06:14 - 27/01/2019

سزای سێدارە لە سایەی رژێمی بەعس دا‌

پەیسەر

یاسا دێرێك یا دوودێڕە لەسەر پارچە كاغەزێك دەنوسرێت و لەژێریدا ناوێك هەیە كە (سەدام حسین) سەرۆك كۆمارە واژۆی كردووە.. 
ئەم وتەیە ساڵی 1990 گوتراوە، بەڵام بە درێژایی دەسەڵاتی سەدام حسێنی سەرۆك كۆماری پێشووتری  لەسێدارەدراوی عێراق بە بێ ئەوەی دانیشی پێدا بنێت جێبەجێی كردووە. ئەو زۆر جار دەستەواژەی (جێبەجێی بكە ئەوسا قسەی لەبارەوە بكە) و (سەدام قسەی كرد هەموو عێراق قسەی كردووە) بەردی بناغەی ئەو یاسا نامرۆڤانانە بوون كە بەدرێژایی تەمەنیان تا 2003 ئەنجامیان داوە..

یەكێك لەو سزایانەی كە لەسەردەمی رژێمی بەعسدا دەرهەق بە خەڵكێكی زۆر ئەنجامدراوە، هەندێكجاریش وەك مەترسی و چاوترساندن نیشانی هەموو عێراقیەك نیشان دراوە، بریتیە لە سێدارەدان. سێدارە واتە هەوڵواسین بە پەت تا مردن، هەرچەندە وەك شارەزایان باسی دەكەن لەسێدارەدان لەرووی ئازارەوە لە جۆرەكانی تری كوشتن ئازاری كەمترە، پەتێكی بەهێزو توند بە شێوازێكی تایبەتی گرێدراو لەملی كەسەكە دەئاڵێنن و لەشوێنێكی بەرزەوە شۆڕدەكرێتەوە، یان هەڵدەواسرێت، بەو شێوەیە پەتەكە فشاردەخاتە سەر گەردن و هەروو دەماری شاخوێن هێنەر و خوێن بەر رادەگرێت و لەوێشەوە فشاری زۆر توند بۆ دڵ و مێشك درووست دەكات و لە ماوەیەكی زۆر كەمدا كەسەكە هەناسەی دەچنرێت و گیان لەدەست دەدات..

بڕینی هەناسەو خوێن لەماوەیەكی زۆر كەمدا كەسەكە لە پەلوپۆ دەخات. ئەو پەتەی كەلە گەردنی كەسەكە دەئاڵێت، زۆر بەهێزە و جۆرێك لە نەرمی تێدایە، گرێكانی دەكەوێتە پشتەوە لەبەر ئەوەی نەوەكو لە تەنیشتەوە بۆشاییەك دروست بكات و كەسەكە نەخنكێنێت. 
ماوەی گیانكێشان تەنها (4-5)خولەك دەخایەنێت، زۆرینەی ئەوانەی لە سێدارە دەدرێن ملیان دەشكێت، بەڵام تەنها بە مل شكاندنەكە نامرن و لە هۆشی خۆیان دەچن، ئەو لە هۆش خۆچوونە دەبێتە هۆی ئەوەی كەسەكە كەمتر هەست بە ئازار بكات..

لە رووی مافەكانی مرۆڤەوە بە هەموو شێوەیەك قەدەغەكراوە و هەر وڵاتێك ئەو جۆرە سزایەی تیچدا جێبەجێ بكرێت لە روانگەی مافەكانی مرۆڤەوە بە وڵاتێكی دژە مرۆڤایەتی دێتە ئەژمار.
لە وڵاتی عێراقی بندەستی سەدام حسین و لەكاتی جەنگی عێراق و ئێراندا(1980-1988) دا ئەو سزایە لەدژی خەڵكێكی زۆری سەربازی و مەدەنی ئەنجام دراوە، سزای لە سێدارەدان پێویستی بەبڕیاری دادوەری تایبەت هەیە، رێكاری یاسایی خۆی هەیە بۆ جێبەجێكردن، بەڵام لەسەردەمی ئەو جەنگەدا دەسەڵاتەكان شۆڕكراونەتەوە بۆ بچووكترین بەرپرسی سەربازیی لەنێو سەربازگەیەك یان رەبیەیەكدا كە بریتیە لە (سەرتیپ-ئامر فەصیل) ئەو بڕیار لەسەر كەسێك دەدات و مەحكووكی دەكات بە لەسێدارەدان، ئیدی ئەو ئامر فەصیلە با خوێندەوارییەكی ئەوتۆشی نەبێت.

