07:10 - 02/03/2019

راسیزم دیاردەیەكی مێژویی لە شێوازێكی سەردەمدا‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

رەگەز پەرستی(راسیزم) لە سادەترین پێناسەیدا بریتیە ڕەوایەتی و سەردەستەیی بەسەر لایەنێك یان كەسێك یاخود رەگەزێكی دیكەدا لە بیروباوەڕو بۆچوون و هەڵسوكەوت و دەربڕین دا، بنەمای ئەم رەوایەتیە بەشێكی مێژووكردەو لەباوانەو دەمێنێتەوە بۆ نەوەكان، جیاوازی فەرهەنگی و رۆشنبیری و زمان و ئاین و نەژاد، هەریەكەیان بە پێی توانای شاراوە(مەعنەویی)ەكەی رۆڵی هەیە لە مانەوەو درێژەپێدانی دا. 
سادەترین نموونە بۆ ناسینەوەی رەگەزپەرستی لەپێشتری و سەردەستەیی سپی پێستەكان بووە بەسەر رەش پێستەكاندا، زاڵكردنی ئاینێكە بەسەر ئەوانی دیكەدا، فراوانخوازی زمانێكە بەسەر یەكێكی دیكەدا.
رەگەز پەرستی مێژوویەكی دێرینی هەیە و لە نێو ئاینەكانیشدا پانتاییەكی گەورەی هەیە، هەڵبژاردنی نەتەوە یان ئاینێك بەسەر ئەوانی تردا كێشەی گەورەی ناوەتەوەوەو لەو رێگەیەشەوە دابەشكاریی بیروباوەڕی لێكەوتۆتەوە كە دیارترینیان رەوایەتی بەخۆدان و ناڕەوایەتی بەو تر دانە، لەو سۆنگەیەشەوە بڕیاری كوشتن و پاكتاوی جەستەیی و فیزیكی لێپەیدا بووە. هەر لەو كاتەوەی مرۆڤایەتی دروست بووە رەگەو پەرستیش وەك دوانەیەك لەگەڵی هاتۆتە نێو كایەی ژیان، هەر ئەوەش بوەتە هۆی دروستبوونی ناكۆكی و پەیدابوونی شەڕو شۆڕ، مێژوو نوسان پێیان وایە رەگەزپەرستی خراپترین جۆرەكانی نەخۆشیە كۆمەڵایەتیەكان و هۆكاری سەرەكی پەیدابوونی ناكۆكیە مرۆییەكانە.

