12:55 - 18/04/2021
پیرۆزی موزیك لای ئێزدییەكان
بەهۆی ستران و تێكستی گۆرانیەكانیانەوە مێژووی خۆیان پاراستوە
لەناو زۆرێك لە قەول و بەیت و تێكستی ئێزیدیاتی دا موزیك وەك ئاماژەیەكی پیرۆز ناسێنراوە و وەك سەرچاوەیەكی گرنگیش بۆ دوعا نزاكردن و خواپەرستی سەیر دەكرێت، ئەمە جگە لەوەی بە شێوەیەكی كرداریش لە مەڕاسیم و سرووتە ئاینیەكانیاندا بەكاردێت. ئێزیدییەكان پێیان وایە دەف و شەباب، ئاوازێكی خوداوەندانەیە و لەكاتی دروستكردن و گیانخستنە لاشەی ئادەمەوە پەیدا بووە، بە تایبەت دوو ئامێرەی موزیك لای ئێزیدیەكان پیرۆزەو هەموو كەس بۆی نییە بیژەنی و كەسانێكی تایبەت رێگەپێدراون ئەویش بە كۆمەلێ مەرج.
بەهۆی ستران و تێكستی گۆرانیەكانیانەوە مێژووی خۆیان پاراستوە
پەیوەندی مرۆڤی ئێزیدی و موزیك مێژووەكەی زۆر كۆنە، هەروەك خۆیان دەڵێن "ئێزیدی میللەتێ میوزیكێنە" واتە پەیوەندییەكەیان ڕەگ و ریشاڵێكی هەیە بە ڕایەڵەیەكی ڕۆحییەوە میوزیك رۆچوەتە دەروونی ئادەمیزادی ئێزیدییەوە، وەك هۆكارێكی پیرۆزیش بەكاریدەبەن لە كەشە رۆحییە ئاینییەكانیان.
لەڕووی جڤاكیشەوە زۆر لە مێژووی خۆیان بەهۆی ستران و تێكستی گۆرانیەكانیانەوە پاراستوە، بابەتەكانیش بریتین لە بابەتی ئاینی و نەتەوایەتی و ئەوینداری و گێڕانەوەی بەسەرهات و كارەساتە ناخۆشەكانی كە بەسەریان هاتووە كە خۆیان پێی دەڵێن (فەرمان).
نموونەی ئەم جۆرە سترانانە زۆرن كە تێیدا رووداوە مێژووییەكان دەگێڕنەوە، دیارترینیان سترانەكانی ( گەنج خەلیل، سۆر گول، خانسێ و رەشۆ، دەروێشی عەبدی و ئادور).
سترانی پیاوان و ژنانی ئێزدی جیاوازن
ئێزیدیەكان لە شین و شاییشدا ستران دەڵێن
لەناو ئێزیدییەكان بە هەر سروتێك جۆرێك لە ئاواز دەخوێنن. هەندێ لەو سترانانە پێیان دەوترێت (سترانی كۆچك و دیوانان) واتە ئەوانە دەگرێتەوە كە لە شەوچەرەی دیوەخان و چلە خانەكان گوتراوون، ئەوەی جێگای سەرنجە هەندێك ستران هەن تایبەتن بە پیاوان و هەندێكیشیان تایبەتن بە ژنان، لەوانە جۆرێك لە میلۆدی كە پێی دەوترێ (غەریبی) تایبەتە بە ژن، ئەوان لەكاتی شینگێڕان و لە سەرمردووەكانیان دەیڵێن، تێكستی دیاریكراویشی نییە و هەركەسێك بۆخۆی هەڵیدەبەستێ و رێكی دەخات، ئەم چیرۆكانەی تێدا باس دەكرێت كە لە ژیانیدا بەسەری هاتووە و ئازایەتی و قارەمانێتی و چیرۆكی گیان لەدەست دانەكانیان لە بنەما پێشنینەكانی تێكستەكەیە.
جۆرێكی دیكەی ستران هەیە پێی دەوترێ (پەستا) یان (دورك) بەشێوەی دیلان دەگوترێن و رەزم و ریتیمان هەڵبەز و دابەزی تێدایە و كەمێك خێرایە، ئەمەش چەند جۆرێكی هەیە كە دیارترینیان (دوركی ملا، دوركی سێ پێ، دوركی گول شێنی)، كە هونەرمەندی میللی شەنگالی خدر فەقیر یەكێكە لەو سترانبێژە بەناوبانگانەی كە لەم بوارەدا كاریگەری لەسەر نەوە تازەكان بەجێ هێشتووە.
