04:16 - 02/12/2018

برایانی گوێڕایەڵ بۆخودا... مێژووی یاریكردنی سعودیە بە پیاوانی ئاینی‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

عزالدین عمر، شارەزاو تایبەتمەندی مێژوو
و: ئەرسەلان تۆفیق
بەشی دووەم:
(لەبەشی یەكەمی ئەم بابەتە مێژووییەدا تیشك خرایە سەر دۆخی عەرەبستانی سعودیە لەسەرتاكانی دروستبوونە نیشتەجێبووندا، رۆڵی (هەجر)ەكان لەبەڕێوەبردنی وڵات و چۆنیەتی رامكردنی كۆچەری و دەشتەكیەكان و كردنیان بەسەرباز، سەربازێك لەڕواڵەتدا كارەكانی بۆ خودایەو لە راستەقینەشدا دەچێتە گیرفانی سیاسەتمەدارێكەوە.
لەبەشی دووەمی ئەم بابەتدا دەمانباتە نێو قوڵایی یاریە سیاسیەكانی پشت ئەو گرووپە ئاینیەوەو رووی راستەقینەی بەرپرسە سیاسیەكان و خەڵەتانی سەركردە دینیەكانمان بۆ دەخاتە ڕوو – وەرگێڕی كوردی)

عەبدولعەزیز پشتیوانی ئیخوان دەكات!
ئیخوانەكان لەژێر فەرمان و سەركردایەتی (الدویش)ی سەرۆك هۆزی مەتیر دابوون، ئەو پیاوەی كە باوەڕی بە بۆچوونی وەهابیەكان و بیروباوەڕی جیهاد هەبوو زۆر موخلیسانە، ئەوان ببونە دەستی بەهێزی ئیبن سعود، بەهۆی سەركەوتنەكانیانەوە عبدالعزیز هەڵینان و پشتگیری دەشتەكیەكانی كرد بۆ نیشتەجێبوون، هەروەها پشتیوانی بزوتنەوی ئیخوانی كرد بە پارە و خۆراك و پێداویستیە كشتوكاڵیەكان، هەروەها پێداویستیەكانی دروستكردنی مزگەوت و قوتابخانەو شوێنی نیشتەجێبوون (هەجر). هەروەها چەكوچۆڵ و پێداویستیە جەنگیەكانی دەدا بە حەنگاوەرەكان بۆ ئەوەی پارێزگاری لە (دین)بكەن لەبەرامبەر دوژمنەكەیاندا (دەوڵەتی عوسمانی)و ئەوانەی كە سەربەوان بوون لە نموونەی (ئال رشید) لە  حائل، هەروەها بایەخی زۆری دەدا بە بانگەشەو ریكلام، هەروەها ئەمیرەكانی ئەو شوێنەنیشتەجێ بووانە بڕە پارەیەكیان لە عبدالعزیز وەردەگرت بۆ خۆیان، چێژیان لە میوانداری تایبەتی ئەو وەردەگرت، ناوی ئەو بەرپرسانە لای خۆی لە تۆماریكی تایبەتدا دەینووسین، ئەو پارەیەش بەپێی ئەو خزمەتەبوو كە پێشەكەشیان دەكردو بە ژمارەی شوێن كەوتەكانیان زیادوكەمی دەكرد، جەنگاوەرە ئیخوانیەكان ساڵانە دەستخۆشانەیەكیان پێدەدرا دوای ئەوەی ناویان لە تۆمارێكی تایبەتی ئیبن سعود دا تۆمار دەكرا، مەرجی سەرەكیش ئەوەبوو ئەو كەسە وازی هێنابێت لە ئاكارو رەفتار و ئیلتیزاماتی عەشایەری كۆن.
هەروەها بەپێی سیستەمێكی نوێ عبدالعزیز ئال سعود توانی هەموو ئەو هۆزو تیرانەی بەشێوازی دەشتەكیانەی كۆن شەڕیان دەكرد ملكەچ بكات، وەك چۆن هێزی توركە عسمانیەكانی تێكشكاند، هەروەها سوپای شەریف حسینیشی تێكشكاند كەخۆی وەك مەلیكی عەرەبەكان ناساندبوو لە شۆڕشی دژبە عوسمانیەكان لە ساڵی 1916 و لەجەنگی جیهانی یەكەمدا، ئیخوان لەوكاتەدا هێزێكی تۆكمەو بەهێزی عەبدولعەزیز بوون، كە بە شانازییەوە لەبارەیانەوە دەیگوت: (لە پشتی منەوە چوارسەد هەزار جەنگاوەر هەن، ئەگەرمن بگریم ئەوان دەگرین، پێ بكەنم پێدەكەنن،ئەگەر فەرمان بكەم جێبەجێی دەكەن، من هەرچی قەدەغەبكەم قەدەغەی دەكەن،ئەوانە سەربازی یەكتاپەرست – اخوان من اگاع الله- ن.

