد رەسوڵ، پرۆسەی بەدامەزراوەییکردنی هێزەکانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەکان، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السیاسیة والامنیة، المجلد (الاول) العدد (الثاني) کانون الاول ٢٠١٨.
ئا. محەمەد رەئوف؛ بازگانی لەگەڵ شەیتان، داعش.. بازرگانی بۆ بەرپرسان و شمشێری بۆ هاوڵاتیان پێیە، ڕۆژنامەی ئاوێنە ژمارە (453)، ڕۆژی سێ شەمە 11/11/2014، لا4.
رێبین فەتاح، رێككەوتنی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا!، ماڵپەڕی شار پرێس؛
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=97268
کاوە عوسمان عومەر، دەوڵەتی قوڵ لەکوردستان، ماڵپەڕی ئاوێنە؛
https://www.awene.com/article?no=11070&auther=1475&fbclid=IwAR3oIxTgO7rK7Pju7YtubSZ8TOPJlkS4pbb7pePtMRvfe1-lpn6YyOuwprU
کاوە مەحموود، دەوڵەتی پەرەڵێڵ... دیاردەی دەوڵەتی قوڵ لە عێراقدا، پێگەی ئەلیکترۆنی؛
http://www.regaykurdistan.com/index.php/wtar/26732-2020-03-03-08-11-19?fbclid=IwAR1AvJ56cB8vrTH9cCdC2mxQ-IEWd5WITvNP0iQf4P_qxtMhWJwh2IVM3yE
فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف، نەوت.. رەحمەت یان لەعنەت، ماڵپەڕی درەو میدیا؛
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5978
جەبار یاوەر: ژمارەی پێشمەرگە دەگاتە 200 هەزار کەس، ماڵپەڕی کورد پیدیا؛
https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=2013121811024187185
محەمەد ڕەئوف،پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، ماڵپەڕی شارپرێس؛
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=53524
هەڵمەت محەمەد، گروپەکانی فشار،ماڵپەڕی سبەی، ٩/٤/٢٠١٣؛

http://archive.sbeiy.krd/Detail.aspx?id=18622&LinkID=14
هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، دۆکیۆمێنتاری تایبەت بە کەناڵی ئاسمانی کەی ئێن ئێن، 22/10/2017؛
https://archive4.knn.krd/Programme-Detail.aspx?TypeID=53&bernameID=16793
ڕاپۆتیەکانی دیلۆیت لە 2017 و 2018 و 2019، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کودستان؛
https://gov.krd/information-and-services/open-data/
ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند، لە هەرێمی کوردستاندا نزیکەی ١٧٠ هەزار پێشمەرگە لە ئەرکدان و موچەوەردەگرن، ماڵپەری کەی ئێن ئێن سی؛
https://www.knnc.net/Details.aspx?jimare=21622
بەشە بودجەی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لە 14 ملیار دۆلار زیاترە، ماڵپەڕی هیوای کورد؛
http://www.hivaykurd.com/2015/01/%D8%A8%DB%95%D8%B4%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C-%D8%A6%DB%95%D9%85%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84/
ڕاپۆرتی پێشبینی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (٢٠٠٩-٢٠٢٠)، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان؛
http://www.krso.net/files/articles/130814020950.pdf
لە پێنج مانگدا حکومەتی هەرێم ملیارو نیوێک دۆلار قەرزەکانی زیادبووە، ماڵپەڕی لڤین؛
https://lvinpress.com/detailnews.aspx?jimare=17047&cor=1&related=2
قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002
مالیكی باس لە هۆكاری بڕینی بودجەی هەرێم دەكات، ماڵپەڕی میللەت؛
https://www.milletpress.com/Detail.aspx?Jiamre=4721&T=%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%83%DB%8C%20%D8%A8%D8%A7%D8%B3%20%D9%84%DB%95%20%D9%87%DB%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%A8%DA%95%DB%8C%D9%86%DB%8C%20%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%20%D8%AF%DB%95%D9%83%D8%A7%D8%AA
ملیاردێرەکانی کوردستان وەک خۆیانن و ملیۆنێرەکان کەمیان کردووە، ماڵپەڕی باس نیوز؛
https://www.basnews.com/so/babat/304040
باتريك أونيلPatrick H. O'Neil، الدولة العميقة: المفهوم الناشئ في علم السياسة المقارن، ترجمة الحسن مصباح، مجلة سیاسات عربیة، عدد ٣٠، کانون الثاني ٢٠١٨.
الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020).
. ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة، علی الموقع الالکتروني؛
https://ar.parliament.iq/2020/12/07/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/?fbclid=IwAR3MKzzCMP83u0hPmTK9v1sCo1gFU87-B3j30DoeBG2akWFxCCac_G4mY2k
إبراهيم السيد، ما هي الدولة العميقة؟، مركز الروابط للبحوث والدراسات الاستراتيجية، علی الموقع الالکتروني؛
https://rawabetcenter.com/archives/10366
غسان المفلح، الدولة العميقة تطفو فوق سوريا، لیفانت نیوز علي الموقع الالکتروني؛
https://thelevantnews.com/2020/02/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D8%AA%D8%B7%D9%81%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%82-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7/
ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني:
http://www.acrseg.org/40680
د. صالح ياسر، ملاحظات سريعة حول مفهوم الدولة العميقة، شبكة النبا، علی الموقع الالکتروني؛
https://annabaa.org/arabic/iraqipress/17480
بعد تركيا ومصر وروسيا.. كيف وصلت "الدولة العميقة" إلى أمريكا؟ علی الموقع الالکتروني؛
https://arabic.cnn.com/world/2017/03/11/trump-deep-state-sean-spicer
Robert Longley, The "Deep State" Theory, Explained, at the site;
https://www.thoughtco.com/deep-state-definition-4142030   
John Mukum Mbaku, Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups, at the site;
https://www.amazon.com/Corruption-Africa-Causes-Consequences-Cleanups-ebook/dp/B009GIPYH6


[1]. غسان المفلح، الدولة العميقة تطفو فوق سوريا، لیفانت نیوز علي الموقع الالکتروني؛
https://thelevantnews.com/2020/02/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D8%AA%D8%B7%D9%81%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%82-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7/
[2]. ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني:
http://www.acrseg.org/40680
[3]. بعد تركيا ومصر وروسيا.. كيف وصلت "الدولة العميقة" إلى أمريكا؟، على الموقع الالكتروني:
https://arabic.cnn.com/world/2017/03/11/trump-deep-state-sean-spicer
[4]. الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020)،ص 108.
[5]. باتريكأونيل  Patrick H. O'Neil، الدولةالعميقة: المفهوم الناشئ في علم السياسة المقارن، ترجمة الحسن مصباح، مجلة سیاسات عربیة، عدد ٣٠، کانون الثاني ٢٠١٨، ص ٨٤-٨٥.
[6]. کاوە مەحموود، دەوڵەتی پەرەڵێڵ... دیاردەی دەوڵەتی قوڵ لە عێراقدا، پێگەی ئەلیکترۆنی؛
http://www.regaykurdistan.com/index.php/wtar/26732-2020-03-03-08-11-19?fbclid=IwAR1AvJ56cB8vrTH9cCdC2mxQ-IEWd5WITvNP0iQf4P_qxtMhWJwh2IVM3yE
[7]. إبراهيم السيد، ما هي الدولة العميقة؟، مركز الروابط للبحوث والدراسات الاستراتيجية، علی الموقع الالکتروني؛
https://rawabetcenter.com/archives/10366
[8]. ريم أحمد عبد المجيد، سەچاوەی پێشوو. وەیگرتووە لە؛
Robert Longley, The "Deep State" Theory, Explained, at the site;
https://www.thoughtco.com/deep-state-definition-4142030   
[9]. د. صالح ياسر، ملاحظات سريعة حول مفهوم الدولة العميقة، شبكة النبا، علی الموقع الالکتروني؛
https://annabaa.org/arabic/iraqipress/17480
[10]. الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020)،ص 110-112
هەروەها؛
ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني:
http://www.acrseg.org/40680
[11]. ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني:
http://www.acrseg.org/40680
هەروەها؛
الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020)،ص 110-112
[12]. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ هەڵمەت محەمەد، گروپەکانی فشار،  ماڵپەڕی سبەی، ٩/٤/٢٠١٣؛

http://archive.sbeiy.krd/Detail.aspx?id=18622&LinkID=14
[13]. هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، دۆکیۆمێنتاری تایبەت بە کەناڵی ئاسمانی کەی ئێن ئێن ، 22/10/2017؛
https://archive4.knn.krd/Programme-Detail.aspx?TypeID=53&bernameID=16793
[14]. هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، ، سەرچاوەی پێشوو.
[15]. ڕاپۆرتی پێشبینی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (٢٠٠٩-٢٠٢٠)، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، دەقی ڕاپۆرتەکە؛
http://www.krso.net/files/articles/130814020950.pdf
[16]. جەبار یاوەر: ژمارەی پێشمەرگە دەگاتە 200 هەزار کەس، ماڵپەڕی کورد پیدیا؛
https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=2013121811024187185
[17]. ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند، لە هەرێمی کوردستاندا نزیکەی ١٧٠ هەزار پێشمەرگە لە ئەرکدان و موچەوەردەگرن، ماڵپەری کەی ئێن ئێن سی؛
https://www.knnc.net/Details.aspx?jimare=21622
[18]. هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، سەرچاوەی پێشوو.
