نەوت پاشەڕۆی مرۆڤەكانە، ئێمە نوقمی ئەو پیساییانە بووین. وەزیری نەوتی فەنزوێلا- بیریز ئەلفۆنسۆ. مێژوو باس لەوەدەكات، كە دیاردەی كۆیلایەتی مێژوویەكی دێرینی هەیە، زۆرینەی لاپەڕەكانی ئەو مێژوو پڕیەتی لەچەوساندنەوەی مرۆڤ لە لایەن برامرۆڤەكانی خۆیەوە، مێژووی كۆیلایەتی دیرۆكێكی دەیان هەزار ساڵەیە، شارەزایان باس لەوە دەكەن بە زۆری دەگەڕێتەوە بۆ گواستنەوەی قۆناغی ژیانی مرۆڤەكان لە قۆناغی (ڕاووشكار)ەوە بۆ قۆناغی (كشتوكاڵ و نیشتەجێبوون)، ئەوەش لەبەر ئەوەی كشتوكاڵ زیاتر پێویستی بە دەستی كار هەیەو رێگەیەكی باشترە بۆ ژیان، ئەوەی سەرەوە (ویل دۆرانت) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا (چیرۆكی شارستانیەت) تۆماری كردووە. شرۆڤەكاران جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كشتوكاڵ دەبێتە یەكەم بنەمای نیشتەجێبوون و لەوێشەوە گوند و شارەكان دروست دەبن دوای دروستبوونی شارەكانیش رژێمی موڵكداری دێتە پێشەوە، موڵكداریش سەری لە كۆیلەداری و بەندایەتییەوە دەردەچێت، ئەم قۆناغەی ژیانی مرۆڤایەتی زۆر لەبارترو گونجاوترە بۆ گەشەكردنی كۆیلایەتی تا قۆناغی ڕاووشكار، لەبەر ئەوەی لەم قۆناغەدا بەریەك كەوتن و پێویستی مرۆڤ بە یەكتری كەمترە، لەبەر ئەوەی ژن و منداڵ خەریكی كارە بچووك و سەرەتاییەكانن و پیاوی ماڵ سەرقاڵی راوو شكارە، هەربۆیە گشتیان خەریكی راوكردن و كوشتنەوەی نێچیرەكانیان دەبن، شارەزایان باوەڕیان وایە مرۆڤەكان كاتێك وازیان لە راوكردن هێنا تووشی تەمەڵی و دانیشتن هاتن، لەبەر ئەوەی لە قۆناغی راوو شكاردا ئەگەر خێزانەكان نەچوونایەتە راوكردن بەشە خۆراكی ئەو رۆژانەیان نەدەبوو، بەڵام لە قۆناغی كشتوكاڵدا دەبوو دوو كاری سەرەكی ئەنجام بدەن، یەكەمیان بریتی بوو لە پێڕاگەیشتنی رۆژانە بۆ زەویەكان و كاری دووەمیش رێكخستنەوەی ئەو زەویانەیە. ئەگەر رێكخستنی زەویەكان بۆ خودی كەسەكان بووبێت ئەوا دەكرێت بەمەیلی خۆی و بە پێی خواستەكانی خۆی كاری تێداكردبێت، بەڵام ئەگەر بۆ كەسێكی دیكە كاری كردبێت، ئەوە دەبێت لەكات و شوێنی خۆیدا ئەنجام بدرێت، لێرەشەوە مرۆڤەكان دابەش دەبن بەسەر چەند بەشێكدا، بەهێز و بێ هێز، شارەزا و نەزان، خاوەن كار و كرێكار، ئەوانەی كە بەهێزی بیركردنەوەو جەستەیی بوون بیریان لەوە كردەنەوە، كەم تواناكان بەكار بهێنن بۆ مەرامی خۆیان، هەر لەم قۆناغەدا مرۆڤەكان كاتێك دەچوونە جەنگەوە بیریان لەوە كردوەتەوە بەرامبەرەكانیان بە زیندوویی بگرن بۆ ئەوەی لە كێڵگەكانیاندا كاریان پێبكەن، هەر بۆیە مێژوو نوسان باس لەوەدەكەن لەقۆناغی