10:06 - 04/05/2021
شێخ ڕەزای تاڵەبانی...كەڵە شاعیری هەجوو
ئەو شاعیرەی ڕەخنەگری سەردەمەكەی بوو
شێخ ڕەزا شاعیرێكی ڕێچكەشكێنە لە ئەدەبی كوردییدا و لەبواری شیعری هەجوو و داشۆرین و ساتیر و گاڵتەجاڕی پێش هەمووی شاعیرانی سەردەمی خۆی داوەتەوە
ئەم كوڕە شێخزادەیە لە ئەوج و لوتكەی سەردەمی تەكییە و خانەقادا، ڕەخنە و تیروتوانجی زۆریشی لە ئاكار و رەوشتی شێخ و دەروێشان گرتووە.
لەشیعرەكانیدا شێخ ڕەزادا، لەسەرەتاوە شتایشێكی زۆری سوڵتان عەبدولعەزیز و سوڵتان عەبدولحەمید دەكات و بە سێبەری خوا لەسەر ئەرز دادەنێ و لە پاشان كە هاتوچۆی ئەستەمووڵ دەكا و لەگەڵ گەلێك لە رۆشنبیرانی كورد و تورك ناسیاوی و پێوەندی پەیدا دەكات، دەس دەكاتە ڕەخنەگرتن و لە پاشان هەجوو و لەعنەت لێكردنیان.
هەر ئەو زمانەشی و لەسەر ڕەخنەگرتن لەسوڵتان عەبدولحەمید، ئەو موچەیەی لەلایەن گەنجینەی حكومەتەوە بۆی بڕبۆوە بڕا.
* لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئاشنا دەبین بە بیروبۆچوونی شێخ ڕەزا لەسەر:
هەجوی بەرپرس و والییەكانی عوسمانی، شێخ ڕەزا و سوڵتان عەبدولحەمید، شیعە و خەڵكی عێراق،
ڕەخنەی لە رەوشتی شێخ و دەروێشان.
ئەو رۆژەی شێخ ڕەزا زمانی شیعری كرایەوە
شێخ ڕەزا لە ساڵی 1831 لە ئاوایی"قـرخ"ی دەوروبەری كەركوك لەدایكبووە. كەركوك ئەوشوێنەیە شێخ ڕەزا ساڵانێكی درێژی ژیانی لەوێ بەسەربردووە.
دەگێڕنەوە لە سەردەمی ژیانی باوكی "شێخ عەبدوڕەحمانی خالص" كە زانا و شێخ وشاعیرێكی گەورەبووە، شێخ ڕەزای مێردمناڵ لەگەڵ شێخ عەلی كاكی و دووبراكەی دیكەیان دەچنە بەغدا بۆ زیارەتی ئارامگای شێخ عەبدولقادری گەیلانی.
شێخ ڕەزا لە كاتی تەوافكردنا پاڕاوەتەوە لە خوای گەورە تاكو توانای شیعر و قافیە ڕێكخستنی پێببەخشێت، پاش چەند سەعاتێك زمانی بەستراوەو قسەی پێنەكراوە، ئەمەش بووەتە هۆی ناڕەحەتی كاكی گەورەی شێخ عەلی تاڵەبانی، كاتێ دەگەڕێنەوە بۆ كەركوك، شێخ عەلی ئەم ڕووداوە بۆ باوكی دەگێڕێتەوە، ئەویش بە بزەیەكی سەر لێوەوە فەرموویەتی : "خۆزگە زمانی هەر نەكرابایەوە".
بۆ لەشیعری ئاینییەوە بازی دا بەرەو شیعری گاڵتەجاڕی؟
بلیمەتی شێخ ڕەزا لە مەیدانی ئەدەب و شیعردا پاڵی پێوە دەنا كە لە چوارچێوەی تەكیە و دەروێشی دەرچێت و بچێتە مەیدانێكی فراوانتر.