پێدانی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی لە سێدارەدانی خێرا(فەوری) كاتێك لەسەر راپۆرت یان سكاڵای ئامر فەسیلێكدا بێت كە بەرزی بكاتەوە بۆ بەرپرسەكەی و دواتریش بە بێ بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە لە سێدارەدان لەسەر كەسێك یان چەند كەسێك جێبەجێ بكرێت، واتە ئەو كەسە مافی لێكۆڵینەوەو بڕیاردانی لەژێر دەستدایەو دەكرێت بە خێرایی خەڵكێك لە سێدارە بدرێت، ئەم بڕیارە كەلەبەرێكی گەورەی تێدایە كە لەوانەیە رقی كەسێتی بێتە ناو كایەكەوەو نادادپەروەری تەواو تیایدا بەرجەستە ببێت، ئەو ئامر فەسیلە دەتوانێـ مۆركی (خیانەتی نیشتیمانی) و (ترسنۆكی-واتە- ئەوانەی لەبەردەم هێرشەكانی ئێراندا هەڵاتوون) لەم جۆرە بڕیارەدا زیادەڕەوی زۆری تێدەكەوێت.

بە چاو خشاندن بە یاسا سەربازیەكانی سەردەمی جەنگدا لەو راستیە تێدەگەین كە هەموویان لە پێناوی راماڵین و نەبوونی رای پێچەوانەو بێگوێی لە جێبەجێكردنی فەرماندا بووە، تا لەو رێگەیەوە دەسەڵاتی خۆیان بچەسپێنن.

یەكێك لەو بڕیارانەی ئەنجومەنی باڵای شۆڕش دەری كردووە بریتیە لەبڕیاری ژمارە 313 لە 13/3/1988 كە دەڵێت: هەركەسێك لەسەری جێببێتەوە كە مامەڵەی بردنە دەرەوەی دراوی عێراقی ین بیانی یاخود زێر لەگەڵ فارسی دوژمندا بكات.. هەروەها مادەی 164 لە یاسای سزادانی عێراقی دەڵێت: ئەنجامدانی سزای لە سێدارەدان بۆ هەر كەسێك كە كار بۆ وڵاتی بیانی بكات، یان كار لەگەڵ كەسێ بكات كە بەرژەوەندی وڵاتێكی بیانی بشكێتەوە، یان خۆی پەیوەندی بەو دەوڵەتەوە بكات، ئەگەر لەسەری جێكرایەوە كە ئەو كارەی زیان لە بەرژەوەندیەكانی عێراق دەدات لە رووی سەربازی و سیاسی و ئابوورییەوە.

یان بریاری ژمارە 120 لە 29/1/1986 دەقەكەی دەڵێت: لە سێدارەدانی هەر كەسێك ئەگەر تەزویری پاسپۆرتێكی وڵاتێكی بیانی بكات، یان هەر بەڵگەنامەیەك كە لەلایەن دەزگا فەرمیەكانی عێراقەوە دەرچووبێت، ئەگەر لە پشتی ئەو تەزویرانەوەبەرژەوەندی مادی بۆ خۆی تێدابێت و زیان لە ئابووری عێراق بدات.
هەروەها بڕیاری ژمارە 315 لە 11/8/1990 دەڵێت: شاردنەوەو هەڵگرتنی مادە خۆراكیەكان بەمەبەستی بازرگانی ، تاوانە و بە كارێكی تێكدەرانە لێك دەدرێتەوەو رخاندنی بنیادی ئاسایشی نیشتیمانی  نەتەوەییە، هەركەسێك دەست بگرێت بەسەر ماڵی (گزاراوەو نەگوازراوە)دا هەورەها ئەوانەی كە بڕگەی یەكەم لەم مادەیە دەیانگرێتەوە.
هەروەها بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش ژمارە 91 لە 12/7/1994 دەقی بڕیارەكە باس لەوە دەكات هەر تاوانێك لەلایەن ئەندامێكی دەزگا ئەمنیەكانەوە ئەنجام بدرێت ئیتر ئاسایشی تایبەت یان گشتیش بێت.

