لێکۆڵینەوە

09:43 - 24/04/2021

كوردێكی فەیلی سەفیری گۆرانی عێراقییە‌

ئومێد نه‌جم

ڕەزا عەلی..  ئەو هونەرمەندە كوردەی گۆرانی عێراقی نوێكردەوە

لەساڵانی پەنجاكاندا هونەرمەندێك كە لەكوردە فەیلییەكانەی بەغدا بوو دەورێكی  كاریگەری بینیی لەبەرەو پێشەوە بردنی مۆسیقاو گۆرانی و كاریگەری خۆی دانا لەسەر ڕەوتی هونەر لەعێراقدا و توانی لەڕێی دانانی دەیان ئاوازی ناوازەی تازەوە گۆرانی عێراقی نوێ بكاتەوە.

ئەو كەسەش ڕەزا عەلی بوو، كە بە سەفیری گۆرانی عێراقی (السفیر الاغنیە العراقیە) ناسرا. لەدوای محمد قەپانچی و نازم غەزالی بووە ناودارترین هونەرمەندی عێراق.
ڕەزا عەلی ساڵی 1929 لە خێزانێكی كوردی لەشاری بەغدا لەدایكبوو، هونەرمەند و مۆزیكزان و ئاوازدانەر  لەگەڵ ئەوەشدا عودژەنێكی لێهاتوو بوو.  زیاتر وەك ئاوازدانەر (مولەحین) دەناسرایەوە.
هەموو ئەو سەرچاوە عەرەبیانەی باسیان لە ژیانی ڕەزا عەلی كردووە دانیان بە كورد بوونی ئەو هونەرمەندە ناوە ( الفنان الكبیر رچا علی من اصله الكردی الفیلی.
تەنانەت سەیفەدین وەلائی، شاعیرە  دڵخوازەكەی ڕەزا عەلی ئەو كەسەی زۆرترین شعری ئەوی كردووە بە گۆرانی، ئەویش كوردێكی فەیلی بەغدا بوو.
https://www.youtube.com/watch?v=GUsyDsj205w
رێگری بنەماڵەكەی نەیتوانی پێش بە هونەرەكەی بگرێ
باوكی هەر لەیەكەم ڕۆژی چوونە پەیمانگاوە لێی زویر بوو، لەسەرەتادا دەویست قەناعەتی پێبكات ئەو ڕێچكەیەی هەڵیبژاردووە بگۆڕێت، چونكە لەو ڕۆژگارە گۆرانی و مۆسیقا لەناو خەڵكدا بەچاوی ڕێزەوە تەماشا نەدەكرا، تەنها ئەویش نەبوو وای بەسەر بێت بەڵكو زۆربەی ئەو كەسانەی ڕێی هونەریان دەگرتەبەر ئەو بەربەستانەیان دەهاتەپێش. بەهۆی ئەمەوە ناكۆكی كەوتە نێوان ئەم كوڕ و باوكەوە و لەململانێ و شەڕدا بوون. بۆ ئەوەی كوڕەكەی واز لەگۆرانی و مۆسیقا بهێنێت. 
باوكی عوودەكەی شكاند
باوكی هەموو فشارێكی لەسەر كوڕەكەی دروست دەكرد، تا گەیشتە ئەوەی ڕۆژێك كە گەڕایەوە ماڵەوە دەبینێت كوڕەكەی خەریكی عودلێدانە و گۆرانیش دەڵێ، بەبینینی ئەم دیمەنە شێت و هار دەبێ و دەگرێ بە عودەكەیاو دەیشكێنێ. بەڵام هەموو ئەم فشار و ڕێگریانەی باوكی، كوڕە سەركێشەكەی لە هونەر سارد نەكردەوە و چۆكی دانەنا و سوور بوو لەسەر ئەوەی هونەری گرتەبەر. نە قسەی خەڵكی و نە نەیاری باوكی هیچ شتێك نەیتوانی ڕێ لەو حەزە زۆرەی بۆ هونەرو مۆسیقا بگرێت. 
https://www.youtube.com/watch?v=uzF_4jCZ7vk