لەسەدەی نۆزدەیەمدا ئەم دیاردەیە زۆر بەزەقی سەری هەڵداوەو دیاردەی (بەندە- كۆیلە)یەتی لێپەیدا بووە، لێرەوە كێشەی سپی پێست و رەش پێستی ئەوەندەی تر زەق بوویەوە.
كۆیلەیی دوو هۆكاری سەرەكی هەیە، یەكێكیان خواستی كۆیلەكە خۆی تێدایەوە یەكێكی دیكەش بە زۆر و خواستی تێدا نییە، ئەوەی كە پەیوەندی بە رەگەز پەرستیەوە هەیە جیاكردنەوەو چینایەتیە، پەیدابوونی دوو دوستەی سەردەست و ژێردەستەییە، خاوەندارێتی و خاوەنی هیچ نەبوون دێتە ئاراوە، كۆیلەدار خاوەنی هەموو شتێكەو كۆیلەش تەنانەت خاوەنی گیانی خۆشی نیە، ئەمە قوڵایی دۆخی رەگەزپەرستی نیشان دەدات و تەواوی پانتایی رەوشەكە رۆشن دەكاتەوە. 
كۆمەڵناس و مێژوونوسان پێیان وایە هەركاتێك دوو دەستە یان دوو گرووپی جیاواز لە سەر شتێك كێشەو گرفت بكەوێتە نێوانیان، توندوتیژی و زیادەڕۆیی زیاتر دروست دەبێت، رەگەز پەرستی و نەژادگەرایی تۆختر دەبێـتەوە، بەڵام لە جێگەیەكدا ئەگەر یەك جۆرە نەژادو رەگەز هەبن ئەوا پێكەوبوون و بێگرفت تر ژیان دەچێت بەڕێوەو لەكاتی هەر كێشەو گرفتێكدا زوتر چارەسەر دەكرێت. 
بنەماكانی رەگەز پەرستی:
رەگەز پەرستی بنەمای زۆری هەیەو بە پێی بۆچوونی شارەزایان پێیان وایە دابەش دەبێت بۆ ئەمانەی خوارەوە:
1- رەنگی پێست: یەكێك لەپایەكانی رەگەزپەرستی جیاوازی رەنگە، باشووری ئەفەریقاو هەندێك لە ویلایەتەكانی ئەمەریكا كوشتەی دەستی رەش پێست خۆیانن، لە نێو قوتابخانەو زانكۆو چێشتخانەو تەنانەت پەرستگاكانیش بە زەقی جیاكاری دەبینرێت و مامەڵەی لەسەر دەكرێت، خراپی ئاستی رەوشەكانی مافی مرۆڤ ئەوەندە خراپە لەو ناوچانەدا كە پانتاییەكی زۆری راپۆرتەكانیان  بۆ ئەو مەبەستانە تەرخان دەكەن، رەش پێستەكانیش بە شێوەیەكی گشتی تا ئێستەش خۆیان بەكەمتر لە سپی پێستەكان دەزانن و لە وڵاتانی سپی پێستیشدا ئەگەر جیاوازییان لەگەڵ نەكرێت بە دەست كەوت باسی دەكەن و ئەژماری دەكەن.
2- نەتەوە: نەتەوەبە یەكێك لە پێكهاتە گرنگەكانی مرۆڤایەتی دادەنرێت و دەبێت بەكار بهێنرێت لەمەبەستی ئاڵوگۆڕی زانیاری و كاریگەری ئەرێنی دروست كردن كەچی بەیەكێك لە بنەماكانی جیاكاری رەگەزیی و نەژاد پەرستی دادەنرێت، بە پێی وتەی شارەزایان نەتەوە لەسەرەتاوە لەچەند تیرەو هۆزێك پێكهاتووەو دواتر فراوان بووە، هەندێك بنەمای دیكەی وەكو ئاینیش دەبێتە هۆی بونیاتی نەتەوە وەك ئەوەی لاە یەهودیەكام و مەسیح و ئیسلامیش هەیە.

3- زمان: زمان لەبنەڕەتدا بۆ تێگەیشتن و نزیك بوونەوەی مرۆڤەكانە لە یەكتری بەڵام كاتێك زمانێك بەسەر ئەوی دیكەدا زاڵ دەكرێت و رێگری لە بەكار هێنانی زمانێك دەكرێت، وەك ئەوەی لە توركیا لەگەڵ كوردەكان ئەنجام دەدرێت.
4- كلتور: هەموو گەل و نەتەوەو تەنانەت پێكهاتە بچووكەكانی كۆمەڵگەش كلتوری تایبەت بە خۆیان هەیەو بەرگری لێدەكەن و كار  بۆمانەوەو بەردەوامیەكەی دەكەن، ئەم كلتوورە ئەگەر بە ئاراستە دروستەكەی بەكار نەهات زیانی گەورەی لێدەكەوێتەوەو لەبری قازانج بە زیانی گەورە بەسەر كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دا دەشكێتەوە، هەر لەم رێگەیەوە كەمینەكانی دونیا لەنێو سەرجەم گەل و نەتەوەو وڵاتەكاندا بەرەو توانەوەو لەناوچوون چوون و ئەوەش كەماوەتەوە هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە. فەرهەنگە باڵاكان بەردەوام كار بۆ لەناو بردنی فەرهەنگە بندەستەكان دەكەن و ئەوەش بوارێكی فراوانی دەركەوتنی رەگەز پەرستییە.
5- بیروباوەر: مرۆڤ بە بێ بیروباوەڕو جیاكردنەوەی پەسەندو ناپەسەند، ناتوانێت وەك پێویست لەنێو كایەكانی ژیاندا بەردەوام بێت، ئیدی ئەو بیروباوەڕە بە دیوی ئەرێنیدا بێت و وەرگیراو و پەسەندبێت، یان بەدیوە نەرێنیەكەیدا و رەتكردنەوەی بیروباوەڕێكی دیاریكراوبێت، وەرگرتن یان رەتكردنەوە بوارێكی گەورەیە بۆ دەركەوتنی رەگەز پەرستی، مێژووی ئاینەكان (ئاسمانی و مرۆیی) پڕیەتی لەو نموونانە، شەڕی خاچپەرستەكان و پەیوەندی ئاینەكان و بەریەك كەوتنیان بەڵگەی سەرەكی ئەو بابەتەن. 
ئەمە جگە لە بیروباوەڕی سیاسی یان فیكری كاتێك لەگەڵ نەیارێكی خۆی دەكەوێتە كێشەوە چەندە توندوتیژی لێبكەوێتەوە، وەك هەموو ئەو جەنگانەی نێوان دەوڵەتەكان و حیزب و لایەنە سیاسیەكان بە درێژایی مێژوو دەركەوتوون.

