10:55 - 02/04/2021

فەیسبووك؛ هاوكاری ستەمكاریی توركیا و پێشێلكردنی ئازادی ڕادەربڕین‌

پەیسەر

ئەگەر هەڵەكردن بۆ دامەزراوەیەكی بچووك و مام ناوەند شتێكی ئاسایی بێت و بەدوایدا ڕاستكردنەوەی بۆ بكرێت پێدەچێت شوێنەواری وا بەجێنەهێڵێت و هێندە نەبات لە یاداوەریدا كاڵ ببێتەوە، بەڵام بۆ كۆمپانیای فەیسبووك كە بەردەوام بەكارهێنەرانی ڕوو لە زیاد بوون دەكات كارێكی ئاسایی نیەو سووربوون لەسەر ئەو هەڵانەش دوور نییە بیخاتە سەنگەری تاوانباریی و بەرگیریی كردن لە ڕژێمە ستەمكارییەكان، ئەوە لەكاتێكدا بە پێی توێژینەوەكان لە چارەكی كۆتایی ساڵی رابوردوودا بەكارهێنەرانی گەشتە دوو ملیارو نیو بە جۆرێك لە هەموو خولەكێدا 400 كەس دەبنە بەكاربەری ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتییە و هەموو خولەكێك 4 ملیۆن كەس چالاكی جۆراوجۆر ئەنجام دەدەن و تەنها داهاتی ساڵی 2020 ی 28.7 ملیار دۆلار بووە و بە پێی دانپێدانانی كۆمپانیاكە خۆی بڕی 1.3 ملیار دۆلاری لە ئەژماری ناڕاستەوە دەست كەوتووە.

تۆمەتی پێشێلكاریی مافەكان:
هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونی كۆمپانیای فەسیبووكەوە تا ئێستاش تۆمەت و تاوانی پێشێلكاریی مافی تاكەكەسی و دامەزراوەكانی دەدرێتە پاڵ، لە لایەكی تریشەوە نەبوونی ئاسایشی تاكە كەسی و دزینی زانیارییە تایبەتەكان و تا ڕادەی سیخوڕیی كردن، یەكێك بووە لەو نیگەرانییە قوڵانەی كە ڕووبەڕووی كۆمپانیاكە و دامەزرێنەرەكەی- مارك زوكربيرگ – دەكرێتەوە و تەنانەت باس لەوەش دەكرێت لەسەر ئەو كارانە دامەزرێنەرەكەی لە زانكۆی هارفارد دوورخراوەتەوە، بەڵام بە تێپەربوونی كات و زۆری خواست لەسەر بەكاربردنی ئەو تۆڕەكۆمەڵایەتییە نیگەرانی و توڕەبوونەكان لەسەر ئاستی تاكەكەس كەمتر بوونەوە.
فەیس بووك خۆی دانی بەوەدا ناوە كە لە 28 مانگی شوباتی ڕابوردوودا بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی كۆمپانیاكەیان لەگەڵ دادوەرێكی ئەمەریكی بڕی 650 ملیۆن دۆلاری ڕادەستی ئەو دادوەرە كردووە لەبەرامبەر ئەوەدا واز لە سكاڵایەكی بهێنێت كە لەسەر كۆمپانیاكە كردوویەتی.