دیارە شێخ ڕەزا، لە خوت وخۆڕایی رووی لەو جۆرە شیعرە لە پڕ لە جنێو و شەڕقرۆشتنە نەكردووە و.. لەهیچەوە ئەو زمانەی ئاگربارێنەی لەلا دروست نەبووە و پەرەی نەسەندووە. بەڵام دوای گەڕانەوەی لە گەشتی یەكەمی ئەستەمبووڵەوە و مردنی باوكی و تێكچوونی لەگەڵ برا گەورە و كەسوكار و خزم و خوێش، تووشی بارێكی گەروونی ئەوتۆ بووە كە بكەوێتە جوێندان و شیعری گاڵتەجاڕی و داشۆردن گوتن.
بەپێی هەندێك بەڵگە و نموونەی شیعری و گێڕانەوەكا،ن، ئەوەمان لەلا دەچەسپێنێ كە ناكۆكی سەرەكی شێخ ڕەزا لەگەڵ بنەماڵە و خزم و خوێش، ئەوەبوە كە داوای بەشی كردووە، لە پارە و پوول و ماڵ و موڵك و میراتی. ئەنجام هیچی دەست نەكەوتووە و بووەتە جوێ،دەر و گاڵتەی بەزۆر كەس و تەنانەت رۆژگاریش كردووە.
لەزۆربەی شیعرەكانیدا داوای پاداشت و مووچە و یارمەتیـ هەر لە خزم و خوێشەوە تا دەورە پیاوانی تیرەكانی تر و فەرمانبەر و والی و سەدر ئەعزەمەكان كردووە.
جا ئەوەی نەیداوەتێ، یا موچەی دواخستووە، یا كەمی كردووەتەوە، هێرشی توندوتیژژی بێ ئامانی بردووەتە سەر و دایشۆردووە.
شێخ ڕەزا، مامۆستای شیعری داشۆردن و ئەدەبی گاڵتەجاڕیی
شاعێرێكی ڕێچكەشكێنە لەئەدەبی كوردیدا
ئەدیبان و ئەدەب دۆستان تا ئەمڕۆ تامەزرۆی شیعری شێخ ڕەزان. ئەو شاعیرەی زیاتر لە داشۆردن و شیعری هەجوو زەوقی وەردەگرت. ناوبانگی ئەدەبی ئەو بە كەركوك و شارەكانی كوردستان وبەغداو ئەستەنبوڵ و ئێراندا بڵاوبووەتەوە.
داشۆرین لە زمانی كوردیدا وشەیەكە بەرامبەر بە (هجو)ی عەرەبی بەكارهاتووە و مانای دەستنیشانكردن و بژاركردنی كەموكوڕی كەسێك یان داماڵینی كەسێتی و ناوزڕاندنی دەدا. بە كوردی دەبێتە داشۆرین، واتا ئەو نوسینەی باسی خراپی كەسێك یان شتێك دەكا، یا زەمكردنی كەسێكە بە شیعر.
داشۆرین وەك زاراوە لە ئەدەبدا وتا ڕیسوا كردن و جنێودان بە شیعر، داشۆرین سەرەتایی ترین شێوەی گاڵتەوگەپە، كە شاعیر ئەوپەڕی هونەری بەلاغەت بەكاردێنێ.
شێخ ڕەزا بەهۆی شیعرە هەجوەكانیەوە، شاعیرێكی ڕچە شكێنە لە ئەدەبیاتی كوردیدا،
شێخ كە شاعیرێك بوو هەر بە جنێو و پەردە لەسەر هەڵماڵراو بەناوبانگ بووە، لەگەڵ گەلێ لە شاعیری تردا قسەی سەیر و سەمەرە و بەتوێكڵ و بەدوو واتا بەكترییان وتووە. .
لەسەردەمی خۆیدا شەڕەشیعری هەردوو شاعیر شوكری فەزڵی و شێخ ڕەزا باسوخواسی گەرمی نێو كۆڕی ئەدیبان و شیعردۆستان بووە، بێگۆمان شوكریش شاعیر بوو و پەنجەی لەگەڵ شێخ ڕەزادا ئەدا، بەڵام شێخ ڕەزا، وەكو شەڕەكەڵەشێر مەرجی بەزاندنی ئەكرد.