[19]. ئا. محەمەد رەئوف؛ بازگانی لەگەڵ شەیتان، داعش.. بازرگانی بۆ بەرپرسان و شمشێری بۆ هاوڵاتیان پێیە، ڕۆژنامەی ئاوێنە ژمارە (453)، ڕۆژی سێ شەمە 11/11/2014، لا4.
[20].  فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف، نەوت.. رەحمەت یان لەعنەت، ماڵپەڕی درەو میدیا؛
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5978
هەروەها
بەشە بودجەی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لە 14 ملیار دۆلار زیاترە، ماڵپەڕی هیوای کورد؛
 http://www.hivaykurd.com/2015/01/%D8%A8%DB%95%D8%B4%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C-%D8%A6%DB%95%D9%85%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84/
.[21] مالیكی باس لە هۆكاری بڕینی بودجەی هەرێم دەكات، ماڵپەڕی میللەت؛
https://www.milletpress.com/Detail.aspx?Jiamre=4721&T=%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%83%DB%8C%20%D8%A8%D8%A7%D8%B3%20%D9%84%DB%95%20%D9%87%DB%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%A8%DA%95%DB%8C%D9%86%DB%8C%20%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%20%D8%AF%DB%95%D9%83%D8%A7%D8%AA
[22]. ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة، علی الموقع الالکتروني؛
https://ar.parliament.iq/2020/12/07/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/?fbclid=IwAR3MKzzCMP83u0hPmTK9v1sCo1gFU87-B3j30DoeBG2akWFxCCac_G4mY2k
[23]. راپۆرتی شیكاری: محەمەد ڕەئوف، پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، ماڵپەڕی شارپرێس؛
 https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=53524
[24]. بڕوانە، ڕاپۆتیەکانی دیلۆیت لە 2017 و 2018 و 2019، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کودستان؛
https://gov.krd/information-and-services/open-data/
هەروەها
ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، سەرچاوەی پێشوو.
[25]. لە پێنج مانگدا حکومەتی هەرێم ملیارو نیوێک دۆلار قەرزەکانی زیادبووە، ماڵپەڕی لڤین؛
https://lvinpress.com/detailnews.aspx?jimare=17047&cor=1&related=2
[26]. قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002
[27]. راپۆرتی شیكاری: محەمەد ڕەئوف، پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، هەمان سەرچاوەی پێشوو.
[28]. ملیاردێرەکانی کوردستان وەک خۆیانن و ملیۆنێرەکان کەمیان کردووە، ماڵپەڕی باس نیوز؛
https://www.basnews.com/so/babat/304040
[29]. راپۆرتی شیكاری: محەمەد ڕەئوف، هەمان سەرچاوەی پێشوو.
[30]. رێبین فەتاح، رێككەوتنی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا!، ماڵپەڕی شار پرێس؛
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=97268
[31]. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی "ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکان هەرێمی کوردستان" بڕوانە؛
حەمید گەوهەری، باشوری كوردستان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا 1992 – 2005، ستوكهۆڵم : سوید.
هەروەها؛
محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە كوردستان 1992 – 2014، توێژینەوەیەكی شیكاریی – بەراوردكارییە، چاپی دووەم زیادكراو، 2018، سلێمانی، لا 227-239.
[32]. کاوە عوسمان عومەر، دەوڵەتی قوڵ لەکوردستان، ماڵپەڕی ئاوێنە؛
https://www.awene.com/article?no=11070&auther=1475&fbclid=IwAR3oIxTgO7rK7Pju7YtubSZ8TOPJlkS4pbb7pePtMRvfe1-lpn6YyOuwprU
[33]. هەمان سەرچاوە.
[34]. کاوە عوسمان عومەر، هەمان سەرچاوە پێشوو. هەروەها؛
John Mukum Mbaku, Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups, at;
https://www.amazon.com/Corruption-Africa-Causes-Consequences-Cleanups-ebook/dp/B009GIPYH6
[35]. بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە؛ د. ئومێد ڕەفیق فتاح  و د.عابد خالد رەسوڵ، پرۆسەی بەدامەزراوەییکردنی هێزەکانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەکان، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السیاسیة والامنیة، المجلد (الاول) العدد (الثاني) کانون الاول ٢٠١٨. ص ١٤٣-١٧٨.