بەپێی مادەی 59/1994 سزای لە سێدارەدانی دیاری كردووە بۆ هەر كەسێك بۆ جاری دووەم بەدزییەوە بگیرێت..
لەسەرەتاكانی جێبەجێكردنی لە سێدارەدان پێویستی بە ڕەزامەندی سەرۆك هەبوو، بەڵام بە هەر هۆكارێك بێت كە هەندێك پێیان وایە بە هۆكاری زۆری بڕیارەكانەوە بووە بڕیارێ:ی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش دەردەچێت بە ژمارە 840 لە 15/11/1988 كە دەقەكەی دەڵێت: فەرمانی لە سێدارەدان ئەگەر بڕیارەكەی پلەی كۆتایی وەرگرتبوو، دەبێت جێبەجێ بكرێت لەسەری و پێویستی بە فەرمانی سەرۆك نیە، تەنها ئەوەندە هەیە دەبێت لایەنی جێبەجێكار سەرۆكایەتی كۆمار ئاگادار بكەنەوە.

 لەم رێگایانەوە كوشتن و بڕین و لەناوبردنی خەڵكێكی زۆر لە سێدارە دران، ئەم بڕیارانە تاوانەكانی رژێمی بەعسی چەند بەرامبەر كردەوە، هەركەسێكیان بەدڵ نەبوایە دۆسییەیەكیان بۆ دەكردەوەو لە سێدارەیان دەدا، هەر بۆیە وەزارەتی (كارو كاروباری كۆمەڵایەتی –فەرمانگەی كاگێڕی و یاسایی) نوسراوێكیان ئاراستەی دەزگای هەواڵگریی گشتی(امن العامە)كردووە بە ژمارە 3357 لە 7/12/1987 تیایدا هاتووە: هۆكاری ئەوەی جەستەی ئەو تاوانبارانەی سزای لە سێدارەدانیان لەسەر جێبەجێكراوەو لەنێو سەلاجەكاندا دەمێننەوەو توانای زیاترمان نیە بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە خاوەن و كەس و كاری تاوانبارەكان ئاگایان لەوە نیەو نایەن تەرمەكانیان ببەنەوە، هۆكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەزگا ئەمنیەكان لەكاتی خۆیدا كەس و كاری تاوانبارەكان ئاگادار ناكاتەوەو ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی سزاكان لەكاتی خۆیدا جێبەجێنەكرێت.. 

بۆیە دەزگای ئاسایش بەپەلە هەستاوە بەچارەسەر كردنی ئەو كێشەیە، بەڕێوەبەری گشتی كاتێك لەو كێشەیە ئاگادار دەبێتەوە بە خێرایی چارەسەری دەكات و ئەوانەی كە بڕیاری لە سێدارەدانیان هەیە خێرا ئامادەیان دەكات بۆ جێبەجێكردنی فەمانی لە سێدارەدانەكەیان و كەس و كاریان ئاگادار دەكاتەوە.
دوای ئەوەی كەسەكان لەسێدارە دەدرێن، كەس و كاریان ئاگادار دەكرێنەوەو بەپێی بڕیاری ژمارە 29199 لە 10/4/1987 تەنها بەڵگەنامەی مردن و جەستە ساردەوەبووەكە رادەستی كەس و كارەكەیان دەكرێت و تەنها لەسەری دەنوسن بە هۆكاری ئەمنی لە سێدارە دراوە.