كە لە شیعرەكان ورد دەبینەوە، بۆمان دەردەكەوێت كە شێخ ڕەزا، كۆمەڵێكی زۆر لە وشە بازاڕییەكانی هەر لە سنە و سابڵاغ و سلێمانییەوە بگرە تا كەركوك و هەولێر و كۆیە كۆكردووەتەوە و هەرچی جنێوی پس و قسەی سوك و ناشیرین هەیە هەمووی زانیوە و هی تازەتریشی داهێناوە و لەپاڵ وزەی شاعیرانە و داهێنەرانەیدا، بەشێوەیەكی هونەریی ئەوتۆ خستووەتە ناو قاڵبی شیعری بەرزەوە و گەیاندوویەتییە ئەوپەڕی بەرزی. بەجۆرێكی وەها ئەو شیعرانە سەرەڕای ئەو هەموو ناوەڕۆكە پەردە لە روو هەڵماڵراوەشەوە خۆی كردووە بە ناو كۆڕە گەرمەكانی گشت جێگەیەكەوە.
بۆئەوەی لەزمانی پارێزراوبن، دیارییان بۆ دەنارد
لەگەڵ خزم و دۆستانیشی، بە هەق وبە ناهەقی بە شیعر و بە قسە هەرچی بە دەما هاتبێت نەیگێڕاوەتەوە. ئەوانەی ڕەوشت و توانای سەیری ئەویان لە هونەری هەجوو دەزانی خۆیانیان لێ دەپاراست و دیاریان بۆ دەنارد تا لە تیغی زوبانی پارێزراوبن.
شێخانی تاڵەبانی، بۆ ئەوەی دەمی شێخ ڕەزا لە یەك بنێن، هەریەكە ساڵی بەرخێكیان بۆی دەنارد و ئەمە بووە باجی (بەرخانە)ی شێخ ڕەزا.
قەومەكان، بەو زاتە واح وكمی لەسەر بەحر و بەڕە
بەرخە نێرێ گەر نەنێرێ هەر كەسێ خاوەن مەڕە
دێم بە گژیا ئەیدڕم گەر (فی میسل) شێری نەڕە
با نەقەومێت و نەزانن ئەم هەموو شەڕوشۆڕە
گشت لەسەر بەرخێ شەل و كاوڕێ لەڕ و بزنێ گەڕە
زۆر كەسایەتی ناوداری سەردەمەكەی داشۆریوە
چ بە شیعر و چ بەقسە، زۆر كەسی ناوداری ئەو سەردەمەی شۆردووەتەوە، لە چەند بەیتێكدا هەجووی تێكڕا خەڵكانی چەند شارێكی كوردستانی كردووە،
هەجوەكانی ئەوەندە توندوتیژن بوونەتە هۆی دڵگیریی گەلێك بنەماڵە و پیاوی ناسراو. بۆ نموونە، لە تاكە بەیتێكدا قسەی توندی دەرحەق بە مەلا مەحمودی مەزناوە كردووە، كە یەكێك بووە لە مەلا هەرە ناودارەكانی كەركوكی ئەو سەردەمە، شێخ ڕەزا دەڵێ:
كـێ دیویەتی مــاڵـی خــــەزوور بــۆ زاوا
تۆ لە كوێ تەكیە لە كوێ بزنە گەڕی مەزناوا
شێخ ڕەزا و هونەری تەنزو گاڵتەپێكردن
قسە خۆشەكانی وەك شیعرەكانی بەگێڕانەوەی دەماو دەمی ماونەتەوە،
شێخ ڕەزا بە شیعر و بە قسە هەمیشە حازر وەڵام بووە و لەجێی خۆیدا دانەماوە و گورج وەڵامی بەرانبەرەكەی داوەتەوە.