كشتوكاڵدا رێژەو ژمارەی كوشتن كەم بوەتەوە لەچاو قۆناغی راووشكاردا، خواردنی گۆشتی یەكتریش كەمتر بوەتەوە، هەرلەم قۆناغەدا بنەماكانی رەوشت و رەفتار پێدادەكوتن و لێرەوە تەرێز لە كوشتنی یەكتری و خواردنی گۆشتی یەكتری دەكەنەوە، ئەوان لەم قۆناغەدا زۆرتر كاریان لەسەر فڕاندنی یەكتری كردوەتەوە بە زیندوویی، شارەزایان پێیان وایە خەڵك و چینە بەهێزەكان كاریان لەسەر ئەوە دەكرد، بدەن بەسەر ئەوانی دیكەدا و بیانگرن و بیانكەنە كۆیلەو كاریان پێبكەن و تەنها بەنانەسكێ درێژە بە ژیانیان بدەن، لێرەوە بنەماكانی كۆیلایەتی بە شێوەیەكی فراوان دادەنرێت. دوای ئەوەی سەردەستەو بەهێزەكان دەرئەنجامەكانی ئەو پرۆسەیەیان بەچاوی خۆیان بینی كاری زیاتریان بۆكردو بگرە هەندێكجار كاریان ببوە ئەوەی هێرش بكەنە سەر لایەك بەمەبەستی هێنانەوەی كۆیلە، ئەمەش بووە پاڵنەرێكی گەورە بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ، بەڵام بە شێوەیەك ئەنجام بدرێت كەمترین خوێنی تێدا بڕژێت و بە زیندوویی دەستگیریان بكەن. هەرچەندە مێژوو نوسان باس لەوە دەكەن بەهاتنی ئاینی ئیسلام بۆ ناوچەی كەنداوی عەرەبی دیاردەی كۆیلایەتی كەم كردوەتەوەو هەندێكیش دەڵێن بن بڕی كردووە، بەڵام بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونانەش شارەزایان دەڵێن دیاردەی كۆیلایەتی تا سەرەتای شەستەكانی سەدەی رابوردووش هاتووە، هەندێك لە سەرچاوەكان باس لەوەدەكەن بازرگانی كردن بەكۆیلەوە لەساڵی 1962 لەژێر فشارەكانی رۆژئاواو راپۆرتەكانی مافەكانی مرۆڤ كۆتایی پێهاتووە، هەروەها باس لەوەش دەكەن لەناو كەعبەو لەتەنیشت ماڵی خودا دا وەك سەردەمی پێش ئیسلام كۆیلەكانیان داناوەو كڕیارەكان بەپێی خواستی خۆیان چوونەتە كڕینیان، ئەڵبەتە كۆیلەكان لە هەردوو رەگەزی (نێر) و (مێ) بوون و پارچەیەكی بچووك نەبێت جلوبەرگیان لەبەردا نەبووە، ئەگەر پێوستیشی كردبێت ئەو پارچەیەش لابراوە، بەڵام بۆ رەگەزی مێینە ئەگەر تەمەنی گەورەبووبێت پارچەیەكی تەنكیان لەبەردا بووەو لەسەر شۆستەو شوێنە برزەكان دانراون و مشتەریەكان بە ئارەزووی خۆیان سەیریان كردوون، كڕیارەكان لەنێو خۆی مەككەو دەرەوەش هاتوونەتە ئەو بازاڕەو بە پێی پێداویستی خۆیان كۆیلەیان كڕیوە. دادنانی نێرینەكان بەشێوەیەك رێكخراوە كە پیاوە بەتەمەنەكان لە ریزی پێشەوەو لەدوای ئەوانیشەوە منداڵ و مێرمنداڵەكان دانراون، كڕیارەكان بە پێی شارەزایی و سەلیقەی خۆیان سەیری قاچ و باڵ و دەم و ددانی كۆیلەكانیان كردووە و لەو رێگەیەوە زانیویانە تەمەنی چەندە و چەندی لەباردایە بۆ كاركردن، پرسیاریان لێدەكردن بۆ ئەوەی بزانن ئەو كۆیلانە زمانی عەرەبی شارەزان یان نە، هەر كۆیلەیەك زمانی عەرەبی زانیبێت نرخی لەوانی دیكە زۆرتر بووە، بەحسابی خۆیان بۆ ئەوەی مامەڵەكەیان دروست بێت كڕیارەكان لە كۆیلەكانیان پرسیوە: دەتەوێت خزمەتم بكەیت؟ ئەویش لەوەڵامدا گوتوویەتی بەڵێ، ئیدی گرێبەستەكە چووەتە بواری جێبەجێكردنەوەو بەرگی شەرعی بوون و یاساییان كردووە بەبەردا. چیرۆكی زیندووكردنەوەی كۆیلایەتی و كڕین و فرۆشیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1855 كاتێك عەرەبستانی سعودی لەژێر فەرمانڕوایی دەوڵەتی عوسمانی دابوو، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن (كامل پاشا) والی عوسمانیەكان بووە لە حیجاز و لە مەككە نیشتەجێ دەبێت و دەڵاڵ و بازرگانەكانی كۆیلە كۆدەكاتەوەو پێیان دەڵێت لە (باب العالی- واتە سوڵتانی عوسمانیی)ەوە رێگەیان پێدراوە كۆیلە رابگرن و كڕین و فرۆشیان پێوەبكەن. ئەو بڕیارەش دەبێتە مایەی كێشەو دووبەرەكێ لەنێو شەقامی گشتی مەككەداو چەندین پیاهەڵپرژان و شەڕو خوێن رشتن لە نێوان مەككەییەكان و توركەكاندا روودەدات، بۆماوەیەكی زۆر ئەو كێشەیە دەمێنێتەوە تا دواجار ناچار دەبن بەیەكلایی كردنەوەی. لەو ساڵانەدا حیجاز لە ژێر كاریگەریەكانی ئەو ئاراستەیەدا بوو، كە پێی دەگوترا (ئاراستەی زەریای هیندی) لەروانگە جوگرافیەكەیەوە وەرگیرابوو، كە خۆی لە بازرگانی و شارستانی دا دەبینییەوە لە رێگەی دەریای عەرەبی و دەریای سوورەوە ئەنجام دەدران، پێشتر عەرەبستانی سعودی پەیوەنیەكانی زۆرتر لەگەڵ میسر و باكوورو ناوەڕاست و باشووری ئەفەریقاوە هەبوو لەوانەش سودان و تەنزانیا و كبیتاون و كەنارەكانی یەمەن و حەزرەمەوت و مەسقەت و لە رۆژهەڵاتیشەوە لەگەڵ سەنگافوورە و ئەرخەبیل و ئەندەنوسیاو مالیزیا و بەشێك لە تایلاندو چین دابوو، ئەو كات دەكرا بگوترێت هەمویان لە دەوری بابەتێك كۆدەبوونەوە كە بریتی بوو لە شوێن كەوتەی مەزهەبی شافیعی، ئەو مەزهەبە فیقهیە ئاسانكاریی زۆری كردووە بۆ كڕین و فرۆشی كۆیلە و رێگەشی داوە بە مامەڵەكردن بە (جاریە- كەنیزە)ەوە. لەو سەردەمانەدا حیجاز لە دۆخێكی هەژاری و نەدارییەكی گەورەدابوو، بەجۆرێك توانای خۆژیەنی نەبوو، كاربەدەستەكانی بیریان لەوە دەكردەوە چۆن بتوانن شكۆی لەدەست چوویان بگێڕنەوە، بگەڕێنەوە بۆ شارستانیەتیەك كە شانازییان پێوەكردووەو لەدەستیان چووە. رۆژی 10 كانوونی دووەمی 1877 رۆژنامەی (تایمز)ی لەندەنی هەواڵێكی بڵاوكردوەتەوەو وتیایدا هاتووە: پیاوێكی رەش پێستی تەمەن 20 ساڵ بە مەلەكردن پەنای هێناوە بۆ كەشتیەكانی