6- چینە كۆمەڵایتەیەكان: چینایەتی لەنێو زۆرینەی كۆمەڵگە مرۆڤایەتیەكاندا بوونی هەبووە، لەنێوان دەوڵەمەند و هەژار، شێخ و مسكێن، خاوەن كارو كرێكار، ئاغاو دەرەبەگ و خەڵكی رەش و رووت و رەنجبەر، هەموو ئەمانە رێگە خۆشكەر بوون بۆ سەرهەڵدان و پایەداریی رەگەز پەرەستی، بێگومان لە هەموو كۆمەڵگەیەدا ئەم جۆرە چینانە بوونیان هەبووەو هەر دەشبێت، بەڵام دەكرێت بەدیوە ئەرێنیەكەیدا بەكار بهێنرێت و بخرێتە بەرژەوەندی كۆمەڵگەوە نەك بچێتە نێو بازنەسوورەكەی رەگەزپەرستی یەوە.
ئەمانەو چەندین رواڵەتی دیكەی رەگەز پەرستی هەن، لەگەڵ ئەوەشدا جیاكاری رەگەزی كە بەشێوازی جیاواز دەردەكەوێت رۆڵی كاریگەرییان هەیە، لەوانەش:
جیاكاری رەگەز پەرستانە بریتیە لە مامەڵەكردن بە شێوازی جیاواز و جیاكاری و دانانی خشتەی جۆراوجۆر بۆ هاوڵاتیان، كە ئەویش دابەش دەكرێت بۆ رەگەز، پشت، نەتەوەو ئاین، لەم رێگەیەشەوە دۆخێكی دوژمنكارانە بێتە ئاراوە، جیاكاریی رەگەز پەرستانە لە ئێستەدا هەندێك لەوڵاتان ئەم جۆرە جیاكارییانەیان بە پێی یاسا قەدەغە كردووە لەوانەش:

1- رەگەز پەرەستی راستەوخۆ، ئەوەش بەمانای سوكایەتی بە كەسێكی دیارریكراو بكرێت و لەبەرامبەردا پشتیوانی لەیەكێك بكرێت یان ئەوی بەسەردا بەرز بكرێتەوە، لەو كارەدا هەنگاوەكان رون و دیابن و هیچ شاراوەیی و پاساوێك هەڵنەگرێت، وەك ئەوەی كار بەیەكێك نەكرێت یاخود بێبەش بكرێت لە خزمەتگوزارییەك تەنها لە بەر هۆكاری ئاین یا زمان یان نەتەوەو رەنگی پێست و هتد..
2- جیاكاری ناراستەوخۆ: ئەوەش بەدانانی هەندێك یاساو رێسای نەشیاوو نەگونجاوی وا كە زیان لە كەسێك یان گروپ و دەستەیەك بدات، بەمەرجێك جێبەجێ نەكردنی ئەو یاسایە كێشەی بنەڕەتی لە كارەكەدا دروست نەكات، وەك ئەوەی بۆ كارێكی ئاسایی كەسێك بیانەوێت كەسێك لە نەتەوەو رەگەزو پێستێكی جیاواز وەرنەگرن، بەپێی یاسا لەمپەری بۆ دروست بكەن وەك ئەوەی بە كەسێك بگوترێت دەبێت زمانی چینی بزانیت، لەكاتێكدا پێویستی ئەوتۆی نەبێت بە زانین یان نەزانینی ئەو زمانە.