بەهۆی ئیخوانەكانەوە ئالی سعوود دەستیان گرت بەسەر ئیمارەتی (جبل شمر) لە ساڵی 1921 دا، جارێكی تر ئەو هەوڵەیان دابوو ، بەڵام شكستی هێنابوو

لەبەرامبەر ئەمەدا هەندێك هەواڵی ئیبن سعوود دەگەشتە سەركردەكانی ئیخوان لەوانەش، فیصل الدویش سەركردەی مەتیر و ئەرتاویە، سوڵتان بن بجاد سەركردەی عوتیبە،  كاتێك زانیان عەبدولعەزیزی كوڕی سعوود پارەی مانگانە لە ئینگلیزەكان وەردەگرێت لە ساڵی 1915 وە لەداوی رێكەوتنی (جارین)ی بەناوباگی نێوانیان، كە تیایدا پارێزگاری كردن لە ئال سعودیان بەمەرج دانابوو، ئەویش ویستی وایان تێبگەیەنێت كە ئەوە تەنها (سەرانە – جزیە)یەكەو وەك مەسیحییەك لێیان وەردەگرێت و دەیدات بەو خەلیفانەی كە پێشتر پەیوەندییان پێوەكردووە.

ئیخوان دەستی بەهێزی ئالی سعود
لەرێگەی ئیخوانەكان و هێزە سەربازیەكەیان و حەماسەتە ئاینیە كوێرانەكەیانەوە، كوێتیەكانی راگرت لە خوێن رشتنیان ئەوەش لەجەنگی (الجهرا)دا نەك هەر ئەوە بەڵكو سەركردەی بەهێز فیصل الدویش گەیشتە شاری كوەیت و ئەگەر دەستێوەردانی ئینگلیزەكان نەبوایە لەرێگەی ئاسمان و دەریاوە ئەوەش بەپێی  رێكەوتنێكی نێوانیان. سەركەوتنەكانی سالم ئال صباح گەشتبووە پلەی مەشایەخ، ئەمەش بووە مایەی نیگەرانی ئالی سعود، ئەمە جگە لەوەی كێشەی ناكۆكی سنووریان لەگەڵی هەبوو، ئەوا ئیخوانەكان ئازارو ئەشكەنجەی زۆری پێدەگەیاندن بەو پێەی وەك شارێكی (گوناه و تاوان) دەیانناسی، ئەو شارە دابڕاو بوو لەبابەتی ئاینییەكان، پڕوپاگەندەی وەهابیەكان سیاسەتی ئالی سعود زۆر لەناویدا بڵاوەی كردبوو،  لەدوای ئەو جەنگ و ناكۆكییەوە رێكەوتنێك لەنێوانیانیاندا هاتە كایەوە بەناوی(العقیر) لە دیسەمبەری ساڵی 1922 و لە رێگەی ئەمەشەوە كێشەی سنوری نێوانیان كۆتایی هات، شانازیەكانی ئەو قۆناغەش بۆئیخوانەكان دەگەڕایەوە، ئەم هەنگاوەش وای كرد دەنگی عبدالعزیز زاڵتر ببێت بەسەر ئال رەشید دا.