موزیكی پیرۆز
"كەسی ژەنیار پێش ژەنینی ئامێرەكە دەبێ سازەكەی ماچ بكات"
جگە لەمانە ئامێری موزیكیش لەناو ئێزیدیاتیدا بایەخی زۆری پێدەدرێت و وەك جۆرێك لە پیرۆز سەیر دەكرێن، چونكە لە سرووتە ئاینیەكانیاندا بەكاردێن، بەتایبەت دوو جۆر ئامێر زۆر پیرۆزن، كە ئەوانیش (دەف و شەباب) واتە دەف وشمشاڵ، یان بلوێر، كە ئەمانە تایبەتن بە رێورەسمە ئاینییەكان، هەروەها ئامێری (ساز یان تەمبوور) كە پیرۆزی و تایبەتمەندییەكەی وای كردووە كە كەسی ژەنیار پێش ژەنینی ئامێرەكە دەبێ سازەكەی ماچ بكات.
جگە لەمانە هەندێ ئامێری دیكەش بەكاردێن وەك (دۆڵ زووڕنا) بۆ ئاهەنگە كۆمەڵایەتی و هەندێ كاتیش بۆ ئەو دیلانانەی كە لەكاتی ئەنجامدانی تەوافی مەزارگەكانیان بەكاریدەهێنن، لەهەندێ جاری شدا لەجیاتی زووڕنا، ئامێری (دوزەلە) بەكاردێت كە ئامێرێكی زۆر سادە و ساكارە لە قامیش دروست دەكرێت.
ئێزیدیەكان : فەرمانی رۆح خستنە لاشەی ئادەمەوە بەهۆی میوزیكەوە بووە
ئەوەی لە هەموویان پیرۆزترە ئامێرەكانی (دەف و شەباب)ە، تەنانەت لە قەول و قەسیدە ئاینیەكانیاندا ناوی هاتووە وەك ئامێری پیرۆز و خوداوەندانە، بەپێی ئەو تێكستانەش كاتێك كە خودا لاشەی (ئادەم) دروست دەكات، رۆحی تێدا نابێت و ئەو لاشەیە ماوەی حەوتسەد ساڵ بەبێ گیان دەمێنێتەوە، تا ئەو كاتەی فریشتەكان بە مەراسیمێكی گونجاو نزا لە خودا دەكەن كە رۆح بخاتە بەر (ئادەم)، و (دەف و شەباب) دەژەنن و بەهۆی میوزیكەكەوە رۆح دەكەوێتە گیانی ئادەم. بۆیە ئێزیدیەكان پێیان وایە فەرمانی رۆح خستنە لاشەی ئادەمەوە بەهۆی میوزیكەوە بووە، و ئەو تێگەیشتنەشیان هەرلێرەوە سەرچاوەی گرتووە كە دەڵێن (ئێزیدی میوزیك بە پیرۆز دەزانن).
لەجەژنە ئاینیەكانیان موزیك دەژەنن
لە جەژنەكانیشیاندا ئەم ئامێرە بەكاردێنن بە تایبەت لە جەژنی (جەما) لە پەرستگای لالش كە حەوت رۆژە و هەر حەوت رۆژ (دەف و شەباب) لێدەدەن، كە هەندێ رێورەسمی تێدایە هەتا بەرەبەیان دەخایەنێتـ تێكڕیان بەم موزیكە بەڕێدەكرێت.
لە ئاواز و موزیكدا، شەنگال دەوڵەمەندترینە
لە تێكڕای دەڤەرە ئێزدیدی نشینەكاندا، ناوچەی شەنگال دەوڵەمەندترینە لەڕووی ستران و ئاواز و موزیكی فۆلكلۆری، كە سەرچاوەكیشە بۆ هەموو ئەو ستران و تێكستانەی لە كولتوری ئێزیدیاتیدا رەگی داكوتاوە، كە تێیدا سترانی رەسەن چەكەرەی كردووە لەسەر دەستی كۆمەڵێ هونەرمەندی بەناوبانگ لە مێژووی ستران و موزیكی شەنگالی.
