01:02 - 17/04/2021
بۆچی كورد هیوای بونی دەوڵەتی سەربەخۆ لەدەست دەدات؟
كورد هەندێ جار بە گەورەترین نەتەوەی بێ خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ ناو دەبرێت لە جیهاندا. نزیكەی 30 ملیۆن كەس یاخود زیاتر بە زۆری بڵاوبونەتەوە بە عێراق و ئێران و سوریا و توركیا. ئەوان كلتور و زمانی هاوبەشیان هەیە زۆرینەیان سوننە مەزهەبن. بەڵام لە كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەمەوە ئەو چوار وڵاتە هەوڵیانداوە كلتوری كوردی سەركوت بكەن و كۆت و بەند بخەنە سەر بەكارهێنانی زمانی كوردی. هەندێكجار لەو وڵاتانە پەنایان بردوەتە بەر توندوتیژیی مەترسیدار وەك چۆن لە سەردەمی سەدام حسێنی دیكتاتۆری عێراقدا لە ساڵێ 1988 گازی كیمیایی دژبە كورد بەكارهێنا. 30 ساڵ لەمەوبەر وەك كاردانەوەیەك لە بەرامبەر هەوڵەكانی سەدام بۆ سەركوتكردن و دامركاندنەوەی راپەڕینێكی دیكە، ئەمەریكا و بەریتانیا و وڵاتانی دیكە ناوچەی دژەفڕینیان بۆ فڕۆكەی عێراقی لە هەرێمی كوردستان پێكهێنا و خۆیان مافی فڕینیان بە ئاسمانی هەرێمدا هەبو بەمەبەستی گەیاندنی هاوكاریی مرۆیی بۆ ناوچەكە. لە پاش جەنگی جیهانی دوەمیش كەرەستەو پێداویستییەكان پاش جەنگی جیهانی دوەم زۆر زیاتر لە پێداویستیی هاوپەیمانان گەیشتنە بەرلینی رۆژئاوا. زۆرێك لە كورد ناوچە پارێزراوەكانیان وەك كۆرپەی دەوڵەتی كوردی دەبینن. لەم دواییانەشدا، كورد لە بەرەی پێشەوەی شەڕێكی سەركەوتو بو دژبە داعش، نەك تەنها لە عێراق، بەڵكو لە سوریا. لەگەڵ ئەوەشدا هیوا و خەونی سەربەخۆیی هێشتا لە پاشەكشەدایە؟ بۆچی؟
لەپاش داڕوخان و پارچەپارچەبونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەماوەی جەنگی جیهانی یەكەمدا، هێزە خۆرئاواییە براوەكانی سەڕ لەڕێی پەیماننامەی سیڤەر لە ساڵی 1920 پێشنیاری دەوڵەتیان بۆ كورد رەخساند، بەڵام سێ ساڵ دواتر و لە پەیماننامەی لۆزان، كە تیایدا سنوری دەوڵەتی مۆدێرنی توركیا دەستنیشانكرا، بیرۆكەی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی پشتگوێ خرا و ناوچە كوردییەكان دابەشكران لەنێوان ئەو دەوڵەتە مۆدێرنانەی لەدوای جەنگ دروست بون. خەوتی یەكخستنی تەواوی كورد لە نیشتمانێكدا بەردەوامە لەو كاتەوە. لە چەندین كات و سەردەمی جیاواز و لە بەچەندین شێواز، سەركوتكردنی بیری نەتەوەیی كورد بوەتە هۆی ناسەقامگیری و توندوتیژی لە عێراق و ئێران و سوریا و توركیا. بەڵام دەوڵەتە دامەزرێنراوەكانی چواردەوری كورد هێز و توانای خۆیان كۆكردوەتەوە بۆ سەركورتكردنی شۆڕشی كوردی. گروپە كوردییەكان بەزۆری لە ناكۆكیدا بون لەگەڵ یەكتر، تەنانەت هێزە دەرەكییە هاوسۆزەكانیش نیگەرانن و دەترسن لەو پشێوی و فەوزایەی كە رەنگە لەدوای دروستبونی دەوڵەتی كوردی دروست ببێت.
لە 2017دا، كوردی عێراق دەرخستەی پڕۆژەیەكی خستەڕو كە كەمتر تموحی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی هەر چوارپارچەكەی هەبو: ئەویش بریتی بو لە سەربەخۆیی بۆ كوردستانی عێراق. زۆرینەی كوردی عێراق لەڕێی راپرسییەكەوە دەنگیان بە (بەڵێ) دا بۆ سەربەخۆیی. ئەوان پێیان وابو كە دەستی باڵایان هەبوە و یارمەتیدەر بون لە شكستپێهێنانی داعش و پێیان وابو كە پشكیان هەیە لە فرۆشتنی نەوت و چەكیان هەیە و هەروەها هاوڕاو هاوسۆزن لەگەڵ رۆژئاوا. سەركردە كوردەكان رایانگەیاند كە ریفراندۆم بەمانای خاڵێ سەرەتای دانوستانە لەسەر سەروەری خاك. لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی عێراق ئەو بەرەوپێشچونەی وەك راگەیاندنی سەربەخۆیی و جیابونەوە بینی لەسەر خاكەكەی. حكومەتی عێراق هاتوچۆی ئاسمانیی هەرێمی داخست و هەروەها كاردانەوەی سەربازیی توندی بەرامبەر بە هەرێم گرتەبەر و یەك لەسەر سێی خاكی هەرێمی كۆنترۆڵ كرد كە لەنێوانیاندا شاری كەركوك و چەندین كێڵگەی نەوتی تێدا بو.