هەروەها بەهۆی ئیخوانەكانەوە ئالی سعوود دەستیان گرت بەسەر ئیمارەتی (جبل شمر) لە ساڵی 1921 دا، جارێكی تر ئەو هەوڵەیان دابوو ، بەڵام شكستی هێنابوو، هەر بەهۆی ئەوانەوە رووبەڕوو بوونەوەی كۆتایی لەگەڵ هێزەكانی شەریف حسین رویدا، كە پێشتر لەلایەن ئەوانەوە دەسەڵاتی عێراق و رۆژهەڵاتی ئەردەنیان گرتبوە دەست و لەدوای كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی عوسمانیەكان لە جەنگی جیهانی یەكەمدا ساڵی 1918، بەهۆی رێكەوتنەكەیانەوە لەگەڵ ئینگلیزەكان، ئیبن سعود لەئابڵۆقەیەكی ناهەمواردا بوو ، بەلام بەهۆی ئیخوانەكان و ئایۆلۆژیای جیهادی وەهابییانەوە، بەهیچ شێوەیەك لاوازی و كەم بوونەوە رووی تێنەكردن. ئالی سعود دەستیان گرت بەسەر ئیمارەتی ئالی رەشید دا لەحائیل ساڵی 1921 ئەمەش بەهۆی كەتیبە سەربازیەكەكانی ئیخوانەوە بوو.

بەگەیشتنی ساڵی 1922 و دوای دەساڵ لە دامەزراندنی ئەم گروپە و سەركەوتنەكانیان لە لەنیوەدوورگەی عەرەبی دا بەسەركردایەتی دەویش و ئیبن بجاد و ئیبن حوسلین، نیگەرانیەكان بەهێواشی رووی لە بەریتانیەكان دەكرد، ئەم نیگەرانیەانەشی لە هاوپەیمانەكەی ئالی سعود بوو، چاوەكان و دەزگا هەواڵگریەكانی ئەمەریكا هەستیان بەوە دەكرد بزوتنەوەیەكی دینی پڕ لەجۆش و خرۆش كاردەكات بۆ گەڕاندنەوەی ئیسلامەتی لە نیوەدوورگەی عەرەبیدا، لەو بارەیەوە گلوپ پاشا دەڵێت: لە پایزی ساڵی 1922 هەلومەرجی عەبدولعەزیز بەم شێوەیە بوو: توانی سەركەوێت بەسەر ركابەرەكەی (ئالی رەشید) دا، ئەمەش بۆ ئەو حەماسەتە دینیە دەگەڕایەوە كە ئال سعوود دروستیان كردو پەرەیان پێدا، دارودەستەو پێوەندە دەرمارگیرەكانی (كەمەبەست ئیخوانەكانە) ئەوەیان راگەیاندووە هەموو جیهان ملكەچ پێبكەن، هیچ ئامادەگییەكیان نییە كە لەسنورێكی دیاری كراودا بمێننەوە یان جێگەیەك كە كەسێك بۆیان دیاری بكات لەسەر نەخشە. بەڵام عبدالعزیز خۆی پیاوێكی چاولێكەر بوو، ئەیویست هەرچی هێزو سەروەت و سامانی ئەوروپیەكان هەیە ببات بۆ خۆی، هەربۆیە نیازی بوو بەهەر نرخێك بووە لەگەڵ بەریتانیا بەریەك نەكەون. بەڵام نەیدەتوانی لایەنگرو شوێن كەوتوەكانی باوەڕپێبهێنێت. ماوەی دەساڵ بوو حەماسەت و هەڵچونەكان فوول دەكردن، لە ئێستەشدا نەیدەتوانی قسەكانی خۆی بخواتەوە.

بەپێی راپۆرتەكەی گلوپ پاشا بێت ئیخوانەكان وەها سەیری ئیسلامیان كردووە  كە فەرمانڕەوای یەكەمە، بەڵام كەمە كەمە لە رەفتارەكانی عەبدولعەزیز تێگەیشتن ، هێرشەكانی بۆسەر عێراق و ئەردەن زیانگەلێكی گەورەی پێگەیاندن بەتایبەتی بۆ ناوچە نیشتەنیەكان، ئەمە جگە لەوەی كە ئینگلیزەكان نەچوونە ناوچەی نەجد و سنورەكەیان نەبڕی، هێزەكانی ئیخوان ناوچەیەكی ئێجگار زۆریان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیان و وەك راپۆرتە ئینگلیزیەكان باسی دەكەن تەنها (دە) میلیان مابوو بۆ گەیشتن بە عەمانی پایتەخت، هەر ئەمە بەس بوو بۆ ئەوەی شەریف حسین بیر لەهێرشكردن لە پشتەوە نەكاتە سەر هێزەكانی ئالی سعود و ئیخوان، نەك هەر ئەوەندە ئامادەگی دەربڕی بوو تا هێرش بكاتە شریف حسینی باوكی.