ئێزیدییەكان بەهۆی سترانەوە مێژووی خۆیان لە فەوتان پاراست
ئەو هونەرمەندانەش دیارترینیان ئەمانەن ( پیر گرۆ، پیر مچۆ، شێخ مووس، خەیرۆ، خدر فەقیر ، فارسێ قولۆ، قاسمێ مەیرۆ، قەپال، كچێ عەمێ، عەباس مەلۆ، سلێمانێ قاسمی زەڤێ، برۆێ شەڕقی، عیدۆی كوتی و چەند سترانبێژی تر كە پێشڕەوی هونەرمەندانی دەڤەرەكەن، وە جێگای بایەخی زۆر مێژوویین، چونكە زۆربەی ئەو فەرمان و بەسەرهاتانەی بەسەر ئێزیدییەكاندا هاتووە بە درێژایی مێژوو، لە سنگی ئەو سترانبێژانەدا ئەرشیفكراوە و لە تێكستەكانیاندا باسیان لێوەی كردووە تا نەوە بەداوی نەوە بۆ یەكتری بگێڕنەوە و ئەو ڕووداوانە ون نەبن، ئەمەش بوە بە سەرچاوەیەكی مێژوویی بۆ دیكۆمێنتكردنی روداوەكان لە جیاتی تێكستی نوسراو و كتێبی چاپكراو.
ئەو دو ئامێرەی لای ئێزیدیەكان هەموو كەس بۆی نیە بیژەنێ!
وەك دوعا و نزایەك لە ئاوازەكەیان دەڕوانرێت
ئەم جۆرە میوزیكە تایبەتە بە قەوالەكان (كالۆ) تەنها ئەوان بۆیان هەیە لە مەڕاسیم و سرووتە ئاینیەكاندا بیژەنن، لای ئێزیدییەكان دەف و شەباب وەك سەرچاوەی فەرمانی خودا سەیر دەكرێن و پیرۆز دەبینرێن. كالۆ واتە ئەو كەسانەی قەول بێژ و ژەنیاری ئەم ئامێرانەن خەڵكی تایبەتن و ناكرێت هەركەس بێت و ببێتە كالۆ، چونكە ئەو كەسانە تەنیا لە دوو خێڵیی گەورەی ئێزیدیان رێگە پێدراون، ئەوانیش خێڵەكانی (هەكاری) و (دۆمەلی)ن هەردوو خێڵی شلە گەلێك دەڤەری ئێزیدیاتیدا دەژین. ژمارەیەكی زۆری دۆملییەكان لە كۆمەڵگای شاریا دەژین و هەكاریش لە شێخان و دەوروبەری.
ئەوانەی پێیان دەوترێ (قەوال) یان كالۆ مەرجە زمانی كوردی بەباشی بزانێ (چونكە ئەو تێكستانەی لەگەڵ دەف و شەباب دەوترێت زۆربەیان كوردین) ، وە بتوانێ ئامێرەكانی (دەف و شمشاڵ) بەتەواو بژەنێ و چاك لێی شارەزابێ، هەروەها ئەو تێكستە ئاینیانەی لەبەر بێت كە پێیان دەوترێت (قەول ، بەیت، قەسیدە، دوعا ، درۆزە، مسحابەت).
لەزۆربەی سرووتەكاندا پێویستە كالۆ حەوت كەس بن، سێ كەس دەف ژەن بن، سێ كەس شمشاڵ لێ بدەن و یەكێكیش لە پێشەوە دەڕوات پێی دەوترێ (پێشرەو).
لە زۆرێك لە سرووتەكانی كە دەف و شەباب تێیدا بەكاردێت، وەك دوعا و نزایەك لە ئاوازەكەی دەڕوانرێت، چونكە لایان پیرۆزە و بۆ خواپەرستی بەكاری دەهێنن.
ئەم جۆری موزیكە زۆرترین كات لە جەژنەكانی ئێزیدی لە پەرستگەی لالش لێدەدرێت، هەندێ جاری شلە سرووتەكانی شین و گۆڕستان لێدەدرێن، وەكەسی خاوەن مردوو سێ جار لە دەوری گۆڕەكەیان دێن دەچن و ئەو موزیكە لێدەدرێت.