گاڵتەكردن بە عەبدوڵا پاشای والیی موصڵ
ناوچەی پشدەر لەكاتی حوكمی عوسمانییەكان، لەسەر سنوری ئێران و عوسمانی، سەریان بۆ هیچ لایەكیان شۆڕ نەدەدكرد. گەلێك هەبوون لە كاربەدەستانی حكومەت دەكرد كە سەر لە بەردە ڕەقەكانی چیاكانی كوردستان نەدات و ڕێگەی گفتوگۆ بگرێت بۆ ڕێككەوتن لەگەڵ ئێڵی پشدەر. بەڵام عەبدوڵا پاشای والیی مووصڵ وا دەزانێ بە چەند تۆپێك دەتوانێ سەر بە پشدەرییەكان چۆڕ بكات، بەڵام سەر لە بەردە ڕەقەكانی چیاكانی كوردستان دەدا و بە شكستی و پەشیمانی دەگەڕێتەوە و لەجیاتی نیشان و خەڵات، لە پۆستەكەی دووردەخرێتەوە، شێخ ڕەزاش بە توركی و بەشێوەی مەدح گاڵتەی پێ دەكات:
بۆ ئەوەی شان و شكۆی سەڵتەنتیان پێ بناسێنیت
گوێی فەلەكی ئەتڵەسیت بە تۆپ كەڕ كرد
مەبەست ئەوە بوو ئێرانیش بگریت بەڵام،
وتت لەگەڵ ئینسافا ناگونجێت، سەرفی نەزەرت كرد
داشۆرینی فەرماندەی سوپای عوسمانی لە كەركوك
شێخ ڕەزا لە سیاسەتی وڵاتدا لایەنگری میران و میرنشینانی كوردستان و نەقدی دەسەڵاتی عوسمانی و هێرشبردنە سەر حكومەت گرتووە، كە دەیدیت زۆر هەبون لە سایەی سوڵتانەوە سامان و جاهایان پەیدا دەكرد، بەڵام زۆربەیان كەلـلە بۆشن.
حوسنی پاشای فەرماندەی سوپای عوسمانی لە كەركوك، فەرماندەیێكی بەدڕەوشت و بەدخوو بووە و زۆر ئازاری دانیشتوانی شاری كەركوكی داوە، شێخ ڕەزا بەم شیعرە هەجووە گاڵتەی پێ ئەكا:
بەسەگم وت عەجەبا خزمتە حوسنی پاشا؟
تووڕە بوو، كلكی لەقاند و وتی: حاشا حاشا
ڕاستی گەرچی سەگیشم بە خوا خۆم دەكوژم
ناوی من بێنی لەگەڵ ئیسمی خەبیسی پاشا
شێخ ڕەزا و دواكەوتن و بڕینی موچە
شێخ ڕەزا هەمیشە، لەسەر موچەی گوزەرانی، لەگەڵ مەئمورانی دارایی بگرە و بەردەی بوو و ئەوەی تەگەرەی بخستایێ كاروباری زوبانی بۆ دەهێنایە كار، لە هەجووێكی دا بۆ دەفتەردار (كە لەسەردەمی عوسمانیدا هاوتای وەزیری دارایی ئەمڕۆ بو) ، لەم بەیتە توركییەدا ئەڵێت:
بو ولایتدە جنابك اولەلی دفتردار
اولدی گبعك گبی مالیە اموری مردار
لەم ویلایەتەدا كە جەنابتان دەفتەر داربن
كاروباری مالیە، وەكو تەبعتان، مردارەوە بوو
لەیاداشتێكیدا بۆ موحاسەبەچی "ژمێریاری"كەركوك، كە بە چەند هۆیەوەكەوە كە بەدەس ئەم نەبووە چەند مانگێك موچەی شاعیر دوادەكەوێ، شێخ بەتوركی ئاوای بۆ نوسیوە:
لە مانگانەی مانگی حوزیرەنا لەناو لەپمدا پەك پارە نەما، ئەگەر هەیە چارەیەكی مانگی ئەیلوولم بۆ بكە
دەهۆڵ و زووڕنا و نەقارە لە گوێیدا لێدرێ
بەختم بە ئاگا نایێتەوە،
دەردی لاتی ڕەزا دێنێتە قسە دەنا
ئەمڕۆ سەردەمی زێڕە، كێ سەیری دیوانی شیعران دەكا
كەحكومەت مەعاشی سەیدەكانی جەباریش دەبڕێت، شێخ ڕەزا ئەڵێت:
وام ئەزانی ئێوە ساداتن مەعاشتان نابڕن
داخی داخانم جەباری خۆ لە ئێوەیشیان بڕی
لە ئەستەنبوڵ بوە ئاشنای ئەدیبانی تورك
ماوەیەك شێخ ڕەزا كەركوكی بۆ خۆی بە بەرتەسك بینیوە و لەگەڵ ژیانی دەروێشانەی تەكیە نەدەگونجا، چاوی بڕیبووە ژیانی بریق و باقی ئەستەمبوڵ.