لە سوریا بەهەمان شێوە، كورد (كە لەگەڵ وەمەریكادا خۆیان یەكخست بۆ شكستپێهێنانی داعش) خرانە نێو حاڵەتێكی بەرگرییەوە. توركیا بەشكێك لە خاكی باكوری سوریای لە 2019داگیر كرد كە لەلایەن گەریلا كوردەكانەوە كۆنترۆڵ كرابو. رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا ویستی رێگر بێت لە پێكهێنانی هەر كیانێكی هاوشێوەی دەوڵەتی كوردی لە دەرەوەی خاكی توركیا و ترسی ئەوەی هەبو كە ئەو بەرەوپیشچونە هانی جوداخوازی بدات لەلایەن كوردەكانی توركیاوە. (پارتی یەكیتی دیموكراتی –پەیەدە- كە باڵاترین هێزی كوردییە لە سوریا لەنزیكەوە لینكی هەیە لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان –پەكەكە- كە گەورەترین پارتی چەكدارییە لە توركیا). پاش ئەوەی بۆ یەك جار توركیا مامەڵەی لەگەڵ پەكەكە كرد و دانوستانی ئاشتییانەی لەگەڵ كرد، ئەردۆغان بەشێوەیەكی زۆر توندتر مامەڵەی لەگەڵ كورد كرد. ئەو هەوڵی دا كە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە تاوەكو ئێستا بەپێی یاسا پارتێكی كوردیی رێگەپێدراوە، هاوكات سیاسییە كوردەكان زو زو دەستگیر دەكرێن.
بەڵام كوردەكان لەگەڵ ئەوەشدا بەرەوپێشچونیان لە عێراق بەدیهێنا. لە عێراق، كوردستان سەلامەتتر و ئەمنیتر ماوەتەوە بەراورد بە پارچەكانی دیكە لە ئێران و سوریا و توركیا. سەركردەكانی ناوچەكە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی رێككەوتون و رێگە بەدەرهێنانی نەوت و دابەشكردنی سەرچاوەكاندەدەن. پڕۆسەی دوبارە بنیاتنانەوە لە كوردستانی عێراق هێشتاكە لە بەرەوپێشچونی زیاتردایە بەروارد بە ناوچەكانی دیكەی عێراق. ناوچە كوردییە كۆنترۆڵكراوەكەی سوریا بە هەمان شێوە باشترە لەو ناوچەیەی كە لەلایەن بەشار ئەسەدەوە كۆنترۆلًكراوە. لە توركیا، تاەكو ئێستا، هێشتا كورد كاریگەرییەكی سیاسیی بەرچاوی هەیە. هەدەپە لە دوایین هەڵبژاردنی 2018دا زیاتر لە (10%)ی كورسییەكانی لە پەرلەمانی توركیا بردەوە. ئەگەر ئەو پارتە و ئۆپۆزسیۆنەكانی تری ئەو وڵاتە بەردەوام بن لە بردنەوە، ئەوا رەنگە كۆتایی بە ماوەی دەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنن.
لە توركیا، كورد لە هەوڵدایە بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسییەكانی خۆی. لە عێراق و سوریا كورد وا دەردەكەوێت كە بڕیاریدابێت لەوەی كە فشاری زیاتر بۆ سەربەخۆیی مەترسیدارە. تاوەكو ئێستا كورد كورد تاڕادەیەكی و بە ئاستی جیاواز رەزامەندن بە جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی. لە سوریا، بەنمونە، ئەوان دەڵێن كە هەرێمێكی كوردییان دەوێت لەنێو دەوڵەتێكی فیدراڵیدا (رژیمەكەی ئەسەد زۆر بە توندی دژی ئەم بۆچونەیە سەرەڕای ئەوەی هەندێ جار لەگەڵ كورد هاوپەیمان بوە). بەڵام كورد پێویستە نێوماڵێ خۆیان یەكبخەن لەو پێناوەدا. لە عێراق و سوریا گەندەڵی ناكۆكییەكیەكی زۆر هەیە لە لوتكەدا و دیموكراسی لاواز بوە. كورد خوازیارە بڵێت كە ئەوان تەنها لەگەڵ چیاكاندا هاوڕێن. بەڵام دابەشبونی ناوخۆیی یەكێكە لە خراپترین دوژمنەكانیان.
سەرچاوە: ئیكۆنۆمیست
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: فەلاح حەسەن