بەریتانیا و داوای لێكردوون پەنای بدەن و دەربازی بكەن لە گەورەكەی، (كۆماندۆر وارتن )ی سەرۆكی كەشتیەكە بووە و كابرا لێی پاڕاوەتەوە رادەستی ئەو كابرایەی خاوەنی نەكاتەوە هەرچەندە زۆر باش بووە لەگەڵی و مامەڵەی خراپی نەبووە، بەڵام لەبەر ئەوەی جل و بەرگەكانی تەنك و خراپ بوون هەمیشە سەرمای بووە، بە پێی یاساو رێكەوتنەكانی ئەو سەردەمە رادەستی نوێنەری ئەوكاتەی عوسمانیەكانی دەكەنەوە لە جەددە، كاتێك ئەم هەواڵە لە رۆژنامە بڵاو دەبێتەوە كۆمەڵەی ریشەكێشكردنی كۆیلایەتی هەریەك لە (جۆزیف كوبر و ئادمۆند ستورج) بروسكەیەكی خێرا دەنێرن بۆ هێزە بەریتانیەكانی ناوچەكەو پێیان رادەگەیەنن، هەركات كۆیلەیەك پەنای بۆ هێنان بە هیچ شێویەك رادەستی دەسەڵاتدارانی ناوخۆیی نەكەنەوە. دوای ئەوەی سەرۆكی كەشتیەكە كەوتە لێكۆڵینەوە لەو بەندەیە بۆی دەركەوت كە ناوی (مەرجان)ەو بەربەرەكان فڕاندوویانە كاتێك لەكەنارەكانی روباری نیل بینیویانە و لە رێگەی چەند بازرگانێكەوە كڕین و فرۆشیان پێدەكەن و دواجار لای كەسێك دەگیرسێتەوە بەناوی (ابراهیم عجلان)، كارەكانی راگەشتن بووە بە بەلەمەكانی داو یارمەتی دانی ئەو كەسانەی سوار دەبن و باركردن و داگرتنی شت و مەكەكانی و لەبەرامبەر ئەوەشدا خۆراك و شوێنی حەوانەوەی بۆ دابین بكات، ئەو باسی لەوەش كردووە لە بەر ئەوەی سەرمای بووە هەر لە خۆیەوە هاتووە بە خەیاڵیدا خۆسەری روو لە كەشتیەكەیان بكات. روداوەكەی -مەرجان- بەیەكەم دەركەوتەی كۆیلە لە جەدە دادەنرێت، بۆ ئەومەبەستە نوێنەری وڵاتانی رۆژئاوایی كەوتنە بەدواداچوونی ئەو دیاردەیە. بە پێی سەرچاوەكان بازرگانی كۆیلەكان لەهەردوو بەری دەریای سوور رەواجێكی گەورەی هەبووە، لە كەنارەكانی (جیبۆتی) و (سۆماڵ) و (ئەریتریا) یەوە خەڵكیان هێناوە بەرەو كیشوەری ئاسیا كە دەكوێتە رۆژهەڵاتی دەریای سوور و بە دیاریكراویش عەرەبستانی سعودیە. دوای ئەوەش دەرگا بە ڕووی خەڵكی قەوقاز و جاوا دا كرایەوە كە لەكاتی حەج دا دەهاتنە ناوچەكە و ژنانی هندی و فارسەكان و لە رێگەی دەریای سوورەوە دەهێنران، بەشێكیان لەبەر پێداویستی دەهاتن و بەمەبەستی بژێوی خۆیان بوو، ناچاری پاڵی پێوە دەنان و بەشێكی دیكەیان بازرگانییان پێوە دەكرا، زۆرینەی ئەمانە روویان لە میسر و توركیا دەكرد. ئەوەی كە جێگەی سەرنج و تێڕامانە جیاوازی مامەڵەكردنی خاوەنەكانیان بووە لەگەڵ كۆیلەكان، بەپێی وتەكانی كۆنسوڵی بەریتانی لە جەدە (مستەر وایلد) كە ناردویەتی بۆ وەزارەتی دەرەوە لە ساڵی 1877: كۆیلایەتی لە حیجاز بووەتە دامەزراوەیەكی سەیرو پێچیدە، هەرچەندە ئەو