3- تەنگ پێهەڵچنین: جێگە پێلــێژكردنی كەسێك لەبەر خاتری یەكێك لەبنەماكانی رەگەزپەرستی، وەك ئەوەی گێچەڵ بەكەسێك بكرێت كە پێستی لەپێستی ئەوانی دیكە ناچێت یان لە نەتەوەیەكی دیكەیەو هەڵگری ئاینێكی دیاریكراوە، یاخود جل و بەرگێكی كلتووۆی خۆی لەبەركردووە، لەبەر ئەوانە كاری پێنەدرێت یان لە كارەكەی دووربخرێتەوە.
شێوەكانی رەگەز پەرستی:
رەگەز پەرستی لە زۆرشێوەی جیاوازدا خۆی دەنوێنێت و ڕوبەڕوویان دەبێتەوە، لەوانەش:
1- جیاكاریی تاكەكەسی: زۆرجار رەگەز پەرستی رووبەڕووی تاكە كەس دەبێتەوە، وەك ئەوەی رەفتاری نەشیاوو و نەگونجاو لەبەرامبەر كەسێكدا ئەنجام دەدرێت لەبەر یەكێك لەو بوارانەی دەكرێت رەگەز پەرستی تێدا ئەنجام بدرێت. بەتایبەتی لەو بوارانەی كە ناكرێت جیاكاری تێدا ئەنجام بدرێت وەك خزمەتگوزاری و مافەكانی ژیان و تەندروستی و خوێندن و هتد..

2- جیاكاریی یاسایی: هەندێكجار رەگەز پەرستی ئاراستەی دەستەو تاقمێك دەكرێت و لەو ریگەیەشەوە بەیاسایی دەكرێت و رووكەشی یاسایی بەباڵادا دەكرێت، وەك ئەوەی لە مێژووی كورددا لەناوچە دابڕێنراوەكان زەوی و ماڵ و موڵكەكانیان بەزۆر لێسەنراوەتەوەو بۆ ئەو مەبەستەش چەندین بڕگەی یاساییان وەك پاساو هێناوەتەوە، یان ئەو رەش پێستانەی كە مافی موڵكدارێتییان لێوەردەگیرێتەوە لەوڵاتانی سپی پێست، یان وەك ئەو حاڵەتەی كە لە كیشوەری ئوستورالیادا تا ئێستەش مافی پەنابەرێتی نادرێتە رەش پێستەكان.
3- جیاكاریی دامەزراوەیی: هەندێكجار رەگەز پەرستی دەكرێتە دامەزراوەیەك بۆ ئەوەی ماف و ئیمتیازات لەسەر حسابی لایەك یان چەند لایەك لەبەرژەوەندی لایەنێك یان چینێكی دیاریكراو بشكێتەوەو سوود لە مافەكانیان نەبینن، وەك ئەو دەسەڵاتەی كە لە هیندستان هەیەو چینێكی دیاریكراوی دەرەبەگ هەمیشە لە پێشەوەن و كارەكان لە بەرژەوەندیی ئەوانە و لە زیانی زۆرینەی خەڵك.
رەگەز پەرستی و نموونە سەردەمیەكان:
گەرچی رەگەز  پەرستی مێژوویەكی دێرینی هەیەو لەسەرەتای ژیانی مرۆڤایەتیەوە لەگەڵی هاتووە و مرۆڤی ئەم سەردەمەش لەزۆر رووی ژیانەوە پێشكەوتووە، بەڵام تا ئێستە نەیتوانیوە ئەو بەربەستە گەورەیە بشكێنێت، لە ئێستەدا لە زۆرینەی وڵاتەكانی جیهاندا نەك هەر رێگەی لێنەگیراوە بەڵكو –بەداخەوە- روو لە زیادبوونە، لەوانەش:

1- جموجووڵی بزوتنەوەی زایۆنیزم لەبەرامبەر خاك و گەلی فەلەستین دا، بە هۆی سیاسەتی ئیسرائیلەوە كە بەشێك لە یاساكانی لەسەر بنەمای رەگەز پەرستی (نەژادی و ئاینی) دڕژراوە، رۆژانە ئۆردوگای نیشتەجێبوون لەسەر خاكی جوتیارەكانی فەلەستین دەكاتەوەو بەزۆر لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان دەریان دەكات و لە جێگەی ئەوان دەدرێتە خەڵكی خۆیان و نیشتەجێیان دەكەن، شارەزایان پێیان وایە پاڵپشتی سەرەكییان ئەو جیاكارییەیە كە خۆیان بە (شعب الله المختار) واتە گەلی هەڵبژێردراوی خودا دەزانن و شارەزایانی مێژووی ئاینەكانیش ئەو راستییە ناشارنەوە كە لەسەردەمانێكدا ل لایەن خوداوە وەها پەیامێكیان پێگەشتووە و لە كتێبە ئاسمانیەكەی خۆیان –تەورات-دا بە روونی باسكراوەو لە قورئانی پیرۆزیشدا ئەوە دووپات كراوەتەوە.
2- دوای روداوەكانی 11 سێبتەمبەر 2001 كە هێرش كرایە سەر هەردوو تاوەری بازرگانی ئەمەریكا و بەشێك لە بینای پینتاگۆن، لەو رۆژانە بە دواوە لەروانگەی فیكری و تێڕوانین و ئایندارییەوە بەچاوێكی رەگەزپەرستانە لە خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانن، بەو پێیەی ئەنجامدەرانی ئەو كارەموسڵمان بوون و خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون، لەبەرامبەر ئەوەشدا دەبێت بگوترێت ئەو هێرشە دەرئەنجامی رەگەز پەرستی ئەو كەسانە بوو كە مافیان بە خۆیان داوە هێرش بكەنە سەر ئەمەریكا، بەتایبەتی شوێنێكی بازرگانی كە شوێنێكی گشتییە.
3- ئەڵمانیەكان لەبەرامبەر سامیەكان(یەهود)دا رەگەز پەرستی گەورەیان ئەنجام داو لە دەرئەنجامی ئەوەشدا (هۆڵۆكۆست)رویدا، كە بووە هۆی كوشتن و قەتڵ و عامكردنی زیاتر لە 6 ملیۆن یەهودی و هەر بەو بۆنەیەشەوە نزیكەی 5 ملیۆن كەسی دیكە تێوەگلاون و كوژراون لە سەرانسەری ئەوروپادا، ئەوەش بە هۆی سیاسەتی ناڕەواو رەگەز پەرستانەی نازیەكانەوە.