لەرۆژی جەژنی قوربانی 1924 دا عەبدولعەزیز بە ئیخوانەكانی گوت حیجاز بگرن و كۆتایی بە دەسەڵاتی شەریف حسین بێنن، هەموویان بابەتەكەیان پەسەندبوو

بەهۆی زیرەكی و توانا دیبلۆماسییەكانی دەزگا هەواڵگریەكانی بەریتانیاوە كەلەسەر دوو پەت یاری دەكرد، پەتی شەریف حسین لە رۆژئاوای نیوەدوورگەی عەرەبی و پەتی ئیبن سعود لە لەناوەڕاست و رۆژهەڵاتی نیوەدورگەی عەرەبی، پاشان چاودێریكردنێكی ورد بۆ پێشكەوتن و سەركەوتنی هێزەكان و بزانێت كێ دەسەڵات بەدەستەوە دەگرێت، ئەوان وایان دەبینی داهاتوو بۆ هێزی ئیخوانەكانە كە بەرەو هەڵكشان دەچوون، شمشێری ئیبن سعود كێشەكانی یەكلایی دەكاتەوە، لەسەرخۆو بەهێواشی یارمەتیەكانی بۆ شەریف حسن كەمكردەوە، لەتشرینی دووەمی 1922 و لەكۆبوونەوەی كۆمەڵەی ئاسیادا، كۆلۆنێل فیكری كە یەكێك بوو لە كۆڵەكە بەهێزەكانی راگرتنی سیاسەتی بەریتانی بوو لەبارەی دەركەوتنی هێزی ئیخوانەكان و ئەوەی كە كردوویانە لەنیوەدوورگەی عەرەبیدا و داهاتووی ئەو نیوەدورگەیە لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئەواندا دەڵێت: (بەدڵنیاییەوە هێزێكی نوێ و تازەپێگەیشتووم بینی لە نیوەدورگەی عەرەبیدا، هێزێكە ئێمە دروستمان نەكردووە، ئەو هێزە ئەو ماڵانە تێك و پێك دەدات كە بنیاتمان ناون و بەئاشكرا و بە زۆری یارمەتییان دەدەین، بەڕێوەبردنی حەرەمەین(مەبەست مەكەو مەدینەیە لە رووە ئاینیەكەیەوە) لە ئەمڕۆوە لەدەستی شەریف حسین دا نامێنێت، بەڵام من لەو بڕوایەشدام ئاشتی ناگەڕێتەوە بۆ ئیسلام تا مەككە نەكەوێتە دەستی گەلێك كە (رۆح و هێز) پێكەوە نەگونجێنێت).
لەرۆژی جەژنی قوربانی 1924 دا عەبدولعەزیز بە ئیخوانەكانی گوت حیجاز بگرن و كۆتایی بە دەسەڵاتی شەریف حسین بێنن، هەموویان بابەتەكەیان پەسەندبوو، لەسەروو هەموویانەوە فیصل دەویش بە حەماسەتێكی گەورەوە بەرەو رووی بابەتەكە چوو، بەشێوەیەكی كردەیی هێزەكانی ئیخوان بەسەركردایەتی گەورەی غەت غەت و عوتەیبە سوڵتان بن بجاد و سەركردەی خرمە خالیدی كوڕی لوئەی كەوتنە رێ، تا گەیشتنە تائیف و بەئاسانی دەستیان بەسەردا گرت، عەلی كوڕی شەریف حسین هێزەكانی خۆی كۆكردەوە لەناوچەی (الهدە)بۆئەوەی رێگە لە هێزەكانی ئیخوان بگرێت و نەگەنە مەككە، بەڵام شكستێكی گەورە رووبەڕووی بوویەوە، یەكێك لەدەرئەنجامەكانی ئەم شكستە لابردن و لەكار لادانی شەریف حسین و دانانی عەلی كوڕی بوو و بەناچاریش حیجازی بەجێهێشت و رووی كردە قوبروص، هەوڵی زۆریشی دا تا ئیبن سعود قایل بكات كە فراوانخواریەكانی بەرەو حیجاز رابگرێت ئەمەش لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1924 دا.