شێخ ڕەزا لە تەمەنی بیست ساڵیدا كەركوكی جێهشتووەو چووەتە ئەستەمبوڵ و دوای دوو ساڵ گەڕاوەتەوە كەركوك.
دووەمجارلەساڵی 1886 بەرەو ئەستەمبوڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی كەووتوەتەڕێ.
ناردیانە بەغدا بۆدوورخستنەوەی لەشیعری هەجو
شێخ ڕەزا لە دوا ساڵەكانی تەمەنیدا لەسەر داوای شێخ عەلی كاكی، نیشتەجێی شاری بەغدا دەبێ بۆ ئەوەی سەرپەرشتی تەكیەی تاڵەبانی بكات،مەبەستی شێخ عەلی ئەوە بوو كە شێخ ڕەزا لە شەڕەجنێوی شاری كەركوك دوورخاتەوەو بیگەڕێنێتەوە سەر ڕێبازی دەروێشانەی باو و باپیری، بەڵام ڕەوشت و بیروباوەڕی شێخ ڕەزا لەگەڵ ژیانی دەروێشانە نەدەگونجا و تەنیا بۆ ئەوەی لەگەڵ ڕۆشنبیران و ئەدیبانی بەغدا ناسیاوی پەیدا بكات قایلبوو بێتە بەغدا.
شێخڕەزا،كۆتاییەكانیژیانیلەتەكیەیتاڵەبانیلەبەغدابردووەتەسەر.دواجار ئەم شاعیرە لە ساڵی 1910بەنەخۆشیكۆچیدواییكردووە.
ڕەخنەی لە ڕەوشتی هەندێ شێخ و دەروێشان
شێخ ڕەزا، لەگەڵ ئەم هەموو ڕێزەی بۆ ئاین و ئاینداری و ڕێبازەكانی دەروێشی، ڕەخنە لە كردەوەی هەندێ هەندێ ڕێبازی تەسەوف دەگرێت و بە پێچەوانەی ئەو ڕێبازانەی دادەنێ و بەپێچەوانەی رەوشتی پیرانی تەریقەتی دەزانێ، وەكو ئاهەنگ و سەمای مەولەوییەكان و شیر و زەرك وەشاندنی روفاعییەكان.
شێخ ڕەزا لە شیعرێكی فارسیدا دەڵێ " خەڵقی ئەم جیهانە ئەوەندە هەڵخەڵەتاوی دیمەنن، ئەگەر ئەو شێخە ئیدعای پێغەمبەریش بكا بۆی ئەچێتە سەر، من چەندسیحر و ئەفسوون و داستانی فڕوفێڵم لەم سۆفیە كافر مەزهەبانە بەچاوی خۆم دیوە".
شێخ ڕەزا لەكۆتاییی شیعرە فارسیەكەیدا دەڵێ "ئەم شێخانە جیهان بەم فرۆفێڵانە ئەخۆن، خوایە پەنا پەنای (ڕەزا) بدە لە مەكر و ڕیای ئەمانە، بەدیمەن لە بەندەكانی تۆن و بەدزیشەوە بەنگكێشن".
شێخ بەرامبەر عێراق چی دەڵێت؟
شێخ ڕەزا خەڵكی عێراق تاوانبار دەكات كە لە دژی یەكترن و ڕەنجیان بەبادا دەڕوات چونكە گوێ بە قسەی حەق نادەن و بڕوا بە قسەی هیچووپووچ دەكەن. لەم شیعرانەدا كە بەتوركیە دەڵێ:
ئەم خەڵقی عێراقە، (حەججاج) نەیتوانی چاكی كات
كە لە هەموو لایەكەوە خوێنی میللەتی دەرژێت
خوای گەورە دووڕوویی كردووەتە دە بەشەوە
نۆی داوە خەڵقی عێراق بە ئیتیفاق
ئەگەر ئاسودەییت دەوێ، لە خاكی عێراق دوور بە
شێخ ڕەزا خۆشەویستی خۆی بەرامبەر عێراق لە دوا بەیتەكانی شیعری "ئەهلی عێراق" دا دەردەبڕێت كە ئەڵێت:
لەم خاكی عێراقە زێر وەكو ئاو دەڕوات
ئەو میللەتە توونییەی لە لێواری ئاو، ئاوی لێ قەدەغەیە
لەشیعرە فارسییەكانیشیدا ئەڵێت: "لە درۆم پرسی ڕاستم پێ بڵێت، خەڵقی كام مەملەكەتی و ماڵت لە كوێیە؟ وتی من و نیفاق دوو ئیبلیس زادەین لە عێراقدا كە جێگەی باپیرمانە".