4- جوڵەی رەگەز پەرستانەی بەتایبەتی وئەمەریكیەكان و رۆژئاوا بە گشتی لەبەرامبەر گەلی یاباندا، تا دواجار لە لە رۆژی 6/8/1945 بە هۆی بۆمبارانی بەچەكی قەدەغەكراوی نێو دەوڵەتی دوو شاری بەناوبانگ و پڕ لە حەشیمەتی یابانی (هێرۆشیما و ناكازاكی) خاپورو وێران كران و بووە هۆی كوژرانی زیاتر لە 220 هەزار كەسی بێچەك و تا ئێستەش كاریگەریەكانی ئەو چەكە لەسەر گەلی یابان ماوە، یابان ساڵان لە یادی بۆمباران كردنی ئەو دوو شارەدا ئاماژە بە رەگەزپەرستی ئەمەریكیەكان دەدات.
5- یەكێكی دیكە لە نیشانەكانی رەگەزپەرستی لەناوچەكەی خۆمان، هەڵوێستی حیزبی بەعسی عەرەبی ئیشتراكی بوو لەبەرامبەر كوردو بۆ ئەو مەبەستەش بە چەندین رێگا رەفتاری رەگەز پەرستانەیان لەدژ ئەنجام داوە، لەوانەش (ئەنفال)ی خەڵكی سڤیل و بێچەكی كورد لە زۆربەی ناوچەكانی باشووری كوردستان كەلە 8 هەڵمەتی ستەمكارانەی ئەو رژێمەدا نزیكەی 182 هەزار كەس بە زیندوویی كران بە ژێر خاكەوە. جگە لەوەش رەوشی (تەعریب واتە بە زۆر كردن بە عەرەب) و (تەبعیس – بەمانای بەزر كردنی خەڵكی بە بەعسی) تا ئێستەش قسەی سەرزاری خەڵكی عێراقەو لە ئاستی ئاینیشدا ئەو دەسەڵاتە خۆی بە هەڵگری ئاینزای سوونە دەزانی و بۆ ئەو مەبەستەش هەڵوێستی رەگەز پەرستانەی ئاینی لەبەرامبەر ئاینزا-مەزهەب-ی شێعەدا بەكار هێناوە، هۆڕِەكانی باشووری عێراقی وشك كردو سەركوتی خوێناوی شۆڕش و خۆپیشاندانەكانی ئەو ناوچەیەیان كردووە كە بوەتە هۆی كوژرانی هەزاران كەس. وەك لە سەرەتاشەوە ئاماژەمان پێكردووە ناوچە دابڕێنراوەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان قوربانییەكی گەورەی رەگەز پەرستی بوون و تا ئێستەش بە دەستیەوە دەناڵێنن.

ژینگەی رەگەز پەرستی:
رەگەز پەرستی وەك هەر بیروباوەڕ و مەزهەبێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی پێویستی بە ژینگەیەكی تایبەت بە خۆی هەیە، شارەزایان باس لەوەدەكەن رەگەز پەرستی زۆرتر لە نێو ئەو كۆمەڵگایانەدا پەرەدەستێنێت كە ئەم خەسڵەتانەی تێدابێت:
1- باوەڕ بەجیاكاری هەبێت لەنێو تاك و كۆمەڵگەدا. بۆ ئەوەی بەرەنگاری رەگەزپەرستی كەمبكرێتەوە دەبێت كار لەسەر تاك بكرێت بۆ ئەوەی بەرەبەستێك دروت بكرێت و چیتر مرۆڤەكان نەبنە قوربانی.
2- تەفرەقە، كە پێی دەگوترێت ماڵ جیایی و هەركەس بۆ خۆی ، بەو مانایی ئەو (كەس و)گەلانەی كە رەوایەتی بە بوونی جیایی و فرەیی دەدەن و لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕیان بە قبووڵكردنی ئەوانی دیكە نیە، رێگە بۆ رەگەز پەرستی خۆش دەكەن، پێی بزانن یان نە زەمینەی لەبار بۆ گەشە سەندنی رەگەز پەرستی، بۆ چارەسەری ئەوەش وەك ناكرێت رێگە لە فرەیی بگیرێت دەبێت فەرهەنگی یەكتر قبوڵكردن بەبوونی جیاوازیەكانەوە پەرە پێبدرێت.

یەكسانی لە نێوان مرۆڤەكان و نەبوونی جیاوازی لە نێو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی یەكێكە لە بنەما سەرەكیەكانی دژ بە رەگەز پەرستی، شارەزایان پێیان وایە لە رێگەی رەگەز پەرستییەوە مرۆڤایەتی بەتاك و كۆ زیانی گەورەی بەردەكەوێت، بەڵام لەرێگەی زانست و زانیارییەوە دەكرێ لەمپەر لەبەردەم گەشەسەندن و پەرەگرتنی رەگەز پەرستیدا دروست بكرێت.. ئەمەش تەنها بە لایەنێك یان چەند لایەنێك ناكرێت و ئەوانەی كە لەوڵاتانی ئەوروپی نیشتەجێن و خەڵكی رۆژهەڵاتن چەند دەستەواژەی رەگەز پەرستییان لە دژ بەكار دەهێنرێت لەوانەش پێیان دەگوترێت (زنجی – نیگرۆ- سەر رەش) و هی تریش..