كارە لەسەردەمی پێغەمبەری ئیسلامەوە ئیشی لەسەر كراوە، لەو سەردەمەدا پەیوەندی نێوان كۆیلەو خاوەنەكەی پەیوەندییەكی زۆر خراپ بووە، بەڵام لە ئێستەدا پەیوەندیەكان و شێوازی مامەڵەكردنی خاوەنەكان زۆر مرۆڤانەیەو تا ئێستەش لە هیچ كۆیلەیەكمان نەبیستووە سكاڵا لە دەستی خاوەنەكەی بكات.. ئەم جۆرە راپۆرتانەو چۆنیەتی مامەڵەكە گەشەی زیاتر بە دیاردەكە داوە. راپۆرتی نوێنەرانی وڵاتانی رۆژئاوا لەو ساڵانەدا جەخت لەسەر هەبوونی دیاردەی كۆیلە دەكەنەوەو هەریەكەیان بەجۆرێك لە راپۆرتەكانیاندا ئاماژە بە بازرگانی كردنیان دەكەن، ئەوەی جێگەی سەرنجە هەموویان جەخت لەسەر دوو خاڵ دەكەنەوە، یەكەمیان كەنارەكانی دەریای سوورو میناكانی جەدە شوێنی سەرەكی كڕین و فرۆشتەنەكانەو دووەمیش مەككە ناوەندی ساغكردنەوەیانە. یەكێكی دیكە لەو ئاماژانەی كە لەراپۆرتەكاندا هاتووە باس لەرەگەزی كۆیلەكان دەكات و دەڵێن: بەشێكیان سەر بەو شوێنانەن كە لەژێر فەرمانڕەوایی بەریتانیادان، لە نموونەی هندی رۆژهەڵاتی و هۆڵەندا، زۆرینەی هیندیەكان سەر بە سیلیبیس و دورگەكانی ئەندەنوزیا بوون ، هەر چی كۆیلەكانی ئەسیوبیشە هەموویان مەسیحی و رەش پێست بوون، میسر و بەریتانیەكان لە 4/8/1877 رێكەوتن نامەیەكیان واژۆكردووە بۆ رێگری كردن لەبازرگانی كردن بەكۆیلەوە، بە پێی ئەو رێكەوتنامەیە رێگە دراوە بە نوێنەرانی بەریتانی كەشتیە میسریەكانیش بپشكنن بەمەبەستی رێگری و گەڕان بە دوای كۆیلەداكاندا. ساڵی 1885 مەهدیەكان (صۆفیەكان) دەستیان گرت بەسەر سودان دا، بڕیارەكانی گۆردن پاشایان هەڵوەشاندەوەو رێگەیان بۆ بازرگانی كۆیلەكان كردەوە، ئەمجارەش بازرگانی بە كۆیلەكانەوە رێگەی حیجازیان گرتەوە بەر، بەشێوەیەك كە پێشتر كاروانی لەو شێوەیە نەبینراوە، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن لەیەك كارواندا نزیكەی دوو هەزار كەسیان كردوەتە ئەو بەرەوە بۆ رۆژهەڵاتی دەریای سوورو داخڵی حیجازیان كردوون.. هەرچەندە دیاردەی كۆیلە لە مەككە بەرەو زیاتر دەڕۆشت، دیاردەی ئازادكردنی كۆیلە لەلایەن حاجیەكانەوە رووی لە زیاد بوون دەكرد، بۆ ئەو مەبەستە لەمەككە دا دامەزراوەیەك دروستكرا بەناوی (دكە الرقیق)، ئەو بازاڕە بەجۆرێك لە جۆرەكان رەسمیەتی یاسایی و شەرعی دا بە دیاردەكە، دەبوو كڕیار داوای كۆیلەیەك بكات و دوو شایەت بوونیان هەبێت و بەڵگەنامەیەكی فەرمی واژۆبكەن و دواتر ببرێتە دادگای شەرعی بۆ راساندنی ئەو گرێبەستە. لێرەدا دەبێت ئاماژە بە وتەكانی رۆژهەڵاتناسێكی هۆڵەندی بكەین بەناوی (سنوك هورخرنیە) كە ساڵی 1884 چوەتە مەككەو بەم