لایەنگری بۆ دەوڵەتی تورك:
بە پێی ڕاپۆرتێكی پێگەی (ProPublica) كە پسپۆڕە لە بواری رۆژنامەوانی بنۆڵكارییدا و بارەگای سەرەكی لە شاری نیۆركی ئەمەریكایە و لە 24/2/2021 بڵاوی كردووەتەوە، باس لەوە دەكات دەوڵەتی تورك بەفەرمی داوای لە كۆمپانیاكە كردووە كە ژمارەیەكی زۆر ئەژمار و لاپەڕە دابخات، كە زۆرینەی ڕەهایان خاوەندارێتییەكەیان كوردن، بەو پێیەی نەیاری دەوڵەتی توركن، ئەو كارەش لەبەرامبەر ئەوەدا بووە كە ڕێگریی كراوە لە هێرشێكی سەربازیی بۆ سەریان لە ناو خاكی توركیادا لەساڵی 2018 دا.
ڕاپۆرتەكە باس لەوە دەكات لەو كاتەوە (2018)تا ئێستا پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لە نێوان دەسەڵاتدارانی توركیاو كۆمپانیای فەیس بووكدا بەرقەرارە، لە كاتێكیشدا كە سوپای توركیا هێرشی كردە سەر رۆژئاوای كوردستان بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی هێزەكانی سوریای دیموكرات –یەپەگە- ببێتەوە، فەیس بووك هەموو ئەو پۆست و وێنانەی دەسڕییەوە كە تایبەت بوون بەو ئۆپەراسیۆنە و ڕەخنەگرتن لەو هێرش و دەستدرێژییەی كە دەكرایە سەر خاكی وڵاتێكی دی وەكو سوریا.
ڕاپۆرتەكە باس لەوەش دەكات كە توركیا بەفەرمی داوای لە پێگەی فەیس بووك كردووە كە هەرچی بڵاوكراوەیەك پەیوەندی بە هێزە كوردییەكانەوە هەبێت دایبخات  و بۆ ئەو مەبەستەش بەرپرسانی فەیس بووكی خستە بەردەم ئاریشەیەكی گەورەوە بەتایبەتی –ئۆفیسی توركیا-ی ئەو  كۆمپانیایە.

پلانی حكومەتە دیكتاتۆرەكان:
فەیسبووك بەردەوام ئەو پرسیارە لە خۆی دەكات؛ ئاخۆ دەكرێت ئەو دەیان ملیۆن بەكاربەرانەی لە توركیارهەیەتی فەرامۆش بكات، لە كاتێكدا ئەو لایەنی كێشەی ناوخۆیی ئەو وڵاتە نییە، ئایا پشتكردنە كوردەكان نابێتە هۆی ئەوەی كە ڕاستەوخۆ پشتیوانی لە دەوڵەتێكی دیكتاتۆریی وەك توركیا بكات؟
كاتێكیش توركیا هێرشی كردە سەر عەفرین لە رۆژئاوای كوردستان، دەیان كەس بە بیانووی بەكارهێنانی فەیس بووك و ئینیستاگرام دەستگیركران كە لەلایەن گروپی فەیس بووكەوە بەڕێوە دەبرێت، ئەو دوو پێگەیە بوونە هۆی ئەوەی هەرچالاكوانێكی كورد وێنەی شەرڤانێك یان بریندارێكی تورك، یان  هەر شتێكی لەو بابەتانە دابنایە سزا دەدرا، لەو كاتانەدا یەكینەكانی پاراستنی گەل –یەپەگە- بە فەرمی نیگەرانی لە فەیس بووك دەربڕیی و ڕایانگەیاند  ئەو كارە كپكردنی دەنگی دیموكراسیەتە چوون ئەوان لەبەردەم هەڕشەیەكی ئەلیكترۆنی بەهێزدان كە توركەكانی لە پشتە.

ڕەزامەندی سەرزارەكی:
هەرچەندە -شيريل ساندبرگ- بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای فەیس بووك لە وەڵامی ئەو ناڕەزایەتیەی یەپەگەدا نوسیبووی: من ڕەزامەندم، بەڵام تا دوای سێ ساڵیش لەناو خاكی توركیادا نەتوانراوە وێنەو بابەتی لەو شێوەیە نەبینراوەو فلتەر كراوە.
هەرچەندە فەیس بووك زۆر جەخت لەسەر پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادی ڕادەربڕین دەكاتەوە بەڵام بە بیانووی هەبوونی یاساكانی توركیا بە ناچاریی ئەو كارانەیان كردووە، هەربۆیە بەناچاریی كۆمپانیاكە بەپێی سنووری جوگرافی كارەكانی ڕێكخستوەتەوە و هەر دەوڵەتێك دەتوانێت بە پێی یاساكانی خۆی و لە سنوورەكانی خۆیدا فلتەری بابەتەكانی نێو تۆڕی فەیس بووك بكات.