وازی شانۆ لەهێنا بۆ مۆسیقا و گۆرانی
كە چووە پەیمانگای هونەرە جوانەكانی بەغداد لەخۆشیا خەریكبو بفڕێ، زۆر باوەڕی بە تواناكانی خۆی بوو، زۆر دڵخۆشبوو خواستەكانی خۆی بەدی بێنێ. بەڵام لەهەمانكاتدا باوكی نیگەرانكردبوو. هەموو قۆناغەكانی بڕی تا گەیشتە ئەوەی لەپەنجاكاندا بوە ئەستێرەیەكی گەش و درەوشاوەی ئاسمانی هونەر و مۆسیقا.
سەرەتا چووە بەشی شانۆوە، هەرچەندە ئەو بەشەی تەواوكرد، بەڵام وازی لێی هێنا چونكە دركی بەتوانای خۆی كردبوو لەبواری گۆرانی و مۆسیقا. خۆی خۆی فێركرد، ئەوەشی هاندەری بو حەز و خولیابو بۆ مۆسیقا و گۆرانی، لێهاتوویی ئەو هونەرمەندە لەوەدابو هەرچەندە مۆسیقای بەشێوەی ئەكادیمی نەخوێندبوو توانی ئەو هەموو ئاوازە دابنبێت، ئامێری دڵخوازی مۆسیقایی ڕەزا عەلی، عودبوو. ژەنیارێكی لێهاتووی ئەم ئامێرەبوو، ئەمە یارمەتیدەری بوو لەدانانی دەیان ئاواز و گۆرانی.


ڕەزا عەلی: "لاسایی كردنەوە بكوژی ڕوحی داهێنانە"
رەزا عەلی لەسەردەمێك دەركەوت و گۆرانی وت كە باو باوی مەقامات و كۆمەڵێك گۆرانی و بەستەی فۆلكلۆری بوو كە دووبارە دەكرایەوە، ئەو بەكۆمەڵێك گۆرانی و ئاوازی تازەوە هاتە گۆڕەپانی هونەریەوە ، 
سەرەتای چوونی بۆ رادیۆی بەغدا و تۆماركردنی گۆرانی ساڵی 1949 بوو، بەڵام سەرەتای ناوبانگ و درەوشانەوەی لەساڵی 1950 بەهۆی گۆرانییەكەوە بوو،  رەزا بووە میوانێكی رەزا سوكی شاشەی تەلەفزیۆن و خەڵكی پێشوازیان باشیان لێكرد، بەتایبەت گۆرانی "سمر.. سمر" ناوبانگی تەقیەوەو و لەهەموو عێراقدا پێی ناسرا.
https://www.youtube.com/watch?v=WUvdRkEW6s0
لەسەرەتادا لاسایی گۆرانیەكانی عەبدولوەهاب مۆسیقاری بەناوبانگی میسڕی دەكردەوە، بەڵام دواتر ڕێچكە و شێوازی تایبەت بەخۆی دۆزیەوە. ڕەزا عەلی لەو بڕوایەدایەبوو "لاسایی كردنەوە بكوژی ڕوحی داهێنانە".

گەنجینەیەك بو لەئاواز
ئاوازی بۆ چەندین هونەرمەندی بەناوبانگی عێراقی و میصری و لوبنانی داناوە
چەندین هونەرمەند و گۆرانیبێژ بەهۆی ئاوازەكانیەوە ناوبانگیان دەركرد. بەجۆرێك ئەو هونەرمەندە وەك قوتابخانەیەكی تایبەت لەبواری ئاوازدانان تەماشا دەكرێت.  شارەزایی لە مەقاماتی عێراقی هەبوو، بەڵام كەمتر خۆی لە مەقام داوە و نەیخوێندووە. ئاوازی هیچ كەسی نەخوێندووە جگە لەوانەی خۆی ئاوازدانەریان بووە.
لەنێو هەوادارانی بە گۆرانی (سمر.. سمر) ناسراو زیاتر ناوبانگی دەركرد، ئەم گۆرانیە تائێستاش وە كارێكی بەرزی ئەو هونەرمەندە تەماشا دەكرێت. سەمەر سەمەر ئاوازەكەی لەسەر نەغمەی مەقامی سێگایە و ڕیتمەكەشی (ئیقاعی) جۆرجینایە.
بەناوبانگترین گۆرانیەكانی: (مكدر أكلك) و(جیرانكم) و (سمر سمر) و(یا صاید قلبی) و (حك العرفتونا) و(الردته سویته) و(تعالی یاحنینە) و(تدری شكد احبك) و (دراین الك بالكلب) و(الحلوین) (اسألوه لا تسألونی).