بە موزیك پێشوازی لەمنداڵی تازە لەدایكبو دەكەن
لە كۆندا و بە تایبەتی لە گوندە ئێزیدی نشینەكاندا، كاتێك كەسێك بیویستبا منداڵەكەی (سونەت) بكات یا ناوی لێبنێت، ئەوا بۆنەیەكی كۆمەڵایەتی بۆ رێكدەخست، ئەمەش جۆرێكی دیكە بوو لە سرووتی تایبەت و دەف و شەباب تێیدا بەكار دەهات. هەروەها دواتر مەراسیمێكیان بۆ رێكدەخست بۆ ئەوەی منداڵەكەیان (مۆر) بكەن بە ئاوی (كانیا سپی) لە پەرستگای لالش بۆ ئەوەی وەك مرۆڤێكی ئێزیدی ژیان دەست پێبكات، دیسان بە گۆڤەند و ژەنینی دەف و شەباب دەیانڕازاندەوە كە پێی دەوترێ "گۆڤەندی دەرێ كانیا سپی" واتە گۆڤەندی بەردەگای كانی سپی، ئەو كانیە لە لالشە و ئەركە لەسەر هەموو كەسێكی ئێزیدی بە ئاوی ئەم كانیە مۆر بكرێت، بۆ ئەوەی ناسنامەی ئێزیدیاتی وەربگرێت، كە خۆیان پێی دەلێن مۆركردن و حەلال بوون.
ئێزدییەكانی باشیك كاریگەری عەرەبیان لەسەرە
زۆربەی تێكست و قەول و قەسیدەكان و ئاوازەكان لە سینەی كالۆكانە، زۆربەی ئەو كالۆیانە خەڵكی دەڤەری (باشیك و بەهزانن) كە تێكەڵییەكی نزیكیان لەگەڵ دەڤەری عەرەب نشین هەیە و هەندێك لە تێكستەكانیان بە كوردی رەوان نابێژن، ئەمەش بۆچەند هۆكارێك دەگەرێتەوە: وەك تەعریب، بەهۆی جوگرافی، چونكی دەوروبەی عەرەب نشینن و لەپارێزگای موسڵ- نەینەوا نەزیكە.
پێگەی تەمبور لەموزیكی ئێزیدیاتیدا
تەمبور بەیەكێك لەو ئامێرە موزیكانە دادەنرێت كە لای ئێزیدیەكان باوە، لەئێزیدیاتیدا رێز لە تەمبور دەگرن و هەر بیەوێت تەمبور بژەنێ پێویستە بەر لە هەر شتێك بڵێ (ب دەستورێ خودێ) و تەمبوورەكەی ماچ بكات.
ئەو كەسانەی كە تەمبور دروست دەكەن، بە تایبەتی لەناو خەڵكانی نیشتەجێی شەنگال، زۆرتر بە دەست دروستكراون بەبێ ئامێری پێشكەوتوو، پێشیان وایە كە دەنگی سروشتیەكە خۆشترە.
زۆربەی تەمبورەكانیان لە داری گوێز دروست دەكەن، چونكە گوێز باشترین دارە بۆ دروستكردنی ئەم ئامێرە و لە گەرما و سەرما و سێ و تەڕبوون دەیپارێزێت و دەنگیشی خۆشترە، جگە لەمەش لە داری توو یا داری زەردەلوو واتە قەیسیش دروست دەكرێت.
لەناو ئەو كەسانەی لە دەڤەری شەنگال تەمبورساز بوون و هەم تەمبووریان ژەنیوە و هەم تەمبووریان دروستكردووە ئەوا ماڵی شێخ مووس، ماڵی خدر فەقیر، ماڵی پیرۆ گرۆ، بەناوبانگترینیانن.
ئێزیدی پێیان وایە دەتوانن بەهۆی ساز ژەنینەوە باس لە گەورەیی خودا بكەن، بۆیە ئەو ئامێرەش بە یەكێك لەو هۆكارانە دەزانن كە نزیكی و پیرۆزی ئاینەكەیان دەردەخات، هەروەها وەكو جۆرێك لە ئاینداری تێیدەڕوانن.
سەرچاوە:
هونەری پیرۆز: حەمە هاشم