فلتەرەكانی تورك تەلەفۆنیش دەگرێتەوە:
توێژینەوەكان دەریناخستووە فشارەكانی توركیا هەموو ئەو بابەتانەی گرتووەتەوە كە پەیوەندییان بە هێرشەكانی سەر عەفرینەوە هەیە، بەتایبەتی لە پیشاندانی وێنەی كوژراو بریندارەكانی سوپای توركدا.
هەروەها بەرپرسانی كۆمپانیاكە جەختیان كردووتەوە كە توركیا داوای لێكردوون هەموو ئەو كەس و لایەن و هەژمارانە ڕابگرێت كە بە پێی یاساكانی وڵاتەكەی ڕێگەپێدراو نین و لە ڕوانگەی توركیاشەوە هەموو كوردێك كە سەر بە دەسەڵاتەكەی خۆی نەبێت نایاساییە، بەتایبەتی هێزەكانی پاراستنی گەل لە رۆژئاوای كوردستان و ئەو حیزبەیان خستووەتە لیستی تیرۆری ولاتەكەیانەوە و جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە یەپەگە باڵێكی پارتی كرێكارانی كوردستانن، كە بەپێی یاساكانی ئەمەریكاش پەكەكە لە لیستی تیرۆردایە.

فەیس بووك  و فشارەكانی تورك:
كۆمپانیای فەیسبووك ئەوەی نەشاردووەتەوە كە بە پێی داواكاریی توركەكان لەناو سنووری ئەو وڵاتەدا هەندێك لاپەڕەیان داخستووە، بە پێچەوانەوە ئەگەر ئەو كارەیان نەكردایە ڕووبەڕووی داخستنی تەواوەتی دەبوونەوە لە توركیادا، لە ساڵی 2016 دا شەش جار ئەو بابەتە ڕوویدا و فەیس بووك بە تەواوی ناچار بە داخستن كرا.
بە پێی فەرمانێكی دادگایەكی ئەنكەرە كە لە 9 لاپەڕە پێكهاتووە بەرپرسانی حكومی بە فەرمی داوایان لە فەیس بووك كردووە كە هەموو ئەو لاپەڕانەی كە پەیوەستن بە یەپەگەو بەرپرسەكانیانەوە هەیە كۆنترۆڵ بكرێت و دابخرێن لە سنووری وڵاتەكەیدا، لەبەر ئەوەی بە پێی یاسای وڵاتەكەیان ئەو حیزبە لە لیستی قەدەغەكراوەكان و تیرۆردایەو زیانی بۆئاسایشی وڵاتەكەیان هەیە.

داواكاریی داخستن:
بە پێی ڕاپۆرتێكی فەیسبووك، لە ساڵی 2018 دا 15300 داوایان پێشكەش كراوە بۆداخستنی لاپەڕە و ئەژمار، 1600 یان لەنێو توركیاوە بووە، بە بیانووی ئەوەی كە سوكایەتی بەسەرۆكی توركیا و مستەفا كەمال ئەتاتوركی دامەزرێنەری توركیای نوێ كراوە، یان مافی كەسی پێشێل كراوە، یان ڕیكلام بۆ هەندێك شت و كەك كراوە كە لە ڕووی یاساییەوە ڕێگەپێدراو نییە.
بە پێی ڕاپۆرتی دارایی كۆمپانیاكەش، ئەگەر فەیس بووك بیەوێت پێچەوانەی خواستی توركیا بجوڵێتەوە، ئەوا لە ڕووی داراییەوە زیانێكی زۆری بەردەكەوێت، بە پێی سەرچاوەكانی خودی كۆمپانیاكە ئەو داهاتەی كە تەنها لە ڕوسیاو توركیاوە دەستی دەكەوێت بەرامبەرە بەو ئەو داهاتەی كە لە هەموو ئەوروپا دەستی دەكەوێت، بە پێی ڕاپۆرتی كۆمپانیاكە لە ساڵی 2019 دا ژمارەی بەكاربەرانی فەیس بووك بەڕێژەی 34% بەرەو هەڵكشان ڕۆشتووە.
لە ڕاستیشدا فەیس بووك ڕاستەوخۆ و بێ پێچ و پەنا یەپەگەی بلۆك نەكردووە، كاتێكیش كەسێك بیەوێت لە تۆڕی فەیس بووك بۆ لاپەڕەی فەرمی یان كۆكردنەوەی زانیاری لەسەریان لەناو خاكی توركیادا دەست بكەوێت، لە وەڵامدا دەڵێت: هەڵەیەك ڕوویداوە، یان لەوانەیە ئەو بابەتەی تۆ بەدوایدا دەگەڕێیت سڕابێتەوە، بەڵام كاتێك بە هەمان ناونیشان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەدوایدا بگەڕێیت وەڵامی تەواوەتیت دەست دەكەوێت ئەوە لە كاتێكدا كە پەكەكە لەلیستی تیرۆری ئەمەریكیەكانیشدایە.