جگە لەوەی خودی خۆی ئاوازدانەری گۆرانیەكانی بوو، ئاوازی بۆ چەندین هونەرمەندی بەناوبانگی عێراقی و لوبنانی و میصری داناوە وەك " زهور حوسێن، عەفیفە ئەسكەندەر، مائدە نزهت، راویە، سەمیرە تۆفیق، نەرجس شەوقی، فائیزە ئەحمەد، نەهاوەند، حەمید مەنصور". 
سوودی لە ئاوازی فۆلكلۆر وەرگرتووە و بەشێوەیەكی ئەكادیمی كاری مۆسیقایی بۆ كردووە. مۆسیقای میصری بەتایبەت ئاواز و گۆرانیەكانی (فەرید ئەتڕەش و محمد عەبدولوەهاب كاریگەرییان لەسەرداناوە. 
https://www.youtube.com/watch?v=67bjuwMR2rk

پێش نازم غەزالی دایەوە
لەبارەی كاریگەر قووڵی ڕەزا عەلی لەسەر گۆرانی عێراقی گۆرانیبێژێكی وەك سەعدون جابر دەڵی: "بەڕاستی ئەو پێش (نازم غەزالی)یش گۆرانی عێراقی لەنێو جیهانی عەرەبی ناساند لەڕێی ئاوازەكانیەوە، كە بەدەنگی گۆرانیبێژەكانی عەرەبی وەك فائیزە ئەحمەد وتراوە".
هونەرمەندی عێراقی (سەعدون جابر) خۆشی چەند گۆرانیەكی ئەم هونەرمەندەی دووبارە كردۆتەوە بە دابەشكردنێكی نوێی مۆسیقاوە.

هاوڕێی نزیكی هونەرمەندانی كورد بوو
دۆست و هاوڕێی هونەرمەندە كوردەكان بوو، لەنزیكەوە بە مامۆستا عەلی مەردان و شەماڵ سائیب و رەسوڵ گەردی ئاشنابوو، زۆرجار لەبەهاران بەهاوڕێیەتی شەماڵەوە ڕوویدەكردە سەیرانگاكانی كوردستان و چێژی لەو سروشتە جوانە وەردەگرت.
لەیەكێك لەگۆرانیەكانی بەجلوبەرگی كوردییەوە دەردەكەوێت مشكی و جامانەی لەسەرە و گۆرانیەكی عەرەبی دەڵێت  (الله الله عالشیمال) لەپشتەوە كۆرسی گۆرانیە هەموویان جلی كوردییان لەبەردایە. تائێستا نازانرێت ئاخۆ ئەو هونەرمەندە بەرەسەن كوردە تاچەند سوودی لەئاوازی كوردی وەرگرتووە یاخود گۆرانیەكی بە كوردی گوتبێت؟ ئەگەر هەشیبوبێ ئەوە لەئەرشیفدا نەماوە.
https://www.youtube.com/watch?v=u8dfsxuemoc

ڕەزا عەلی و ئەستێرەكانی هونەری عەرەبی
عەبدولحەلیم حافز سەرسام بووە بە ئاوازەكانی
پەیوەندییەكی زۆر نزیكی لەگەڵ (فەرید ئەتڕەش)مۆسیقاری بەناوبانگ هەبوو، هەر جارێك گەشتی وڵاتی میسڕی بكردایە، دەبوایە شەوێكی لەماڵی فەرید بمایەتەوە و ئەو شەوەیان بەباسی هونەرو گۆرانی و مۆسیقاوە بەسەر دەبرد.
ئەو هونەرمەندە وەك لەچاوپێكەوتنێكی دا باسی كردووە كە هونەرمەندی دیاری میصر عەبدولحەلیم حافز سەرسام بووە بە ئاوازەكانی، پڕۆژەیەكی هونەریی هاوبەشیان هەبوو، قەراربوو ڕەزا عەلی ئاوازێكی بۆ دابنێت، بەڵام نەخۆشكەوتن و دواتر كۆچی دوایی عەبدولحەلیم كارەكە بە تەواونەكراوی ماوەتەوە. هەروەها ڕەزا عەلی لەمیصر چاوی كەوتووە بە (محمد عەبدولوەهاب) مۆسیقاری بەناوبانگی میصر.