ئەگەر راەستكردنەوەی جەستەی لە سێدارە دراوەكان بەكەس و كاریان یەكێك بووبێت لەو رێگایانەی كە سەلاجەكانی مردووخانەكانیان بەرەو چۆڵ بوون ببات ، زۆرینەی جارەكان شوێنەواری قوربانیەكان شوێن بزر كراون وەك ئەوەی كە لە پرۆسەی بەناو (ئەنفال)دا روویدا لە دژی كورەكان و هەروەها شوێنبزركردنی ئەو هاوڵاتیە كوەیتیانەی لە ساڵی 1990 رویدا. هەروەها ئەو كارەساتە دژە مرۆییانەی كە لە دژی شێعەكان لە ساڵی 1991 ئەنجام درا.
كاتێك هەندێك لە كەس و كاری قوربانیەكان بەدواداچوونیان بۆ كەس و كارە دیارنەماوەكانیان دەكرد، یان وەڵامیان نەدەدرایەوە یان ئەگەر وەڵامێكیان دەست بكەوتایە پێیان دەگوترا: هیچ زانیاریەكمان نیە لەبارەیانەوە، كەپێشتر دەیانگوت : لە پرۆسەكانی ئەنفال دا دەستگیركراون و دەست بەسەركراون لامان..

تاوانی رژێمی بەعس تەنها سەبارەت بە كوژراوەكان نەبوو، بەڵكو لەو رێگەیەوە كەس و كارەكەشی دەخستە سەر بڕوایەك كە تاماون بەتەمای سەرهەڵدانەوەی كەس و كارەكەیان بن  و بە ئومێدی ئەو رۆژەوە بن كە بێتەوە نێویان و هەناسەی ئاسوودەیی هەڵمژن، ئەو تاوانە ئەوەندە زوو جێبەجێدەكرا كە تەنها زنجیرەیان بۆ ناوەكان دادەناو لە لاپەڕەیەكدا جێگەی چەند كەس ببوایەتەوە پێكەوە دەكوژران و هەر پێكەوەش دەخرانە گۆڕێكی بە كۆمەڵ و گۆڕە بەكۆمەڵەكانی دوای راپەڕینی 1991 ی كوردستان و دوای 2003 ی ناوەڕاست و باشووری عێراق باشترین گەواهی دەری ئەو راستییەن.
ئەو كەسانەی فەرمانی لەسێدارەدان یان كوشتنی بەكۆمەڵیان بۆ ئەنجام دراوە، نەك هەر نەیان هێشتووە تەعزێ یان بۆ دابنرێت و كەمێك لە خەم و خەفەتیان كەم بكات، بەڵكو هەندێكجار پارەی تێچوون و گواستنەوەی تەرمەكانیشیان لێوەرگیراوەتەوە، لە هەندێك خاڵەتیشدا لە رێگەی تەكسیەكەوە بەناونیشان تەرمەكەیان دەگەڕاندەوە بۆ كەس و كارەكەی..
ئەمانە بەشێكی زۆر سەرەتایی بوون لەو  تاوانانەی كە رژێمی بەعس و سەدام حسین لەرێگەی یاساییەوە دەرهەق بە خەڵكی عێراقیان دەكردو لەناو ئەوانەشدا كورد زۆرترین قوربانی دەستی ئەو رژێمە بووە..

لە دوای كۆتایی هاتن و هەڵوەشاندنەوەی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 و لە سێدارەدانی خودی سەدام حسین لە ساڵی 2006، زۆرینەی ئەو سەركردانەی كە تاوانباربوون بە لەسێدارەدانی خەڵكانی عێراقی لە رێگەی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقەوە لە سێدارە دران.
شایانی باسە تا ئێستەش ئەو سزایە بەردەوامی هەیەو بە پێی ئامارەكان تا ئێستەش جێبەجێ دەكرێت، بەڵام بە رێكارو شێوازی جیاواز.