دورخستنەوەی  شەریف حسین هیچی لەدوژمنایەتی و رق و تەماعی ئیبن سعود كەم نەكردەوە، دوای ماوەیەكی كەم كە ئیخوانەكان چوونە نێو شاری مەككەوە بەبێ شەڕو خوێن رشتن و دوای ئەوەی عەلی كوڕی شەریف حسین پاشاكشەی كرد بەرەو (جەدە)، نیەتی عەبدولعەزیز وابوو كەپەلە نەكات لە ریازو چوونە نێو شاری مەككەوە تا ئەو كاتەی هەڵوێستی ئینگلیزەكان نەزانێت، پاشان بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی تەواو بخاتە ئەستۆی سەركردەكانی وەكو دەویش و ئیبن بجاد ئەوانە تر، ئەگەر بەریتانیەكان یارمەتی هاوپەیمانەكەی خۆیان –شەریف حسین-یان دا. بەڵام كاتێك هێزە ئەوروپیەكان بێلایەنی خۆیان راگەیاند، عەبدولعەزیز لەپەیامەكە گەیشت و هێزەكانی بردە نێو حیجاز و ئابڵۆقەی ستراتیژترین شاری دا ئەویش جەددە بوو، یەك ساڵی تەواوی خایاند و بەریتانیەكانیش بەهیچ شێویەك نەچوونە ناوی.

بەڵكو بەپێی راپۆرتە بەریتانیەكان عەبدولعەزیز و نوێنەری بەریتانی (كۆلۆنێل كلایتۆن) لە بارەگای فەرمی خۆیان لەحیجاز یەكترییان بینیوە، هەندێك تەنازولی كردووە لە سنوورەكانی باكوورەوە بۆیان تا بەریتانیا رازی بكات حیجاز بلكێنێت بەخۆیەوە، هەرواش دەرچوو رێكەوتنەكانی (بحرە و وەحدە) لە 1 و 2 تشرینی دووەمی 1925 لێكەوتەوە كە نەخشەی سنووری نێوان نەجد و كوەیت و عێراق و رۆژهەڵاتی ئەردەن دیاری كرا، هەر لەوكاتەدا (كلایتۆن) داوای چاوپێكەوتنێكی عەلی كوری حسینی گەمارۆ دراوی رەتكردەوە لە جددە، ئەو پێیی وابوو هیچ رێگە چارەیەكی تری نیە خۆ بەدەستەوە دان نەبێت هەر بۆیە لە رۆژی 22 كانونی یەكەمی 1925 خۆی بەدەستەوە داو لەو كاتەوە مەككە بەیعەتی بە عەبدولعەزیز دا و بوو بەمەلیك (پادشا)ی حیجاز.

ئەو شكستپێهێنانەی كەئیخوانەكان بە سەرۆكایەتی فسصل دەویش و بن بجاد و ئەوانی تر بەدەستیان هێناوە بەسەردژو نەیارەكانی ئیبن سعود دا لە نیوەدوورگەی عەرەبی دا، ئەمەش وایكرد بیكات بە پادشای نیوەدورگەی عەرەبی و نەجد لە ساڵی 1926 دا، ئەمە (جۆن فلیب) ی كردە راوێژكاری ئیبن سعود، ئەفسەرێكی هەواڵگری بەریتانی لەو بارەیەوە دەڵێت: دەستكەوتەكانی ئیخوان لە جەنگەكاندا بایەخێكی گەورەیان هەیە، نابێت لەو بایەخەی كەم بكەینەوەو هیچیان كەمتر نیە لەوەی كە لە ئاشتی دا بەدەستیان هێناوە، بەدرێژی و پانتایی عەرەبستانی سعودیە، كەشێكی ئارامی واهەیە كە مێژووی ئەو وڵاتە بەخۆیەوە نەیبینیوە، لە ئێستەدا كەسێك دەتوانێت لەسەر پشتی گوێدرێژ یان وشترەكەی سەرانسەری وڵات بگەڕێت و ترسی لە هیچ شتێك نەبێت لە رێگرو جەردەش، ئەمەش دان پێدانانێكی گەورەیە لە یەكێك لە دوژمنەكانیانەوە.