ئامادەنەبوو لە یانە شەوانەكان گۆرانی بڵێ
ئەو جگە لەوەی لەتەواوی عێراقدا ناسرابوو، هەر بەوەشەوە نەوەستا تائەوەی لەچەند وڵاتێكی جیهانیش كۆنسێرت  وئاهەنگی ئەنجام دەدا.  لەچەند ئاهەنگێكی وڵاتانی میصر و سوریا و لوبنان و فەڕەنسا بەشداری كردووە. ئەمەش هێندەی تر ناوبانگی زیاتركرد و ڕۆژنامەكانیش نازناوی (سەفیری گۆرانی عێراقیی)یان پێ بەخشی بوو.

ئاوازدانەری بەشێك لەسرودی قوتابخانەكانی عێراقە

ساڵانە سەردانی وڵاتی لوبنانی دەركرد بەتایبەت لەوەرزی هاویندا لەگەڵ دەستپێكی پشووی خوێندن هەلی بۆ لەبار بوو بەهۆی كارەكەیەوە كە (سەپەرشتیاری پەروەردەیی) بوو. لەماوەی گەشتەكەیدا لەهاوینە هەوارەكانی ئەو وڵاتە دەمایەوە و ئاهەنگی ساز دەدا. بەڵام ئەو حورمەت و ڕێز هونەرەكەی دەگرت بۆیە ئامادەنەبووە لە  یانە شەوانەكان گۆرانی بڵێ.
ئەو سرودانەی هەموو بەیانیان قوتابیان لەگۆڕەپانی قوتابخانەكانی عێراق كۆدەبوونەوە و دەیانوتەوە
بەشێكیان ئاوازەكانی لەلایەن ڕەزا عەلی یەوە دانرابوو.

لەلایەن چ كەسانێكەوە دژایەتی دەركرا؟
هونەر نەبوە بژێوی ژیانی
لەكارگەیەكی دروستكردنی پێڵاو كاری دەكرد
ڕەزا عەلی لەلایەن كاربەدەستان و بەڕێوەبەرانی ڕادیۆی بەغدا دژایەتی دەكرا مامەڵەیان خراپ بوو لەگەڵی، گۆرانیەكانی لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی عێراقەوە پەخش نەدەكرا. بەشێك لە هونەرمەندانیش حەسادەتیان پێ دەبرد، چونكە ئەم هونەرمەندە بەهرە و توانای باشی هەبوو دەیانزانی لەوان باشترە، ئەمە جگە لەوەی كوردیش بوو خۆشحاڵ نەبوون كوردێك پێشڕەی ئەوان بێت، ئەم دژایەتیكردنە ڕەزا عەلی ماوەیەك لەكاری هونەری دوور كەوتەوە و چوە گۆشەگیری یەوە، چەند هاوڕێیەكی كەمی هەبوو، ناچار وڵاتی عێراقیشی بەجێهێشت و ڕوویكردە ئەوروپا،  ئەم هونەرمەندە لەوێ بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانی لەكارگەیەكی دروستكردنی پێڵاو كاری دەكرد.
كە لە بەغداش بوو ماڵێكی سادەی هەبوو، لەخانوویەكی كرێدا بوو، خاوەنی ئۆتۆمبیلێكی بچووك و زۆر سادە بوو. لەگەڵ ئەوەشدا ئینسانێكی زۆر خاكی بوو، پیاوێكی باوەردار بوو، لەخێزانێكی پارێزكار و نەریتی پەروەردەبوو. 
موچەیەكی خانەنشینی هەبوو سەرچاوی بژێوی ژیانی بوو. "سی ساڵ وەك سەرپەرشتیاری پەروەردەیی" خزمەتی هەبوو.
دووجار ژیانی هاوسەگیری ئەنجام داوە. دوو كوڕ و كچێكی لەدوای جێ هێشتووە بەناوەكانی "سامر و احمد و نور".
لەكۆتایی نەوەدەكان لەلایەن وەزارەتی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی عێراقەوە ڕێزلێنانی پێ بەخشرا.
ڕەزا عەلی 6ی نیسانی ساڵی 2005 بەهۆی جەڵدەی مێشكەوە كۆچی دوایی كرد و تەرمەكەی لە گۆڕستانی نەجەف بەخاك سپێردرا.

سەرچاوە: 
1-ملحق الجریدة المدی، العدد (2781 )
2-المطرب والملحن رضا علی: حارس الروح البغدادیة: علی عبدالامیر عجام
3-حوار مع (جواد الربیعی) باعتباره الصدیق القریب جدا الی الفنان  رضا علی