قەیرانی شەفاقیەت:
لەگەڵ ئەوەی فەیسبووك چووەتە ژێر باری سیاسەتی سنووری جوگرافییەوە، بەڵام تا ئێستاش ڕەخنەگرانی ئەو بابەتە لە دەرەوەی پەپەگەو  پارتی كرێكاران و نەیارەكانی تری توركیا زۆرن، مونیكا بیكرت داڕێژەری سیاسەتی نێو دەوڵەتی كۆمپانیاكە، لەیەكێك لە نامە ئەلیكترۆنیەكانیدا نوسیویەتی: ڕێگە پێنەدانی جوگرافی لەبەرامبەر یەكینەكانی پاراستنی گەلدا بێ مەترسی نیە، ئەوانەی كە لە دەرەوەی توركیا چاودێریی كارەكانمان دەكەن ئەو كارەی ئێمەیان بەلاوە پەسەند نییە.
رون وایدن سیناتۆری دیموكراتەكانی ئەمەریكا و نوێنەری ویلایەتی ئۆریگۆن، ڕەخنەی توند لە فەیس بووك دەگرێت و دەڵێت: نابێت فەیس بووك كارئاسانی بۆ دەسەڵاتداران بكات بۆ لێدان و ڕیشەكێشكردنی نەیارە سیاسیەكانی دەسەڵاتداران و دواییش لافی پەیڕەوكردنی یاسا لێبدات، پێویستە كۆمپانیا ئەمەریكیەكان پشتیوانی لە پاراستنی مافی مرۆڤی جیهانی بكەن، نەك هەر بە دوای قازانجی زیاتردا بگەڕێن.
لەوبارەیەوە –مارك زوكربیرگ- داوای گۆڕانكاریی كردووە لە یاساكانی ئەمەریكادا لەبارەی ڕای ئازاد، ئەوە لە كاتێكدا هاوكاری جودا خوازەكانی یەمەن دەكات و لە هەمان كاتدا ئەوانیش لە لیستی تیرۆری ئەمەریكادان. هەربۆیە توێژەران پێیان وایە تاكە ئامانجی زوكربیرگ كۆكردنەوەی قازانجی زیاترە با زیانمەندەكانیش لە چینە هەژارو چەوساوەو بێبەشكراوەكانیش بن.
یامان ئەكدینیز، دامەزرێنەری ڕێكخراوی ئازادی دەربڕیینی توركیا، لەو بارەیەوە دەڵێت: دۆخی یەكینەكانی پاراستنی گەل لە توركیادا كارێكی ئاسان نییە لەبەر ئەوەی بە پێی یاسا توكیا بە تیرۆر دەیانناسێت و هەموو ئەژمارەكانی ئەوانی بلۆك –سڕ- كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە لەناو هەموو تۆڕەكانی تردا تەنها فەیس بووك بێدەنگی هەڵبژاردووەو گوێ لە ڕەخنەكان ناگرێت و داواكارییەكان ڕەتدەكاتەوە، بەشێوەیەك ڕەفتاردەكات كە حكومەت دەیەوێت، هەروەها گوتوشیەتی یەكێك لە كێشە بنەڕەتییەكانی فەیس بووم ئەوەیە كە گوێ بە شەفافیەت نادات و تەنها بەدوای قازانجی زیاترەوەیە.