شێوەیە باسی ئەو بازاڕە دەكات: كۆیلەكان لەپەنای دیوارێكدا رادەگیران، كچ و ژنەكان لەسەر پلە (قادرمە)رادەگرت، ئەو ژنانەی گەورەو باڵغ بوون جل و بەرگێكی ناسكیان لەبەردەكردن،لەبەردەم ئەوانیش دا نێرینەكان دادەنیشتن، لەو ناوەشدا منداڵە بچووكەكان یارییان دەكرد، دەڵاڵ و بازرگانەكان پێكەوە قسەیان دەكرد و مامەڵەیان دەكرد و لەبارەی كۆیلەكانیانەوە قسەیان دەكرد. ئەگەر كڕیارێك دوای سەیركردنی كۆیلەی دیاری كراوی خۆی گومانی لە لایەنێكی تەندروستی بۆ دروست ببوایە رێگە پێدراوبوو بیباتە لای پزیشكێكی دیاریكراو . ئەم دیاردەیە درێژەی كێشاوە لەنێو كۆمەڵگە ئیسلامیەكان دا و بەتایبەتی لە نێو مەككە دا تا دواجار ئاراستەی دەسەڵاتدارانی دونیا گۆڕا و ناچار بەوە كران كە سنورێك بۆ ئەو دیاردەیە دابنرێت. یاداشتی رۆژهەڵاتناس و گەڕیدەكان و راپۆرتی نوێنەرانی وڵاتان زۆر چیرۆكی سەیری ئەو كۆیلانەیان تێدایە كە روویان لەوان كردووە بۆ ئەوەی دەربازیان ببێت لە ژیانی كۆیلایەتی و داوای ئازادییان كردووە. بە پێی سەرژمێری فەرمی 1931 ی عەرەبستانی سعودی دابەشبوونی كۆیلەكان لە ناوخۆی ئەو وڵاتەدا بەم شێوەیەیە دان پێداناوە: مەككە 3 هەزار كەس، جەدە 1 هەزار، رابغ پێنج سەد كەس، تائیف و باكووری حیجاز پێنج سەد كەس، قەنفەزە و مینای بەرەك و جیزان و عەسیر 10 هەزار، بادیەی حیجاز 5 هەزار، ریاز و بادییەو دەشتەكانی ئەحسا و بریمی زیاتر لە 20 هەزار كۆیلەیان تێدابووە، ئەڵبەتە ئەمانە ئەو ئامارانەن كەبەفەرمی تۆمار كراون، ئەگینا ئەوانەی كە لەنێو باخ و شوێنە پەناو پەسێوەكاندا شارابوونەوە نەچوونەتە نێو ئەو ئامارەوە. هەرەچەندە لە سەرەتای ساڵی 1909 دا دەستووری دەوڵەتی عوسمانی بە فەرمی لە سنووری دەسەڵاتیدا بازرگانی كردنی كۆیلەی بە كارێكی قەدەغەو یاساغ راگەیاند و هەركەسێك ئەو كارە بكات رووبەڕووی توندترین سزا دەبێتەوە، بەڵام لە ساڵی 1910 دا راپۆرتێكی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانی ئاماژە بە مانەوەی دیاردەكە داوە لە جەدەو تەنانەت ناوی هەندێك لە بازرگانەكانیشی بڵاوكردوەتەوە. دوای ئەوەی لە ساڵی 1919 ش دا بەرسەرۆكایەتی شەریف حسین شۆڕشی گەورەی عەرەبی لە دژی عوسمانیەكان رویدا، ئیدی بازاڕی (دكە الرقیق) داخرا، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەو كارە هەر بەردەوامی هەبووەو لە رێگەی دەڵاڵەكانەوە لەنێو ماڵ و شوێنە شاراوەكان درێژە بەبازرگانی كۆیلەكان دراوە. ئەو بڕیارە بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی كۆیلەكان و تەنانەت ئەوانەیان كاری