لەسەر ڕەخنەگرتن لەسوڵتان عەبدولحەمید، موچەكەی بڕا
زۆربەی ژیانی شێخ ڕەزا لە سەردەمى حوكمڕانی سوڵتان عەبدولحەمیدی دوووەم (1842- 1918)بوو.
سوڵتان بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی وشێخ و مەلاكانی لەخۆی نزیك دەكردەوەو چاودێری مزگەوت و تەكیە و خانەقاكانی دەكرد. ئەمە جگە لەوەی لەماوەی حوكمرانی سوڵتان عەبدولحەمید بۆ ڕاكێشانی دڵی موسڵمانان بە فەرمانی ئەو چەندین مزگەوت و تەكیەو مەدرەسەی دینى ئاوەدانكرایەوە. لەبەر ئەوە پیاوانی ئاینی بە چاوی پارێزەری وڵاتی ئیسلام تەماشای سوڵتان عەبدولحەمیدیان دەكرد.
شێخ ڕەزا لەسەرەتای ژیانی هەر بەو هەستە تەماشای سوڵتانی كردووەو لە شیعرەكانی مەدح و ستایشی سوڵتان عەبدولحەمیدی عوسمانی كردووە.
بەڵام شێخ ڕەزا كە دەچێتە ئەستەمبوڵ و بەچەندین ڕۆشنبیران و ئەدیبانی كورد و تورك ئاشنا دەبێ، بۆی دەردەكەوێت ئەم سوڵتانە ئەو ئەفسانەیە نییە، لەوێدا چاوی كردووەتەوەو تەماشا دەكا كار بەدەست و بەرپرسانیش بە دزی و بەرتیلخواردن میللەت دەڕووتێننەوە.
كە دەبینێ هەر والییەك دێ لەویتر خراپترە. ئەمانەش لە "باب العالی"یەوە دانراون.بۆی دەردەكەوێت دەوڵەت لە سەرەوە بۆگەنە، ئەم چەشنە فەسادە وا مەزانە تەنیا لە والی یەوەیە، وەكو ئەڵێن ماسی لە سەرەوە بۆگەن دەكات.
لە 8ی تەمموزی 1905 دا كە سوڵتان حەمید لە كاتی ڕێوەرەسمی چونە نوێژی جومعەدا هەر دەردەچێ و دەرناچێ، لە ئەنجامی تەقینەوەی بۆمبێك كە لەلایەن ئەرمەنییەكانەوە دانراوە سوڵتان هەر هیچی لێ نایێ. شێخ ڕەزا ئەم دێرەی گووتوە.
چی بڵێم حكومی خوایە، هەر خۆی خەڵكی دەژیێنێ و دشمرێنێ
دەنا دینامیت مەبەستمانی دەهێانەیە دی
چونكە سوڵتان خۆی بە خەلیفە و ئەمیرولموئمینین دادەنا، شێخ ڕەزا شوشەی (امیر) دەكاتە (حمیر)و سوڵتان دەكاتە كەری موسڵمانان. لەسەر ئەوە دەوڵەتی عوسمانی مەعاشەكەی دەبڕن.
هەجوی هەمزە پاشای موتەسەڕیفی كەركوك
بەرتیل و دزی لە حكومەتی عوسمانیدا بووبووە پیشەی كاربەدەستان، هەركەسێكیان دەكردە كاربەدەست دەیویست بەزووترین كات گیرفانی پڕكات.
هەمزە پاشا یەكێك بوو لەو كاربەدەستە بەرتیلخۆرانە. شێخ ڕەزا لە چەند شیعرێكدا هەجووی دەكات. لە شعرێكی توركیدا ئەڵێت:
"ماكەرێكی وەك حەمزە چۆن دەشێ ببێتە موتەسەڕیف؟
هەرچیت كرد تۆ بە ئێمەت كرد ئەی قاتوقڕی پیاوان؟.
لە شوێنێكی تریشدا دەڵێ
نە لە ویژدانیدا تێگەیشتن و نە لە دەماغیدا ئاوەز هەیە
تووشمان بوو بە تووشی حەمزەی بودەڵەوە، خوا فریامان كەوە.
زۆری پێ ناچێ هەمزە پاشا لە پۆستەكەی لادەبرێت، شێخ ڕەزا بەهەواڵە دڵخۆشی دەردەبڕێت و ئەڵێ:
هەر موویەكی ڕیشت دەبێتە گسكی ئەدەبخانە
دە بڕۆ كەس بۆ لابردنت خەفەتێك ناخوا
تا سەگ مابێ لە كەركوكدا بریكارت زۆرن.
لەجێی ئەو، بەهرام پاشا پۆستەكەی وەردەگرێت، بەڵام ئەویش زۆر لەو باشتر نابێت. بۆیە شێخ ڕەزا لە شعرێكدا دەڵێ:
ئەم گوێرەكە سامرییە كێیە؟ ناوی بەهرام پاشایە
توخوا سەیری وێنەی كەن، جێی تەماشایە
لە هونەر، زانست، تێگەیشتن و ئیدراك و دانش
بۆش و خاڵی، وادەزانی كە مقەوایە
ئێستە لە هەجوی حەمزە پاشا پەشیمان بوومەوە
كە حەمزە لەچاو ئەم دەییوسە (گەوادە)، ئەفڵاوتوون و دانایە.
دیسان هەجوی بەهرام پاشا دەكات:
بە كوشتن و تاڵانی ڕێگران میللەت كەوتە ژێر پێیانەوە
كەچی ڕۆژنامەكانی دەوڵەت هەر دەڵێ" سوپاس بۆ خوا ئاسایش و ئارامی سەقامگیرە"
دەترسم بە یەكجاری بینای دەوڵەت بڕوخێ
ئەو قاتوقڕییەی پیاوان كە حەمزە و بەهرامی كردووەتە پاشا
ئەی بابی عالی "سەرۆكایەتی وەزیران" چارەیەك بۆ میللەت ببینەوە
لەلایەكەوە قاتیی پیاوانە و لەلایەكی ترەوە قاتیی بەرووبووم
لەو ڕۆژەوە حەزرەتی بەهرام پاشا هاتووە
لەسایەیدا هیچ كاتێك ئاژاوە كەم نەبووەتەوە
لە لابردنی شەقاوە و ڕێگراندا بێدەسەڵات و لە تاوانكردندا ئازادە.
شێخ ڕەزا و شیعە
شێخ ڕەزا لە چامەی (ئالی عەلی)دا كارەساتی كەربەلا باس دەكات و بۆ بنەماڵەی عەلی دەكڕوزێتەوە، لەگەڵ ئەوەی هەزار نەفرەت لە بكوژانی حوسێن دەكات، دەڵێ بەڵام شیعە ئاسا مەڕۆ و نەفرین مەگەیەنەرە سەحابە و جێنشینەكان، هەر لێرەوە ناكۆكی و ناتەبایی شێخ ڕەزا لەگەڵ شیعەدا دەردەكەوێت، ڕێبازی شیعە لە زیادەڕەوی دەزانێ و دادەنێ، خۆی لە شیعە جودا دەكاتەوە. دواییش شیعە بە سەبباب (جوێندەر) دادەنێ، كە جوێن بە سێ جێنشینەكانی تری چوار نشینەكەی پێغەمبەر دەدەن (كە ئیمامی عەلی لێ دەردەكرێ).