ناوماڵیان زانیوە نرخی یەك دانەیان گەشتوەتە 100 لیرە، كە پێشتر بە كەمتر لە 20 لیرە كڕراون. زۆرینەی ئەو كۆیلانە لە وڵاتانی سودان و ئەسیوبیاوە دەهێنران و ژنەكانیش یەمەنی بوون، ژمارەیەكی كەمتریش لەوان لەوڵاتانی جاواو هیندی و سوریایی و مالیزی بوون. ساڵی 1936 لە لایەن دەسەڵاتدارانی سعودیەوە چەندرێنماییەك سەبارەت بە كۆیلە دەردەكرێت و بە پێی ئەو ڕێنماییانە بازرگانی كردنی كۆیلە سنوردار كراوە تەنها بۆ ئەوانەی مۆڵەتی فەرمی حكومییان هەیە، هەركەسێك بازرگانی بەكۆیلەوە بكات و مۆڵەتی حكومی نەبێت زیندانی دەكرێت لە ساڵێك زیاتر نەبێت. ئەم رێنماییانە لەبری ئەوەی كارئاسانی بكات بۆ نەهیشتنی كۆیلەداریی كەچی بووە هۆی ئەوەی بازرگانەكان زۆرتر دەست بە كۆیلەكانیانەوە بگرن و نرخیان زیاتر بەرزبكەنەوە، هەروەها ئەمەش بوە هۆی ئەوەی درەنگتر یان ناڕەحەتتر ئازاد بكرێن. ساڵی 1943 كڕێنی كۆیلەی مێینە كە پێیان دەگوت (جاریە- كەنیزە) كێشەی گەورەتری نایەوە، پیاوانی دەوڵەمەند بە دزیی ژنەكانیانەوە كۆیلەیەكیان دەكڕی و بەهەموو شێوەیەكی دروست و نادروست لەگەڵیان هەڵس و كەوتیان دەكرد و كاری سێكسییان لەگەڵ ئەنجام دەدان. لەم قۆناغەدا بازرگانەكان بۆ هێنانی ژنانی جوان و سەرنج راكێش روویان لە وڵاتی ئێران كرد و ژنانی بەلووچ و فارس یان هێنایە وڵاتی عەرەبستانی سعودی. لێرەوە كۆیلەی رەش پێست و ئەسمەر گۆڕانكاری بەسەردا هات بۆ كۆیلەی سوور و سپی. جاریە جوانەكان بە 17 هەزار ریاڵ و مام ناوەند و ناشیرینەكان لە 7 بۆ 8 هەزار ریاڵ مامەڵەیان پێوە دەكرا لە ساڵی 1948 ەوە ئیدی سعودیەكان گرنگی ئەوتۆیان بە كۆیلەی پیاو كەمبوویەوە و بەجارێ روویان كردە كڕینی (جاریە). ساڵی 1955 لە سنورەكانی سعودیە بازرگانێكی كۆیلەی عێراقی بەناوی (علی محمد حسین) دەستگیركرا كە 50 كچۆڵەی پێبوو دەیویست بیباتە ریاز و مامەڵەیان پێوە بكات و دوای ئەوەی لە دادگادا دانی بەتاوانەكەیدا نا بۆ ماوەی 10 ساڵ زیندانی كرا. بەم شێوەیە تا كۆتایی پەنجاكانیش كاتێك بازرگانێكی سعودەیت دەبینی 8 بۆ 9 كۆیلەی بەیەكەوە بەستوەتەوەو بەداوی خۆیدا كێشیان دەكات. رۆژی 6/ تشرینی دووومی 1962 پادشای سعودیە (فەیسەڵ كوڕی عبدالعزیز) وەلی عەهدو سەرۆك وەزیرانی سعودیە پرۆژەی چاكسازی لەبواری كۆیلایەتی راگەیاند، كە بەپرۆژەی (دەخاڵەكە) بەناونگەو بە پێی ئەو چاكسازییە بەهەموو شێوەیەك رژێمی كۆیلایەتی قەدەغەكرا و هەركەسێك پێچەوانە بجوڵێتەوە توشی سزای یاسایی قورس دەبێت. لەئەنجامی ئەم بڕیارەوە زیانێكی زۆر بەر خاوەن كۆیلەكان دەكەوت، هەربۆیە حكومەت بڕیاری