شێخ ڕەزا بۆچوونی وایە ئەو كینەی فارسەی بەرامبەر عومەر (عومەری كوڕی خەتاب) هەیانە، كە لەڕاستیدا گرتنی ئێران و رووخاندنی دەسەڵاتی ساسانییان لە ورووژاندنی ئەم كینەیەدا، لە بەشخواردن و بەژێر لێوەوەكردنی مافەكانی (عەلی و عائشە) كەمتر نییە:
لەشعرێكی فارسیدا دەڵێ: عومەر پشتی شێرمەردانی عەجەم (فارس)ی شكاند، ڕەگوڕیشەی (جەم شا)ی دایە بەر بای لەناوچوون، ئەم هەرواو هوریایە لەبەر داگیركردنی جێنشینی نییە لە عەلی، لەگەڵ بنەماڵەی عومری كوڕی خەتاب عەجەم (فارس) كینەی كۆنیان هەیە.
هەروەها لەشعرێكدا دەڵێ:
من در این مملكت روم كە بادا ویران
خوار و بدنام شدم همچو عمر در ایران
واتا:
من لەم وڵاتی ڕۆمەدا _خوا وێرانی كا _
زەلیل و بەدناو بووم وەك عومەر چۆن لە ئێراندا زەلیل و بەدناوە
ڕەخنەگرتن لە دۆخی كۆمەڵایەتی
زۆربەی هەجووەكانی شێخ ڕەزا ڕەخنەن لە ڕەوشت و كردەوەی ئەوانەی بەر پلاری كەوتوون و هەر كەموكورتییەكی باری سیاسی و كۆمەڵایەتیی دیبێت چاوی لێ نەپۆشیوە و ڕەخنەی لێ گرتووە.
جێگە و شوێنی هەژار و دەوڵەمەند و ، دانا و نەزان و، ڕاستگۆ و درۆزن و ، ڕەوشت پاك و بەرتیلخۆر لە ناو خەڵقدا دەبینێ و ڕەخنەی لێ دەگرێت.
لە شعرێكی توركیدا كە ئەمەی خوارەوە واتاكەیەتی، دەڵێ:
" بە پژمینی لات و موفلس هاواری ناگاە ئەڵێن، بەتڕینی دەوڵەمەند، (یرحمك اللە) ئەڵێن".
بە دانای پڕ هونەر، خاوەنی عەقڵی كۆن ئەڵێن.
بە نەزانی بێ خەبەر، مورشیدی ئاگاە ئەلێن.
ئەوەی ڕاستگۆ بێت شاعیری چەوتی پێ ئەڵێن.
لەكۆتاییدا خۆی بەخۆی دەڵێ " ئەی (ڕەزا) لە دەسكەوتی ناوێكی وشك سوودی چییە؟ بەپارچە ئێسكەكەی شەتڕەنجیش شا ئەڵێن".
لەم شعرە توركیەدا شێخ ڕەزا ئەوە دەردەخات كە كەس بە نازناو و لەقەبی بەرز، بەرز نابێ و هیچ سودێكی بۆ نابێت.
لەبابەت ئەوەی كە دنیا بۆ كەس نامێنێ، دەربارەی ئەیوانی كیسرا ئەڵێت:
شكاف یكە بینی در ایوان كسرا
دهانیست گوید، بقا نیست كسرا
واتا:
ئەو درزەی لە تاقی كیسرادا دەیبینی
دەمێكە كراوەتەوە، ئەڵێ بەقاو مانەوە بۆ كەس نییە
سەرچاوەكان:
1- شێخ ڕەزای كەركوكی و شیعرە توركییەكانی: عەتا تەرزی باشی، وەرگێڕانی لە توركییەوە: ئەحمەد تاقانە، چاپی یەكەم، دەزگای ئاراس
2- شێخ ڕەزای تاڵەبانی، ژیانی پەروەردەی بیروباوەڕی: موكەڕەم تاڵەبانی
3- شێخ ڕەزای تاڵەبانی، كەڵە شاعیری خۆرهەڵاتی ناوەراست: ئەحمەد تاقانە
4- بابەت و لێكۆڵینەوەی نووسەران: شێخ محمدی خاڵ، مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی، د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ، د.نوری تاڵەبانی دەربارەی ژیان و شیعر و ئەدەبی شێخ ڕەزا.
5- داشۆرین لە نێوان شێخ ڕەزا و ئیرەج میرزادا: فەرهاد عەزیز حەسەن