دا بە قەرەبوو كردنەوەی هەكەسێك كە كۆیلەی هەبێت و ئازادی بكات بڕی 5 ملیۆن ریاڵی سعودی پێدەدرێت بە مەرجێك بەڵگەنامەو بڕیاری لیژنە تایبەتەكان پێشكەش بكات. دوای ئەوەی بڕیاری ئازادكردنی كۆیلەكان چووە بواری جێبەجێكردنەوە دەركەوت زۆرینەی خانەدان و بنەماڵە ناودارو دەوڵەمەندو خاوەن پایەكانی سعودیە چەندین كۆیلەیان هەیە، بۆیە ناچار بوون بە ئازادكردنیان. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە وەك میدیاو رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ باسی لێوە دەكەن لە دوای بڕیارەكەی سعودیەوە دیاردەی كۆیلایەتی بەشێوەیەكی فەرمی كۆتایی هاتووە، ئەگینا بەشێوەی نافەرمی تا ئێستەش درێژەی هەیە، هەر ئەو سەرچاوانە باس لەوەش دەكەن بازرگانەكانی بواری كۆیلە رێگەیەكی دیكەیان دۆزیوەتەوە بەمەبەستی دەست بەردار نەبوونیان لەو جۆرە كەسابەتە، بۆیە رێگەی یاسایی (كەفالەت) یان گرتوەتە بەر، ئەم رێگایەش بریتیە لەوەرگرتنی رەزامەندی دەوڵەت بۆ هێنانی كرێكار یان خزمەتگوزار یان فەرمانبەری تایبەتی لە وڵاتانی دیكەوە بەمەرجێك كەسەكە یان كەسێكی دیكە ببێتە كەفیلی بۆئەوەی بە فەرمی كارەكان ئەنجام بدات، شارەزایان باس لەوە دەكەن رژێمی كەفالەت كە لە نێو وڵاتانی كەنداوی عەرەبیدا زۆر باوەو كاری پێدەكرێت و ئەمەش بەجۆرێكی دیكە كۆیلایەتییە، ئەوانەی كەقسەیان لەبارەی دیاردەی كەفالەتەوە كردووە پێیان وایە بڕیاری كەفالەت بڕیاری درێژەپێدانی كۆیلایەتییە، زۆرینەی یاساكانی كۆیلایەتی تێدا دووبارە بووەتەوەو ناویان لێناوە (كۆیلەی سەردەم). بۆ سەلماندنی خراپی دۆخی كەفالەت و نەگونجاوی لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ وڵاتی قەتەر لە ساڵی 2012 ەوە لەژێر فشاری نێو دەوڵەتی دا و بۆ ئەوەی یاری ئۆڵۆمپیادی نێو دەوڵەتی لە ساڵی 2022 ئەنجام بدرێت بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی یاسای كەفالەتی داوە، ساڵی 2010 ئیمارات و 2009 كوەیت و بەحرەین بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی (كەفالەت)یان دەركردووە بەڵام تائێستەش لە سعودیەو هەندێك وڵاتی دیكەی ناوچەكە بە عێراق و كوردستانیشەوە بەردەوامە. ئەوەی ئەو مرۆڤانەی دابەشی دوو بەرەی كۆیلەو خاوەن كۆیلەیی كردووە، باری دارایی و ئابوورییەكی تۆكمەی وڵاتانی ناوچەكەیە ، كەپشتیان بە بازرگانی +نەوت بەستووە، هەر بۆیە وەزیری نەوتی فەنزویلا بیریز ئەلفۆنسۆ گوتوویەتی : نەوت پاشەڕۆی مرۆڤەكانە، ئێمە نوقمی ئەو پیساییانە بووین.
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت