لێکۆڵینەوە

06:22 - 01/05/2019

حاجی قادر کۆیی و سەرهەڵدانی گوتاری تازەگەریی کوردی‌

ئیسماعیل مەحمودی

پوختەی توێژینەوە:
گوتاری زاڵی ئەستەنبووڵی ساڵانی کۆتایی سەدەی هەژدە و سەدەی نۆزدە؛ گوتاری گۆڕانخوازی، تازەگەری و نەتەوەسازی بوو. ئەم گوتارە کاریگەریی لە سەر کوردانی دانیشتووی ئەستەنبووڵی پێتەختی عوسمانی هەبوو و هەر لەم ڕووەوە یەکەم گوتاری تازەگەریی کوردیش هەر لەم شارەدا سەری هەڵدا. سەرهەڵدانی گوتاری تازەگەریی کوردی بەرهەمی دەرکەوتنی یەکەم دیاردەکانی مودێڕنیتەی ڕۆژئاوایی لە لایەکەوە و پێویستیەکانی کۆمەڵگەی کوردی لە لایەکی دیکەوە بوو.

ئەم وتارە دەیەوێت جگە لە هێنانە بەر باسی بەستێنەکانی سەرهەڵدان و پێناسەکردنی گوتاری تازەگەریی کوردی، ڕووبەڕووی ئەم پرسیارانەش ببێتەوە؛ ئایا دەکرێت حاجی قادر وەک یەکەم رۆشنبیری کورد و گوتاری ئەو وەک سەرەتای تازەگەریی کوردی پێناسە بکرێت؟

 ئەم وتارە پێیوایە یەکەم ڕەخنەی تازەگەرانە لە کۆمەڵگەی کوردی بە کارێگەری لە مودێڕنیتەی رۆژئاوایی بەرهەمی گوتاری حاجی قادرە کە دەکرێت وەک یەکەم رۆشنبیری کوردی پیناسە بکرێت و هەروەها بیرۆکەی دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت-نەتەوە، هەوڵ بۆ بەنەتەوەکردن و نەتەوەسازی لە ڕێگەی مێژینەسازی و بێرهێنانەوە و یادسڕینەوە، بەخشینی مانایەکی نوێ بە وەتەن و میللەت، باسکردن لە هەندێ دەرکەوتە و دیاردە و چەمکی نوێی وەک ڕۆژنامە، سەنعەت، وەرگێڕانی زانستی ئەوروپی و چەکی مۆدێرن، بەشی سەرەکی گوتاری تازگەری کوردییە کە بۆ یەکەم جار لە شێعری حاجی قادر کۆیی دا ڕەنگی داوەتەوە، لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت گوتاری حاجی قادر کۆیی بە شێوازی شیکاریی گوتار بخرێتە بەر توێژینەوە و ڕوونکردنەوە. وشە سەرەکییەکان:

کوردستان، ئەستەمووڵ، حاجی قادر‌ کۆیی،مونەوەرولفیکر، گوتار، تازەگەریی کوردی. 
پێشەکی:
فەرهەنگ و شارستانییەتی نوێی ڕۆژئاوایی کە بە مودێڕنیتە ناسراوە بەرهەمی هەوڵی ئینسانی ئەوروپییە لە سەدەی شانزەهەمەوە هەتا سەدەی نۆزدەهەمی زاینی. ئەم فەرهەنگە نوێیە خاوەن دوو تایبەتمەندی سەرەکی " ئیرادەی ناسینی جیهان" و " زاڵبوون بە سەر جیهاندا"یە ( بهنام،١٣٧٥ : ٣)  و هەر ئەم دوو تایبەتمەندییە لە سەدەی شازدەیەمەوە هێدی هێدی ڕۆژئاوای کردە خاوەن هەژمونیی زاڵ لە دونیای سیاسەت و فەرهەنگ و زانستدا. 

هەژمونی مودێڕنیتەی ڕۆژئاوایی، ڕۆژهەڵات و بە تایبەتتر وڵاتانی ئیسلامی ناچار کرد بە پەرچەکرداری وەک ڕووبەڕووبونەوە، لاساییکردنەوە، هەوڵ بۆ بە ڕۆژئاوایی بوون و تەنانەت دژایەتی و ڕەتکردنەوە و هەروەها هەوڵ بۆ ناسینی ئەو هەژمونییەی کرد. ناسین و ئاشناییەتی و پەیوەندی لە گەل ڕۆژئاوای مودێڕن لە ڕێگەی سەفەر، کتێب، وەرگێڕان و پێکدادانەوە هاتە ئاراوە، یەکێک لە دەرنجامەکانی ئاشنایەتیی و پێکدادان لە گەڵ ڕۆژئاوا و فەرهەنگی مۆدێرنی ڕۆژئاوایی، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ بوو لە کۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەکاندا بە نێوی چینی «مونەوەرولفیکر» یان ڕۆشنبیر.

لە سەدەی نۆزدەدا ئەم چینە تازەسەرهەڵداوە واتە «مونەوەرولفیکر»  لە سەرەتادا تەنیا تاقمێکی زۆر کەم و دەگمەن و تەنانەت ئەوندە شپرزە بوون کە نەدەکرا وەک چینێکی کۆمەڵایەتی پێناسەی بۆ بکرێت. ئەو چینە تازەسەرهەڵداوە بریتی بوون لە ژمارەیەک شازادە، فەرمانبەری دەوڵەت، ئەفسەر و هەروەها هەندێک مەلا و بازرگان کە سەرەڕای جیاوازی پیشەیی و کۆمەڵایەتی و فیکری،خوازیاری گۆڕانکاری بنەڕەتی ئابووری و سیاسی و ئایدیۆلۆژیی بوون لە کۆمەڵگەکانی خۆیاندا (‌ێبراهامیان،١٣٨٤: ٧٩ )  
ئەم گروپە «مونەوەرولفیکر»ە هەر لە سەرەتاوە  هەستیان بە جیاوازیی پیشەسازی، فەرهەنگی و سیاسی لە نێوان کۆمەڵگەی خۆیان و کۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی‌‌دا کرد و جیهانی ڕۆژئاواییان وەک «پێشکەوتوو» و جیهانەکەی لای خۆیان وەک «دواکەوتوو » پێناسە دەکرد.

 مونەوەرولفیکرانی تازە سەرهەڵداو، هەوڵدان بۆ چاکسازی لە پێناو پێشکەوتنی وڵات و نەتەوەکەیان وەک ئەرکی سەرەکی خۆیان پێناسە کرد و ئیتر هێدی هێدی وەک سەرەتای دەسپێکردنی پێشکەوتن، دەستەواژە و چەمکی نوێی وەک ئازادی، دەوڵەت- نەتەوە، یەکسانی، قانوون، «تەجەدود»، نیشتمان، هاووڵاتی و میللەتیان بە مانایەکی تازەوە وەک سەرەتا و پێویستی پێشکەوتن هێنایە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و فەرهەنگی ڕۆژهەڵات و بە تایبەت لە دوو وڵاتی عوسمانی و ئێران، هاوکات پرسی شوناس‌سازی و ژیانەوە و پێویستیی دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە لە لایان مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی وڵاتی عوسمانی هاوشان لە گەڵ ویست بۆ تازەگەری بەرجەستە کرایەوە.

ئەو فەرهەنگ و شارستانیەتە تازەیە واتە مودێڕنیتە لە ئەدەبیاتی دوو وڵاتی عوسمانی و قاجار و تەنانەت سەرجەم کۆمەڵگە ئیسلامییەکاندا وەک «تەجەدود» و لایەنگرانی ئەم فەرهەنگەش واتە چینی تازەسەرهەڵداوی مونەوەرولفیکر وەک  "تەجەدودگەرا" و "غەرەبگرا" و بە تەعبیری حاجی " ئەحبابی فەرەنگ"(حاجی قادر. ١٣٩٠: ١٤٦ ) ناوبانگیان دەرکرد. 

بەم وەسفە دیارە "مودێڕنیتە" یان تازەگەری  لە ڕۆژئاوا ڕەوت و ئەزموونێکی مێژوویی تێپەڕاندووە و بە واتایەکی دیکە خاوەنی مێژوو و تایبەتمەندی خۆیەتی، هەر بۆیە زۆر جیاوازترە لەوەی بە ناو "تەجەدود" کە لە وڵاتانی ئیسلامیدا هاتە ئاراوە. ڕاستە لەم وڵاتانەدا تازەگەری بە شێوازی لاساییکردنەوەی ڕۆژئاوا دەستی پێکرد و پەرەی سەند و بووە هۆکاری هەندێک گۆڕانکاری و زۆر جاریش بەرەنگاری بوونەوە. بەس تازگەری لە هەر وڵات و کۆمەڵگەیەکدا سەرەڕای هەندێک خاڵی هاوبەش لە گەڵ وڵاتان و کۆمەڵگەکانی دیکە،  تاییەتمەندی تایبەت بە خۆی هەیە و دەکرێت وەک «تازەگەریی خۆماڵی»  پێناسە و تەعبیر بکرێت، چوونکە لە بنەڕەتیشدا تازەگەری هاوکات ڕەوتێکی جیهانی و خۆماڵیش بوو کە ئەرکی سەرەکی گۆڕێنی مرۆڤ و دەزگا کۆمەڵاییەتی و ئابووری و سیاسی و فەرهەنگییەکان و هەر وەها نزیککردنەوەی کۆمەڵگە مرۆییەکان لە یەکتر بوو. بەگشتی، [تازەگەری] بەرهەمی ویست و ڕوانینی ئینسانەکان بوو بۆ پاراستن و نۆژەنکردنەوەی ژینگەکانیان (توکلی گرقی،١٣٩٥: ٩) 
لێرەوە دەتوانیین بڵێن هەر کۆمەڵگەیەک بۆ تازەگەری بە ئامانجی پێشکەوتن و ژیانەوە و پاراستنی خۆی، ئەزموونی تایبەت بە خۆی هەبووە و هەیە و لەم ڕووەوە کۆمەڵگەی کوردیش ئەگەرچی بە لاساییکردنەوەی ڕۆژئاوا و تەنانەت تورک و فارس و عەرەب دەستی داوەتە تازەگەری لە پێناو پاراستن و ژیانەوە، بەڵام خاوەنی ئەزموون و ڕەوت و مێژوو و دەرنجامی تایبەت بە خۆشیەتی، بۆیە جیا لەوەی پێویستە وەک گوتاری «تازەگەریی کوردی»  پێناسە بکرێت، پێویستیشە وەک ڕەوتێکی تا ڕادەیەک جیاواز خوێندەوەی نوێشی بۆ بکرێت. بە واتایەک پێویستە لە ڕێگەی خوێندەوەی هەناو و دەقی  کۆمەڵگەی کوردییەوە پەردەی لە سەر هەڵبدرێتەوە نەک لە ڕێگەی سەپاندنی تیۆرییە ڕۆژئاواییەکانەوە کە کەمترین پێوەندییان بە کۆمەڵگەی کوردی و ڕەوت و ئەزموونی کوردییەوە هەیە. 

لەم روەوە لە باتی دووپاتکردنەوەی تیۆر و چەمکی ڕۆژئاوایی و سەپاندن و تاقیکردنەوەیان بە سەر کۆمەڵگەی کوردییەوە کە بە پێی رێبازی مێژووگەرایی نوێ  پرسی " هێنانی بەردەوامی تیۆری ڕۆژئاوایی بۆ خوێندنەوەی کۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەکان و بە تایبەت کۆمەڵگەی کوردی مەلکەچیی فەرهەنگیی و ئامرازی هەژمونی بە دوای خۆیدا دێنێت"(میلانی،١٣٨٧: ١٣) پێویستە بۆ دەرباز بوون لە ملکەچیی فەرهەنگی و زاڵ بوونی هەمیشەیی تیۆری ڕۆژئاوایی بۆ خوێندنەوەی کۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەکان و بە تایبەت کۆمەڵگەی کوردی کە ئاکامی خوێندنەوەکە تێگەیشتنێکی سەقەتە و شپرزە و بێ ماناییە، بیر لە خوێندنەوەی خۆماڵی و تیۆری خۆماڵیانە بکرێتەوە.

بەم وەسفە ئەم توێژێنەوە دەیەوێت پاش ئاماژەدان بە مێژوو و چۆنیەتی هاتنی تورک بۆ ئەنادۆڵ و نیشتەجێ بوونی تورک و کورد لە ئەستەنبوڵ و مێژووی تازەگەری و مودێرنیتە لە ئەستەنبوڵ و هەروەها هۆکارەکانی سەرهەڵدانی چینی مونەوەرلفیکر و گوتاری تازەگەری، باس لە گوتاری تازەگەری کوردی بکات کە لە سەردەستی حاجی قادری کۆیییەوە دەست پێدەکات. شیاوی ئاماژە پێدانە لەم توێژێنەوەیە بە ڕەچاوکردنی تیۆرەکانی «لاکلاو» و«مووفە» مەبەست لە گوتار یان دیسکۆرس " سیستەمێکی ماناییە کە سەرجەم دیاردە کۆمەڵایەتییەکان بەرهەم دەهێنێت و مانایان پێ دەبەخشێت"(سلگانی، ١٣٨٤: ٩٩) و کاری تایبەتی و سەرەکی گوتاریش شوناس سازی و بیرکردنەوەیە لە شوناس و بە واتایەک، گوتار " شوناسە کۆمەڵایەتیی و سیاسیەکان بەرهەم دەهێنیت"(تاجیک،١٣٨٣: ٢١) 
ئەم توێژێنەوە لە شێوازی شیکاریی گوتار  بۆ دیاریکردنی گوتاری حاجی قادری کۆیی کەڵک وەردەگرێت واتە باس لەو سیستمە ماناییە دەکات کە حاجی قادر دەیەوێت وەک شۆناسی نوێ مانایان پێببەخشێت و بە شێوازی گوتارێکی تازە پێناسەی بکات. 

١)ئەستەمووڵ وەک وێستگەیەکی سەرەکی سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکری و تازگەری:
١-١) نیشتەجێبوونی تورک لە ئەستەمووڵ:
پاش وەرگرتنی ئایینی ئیسلام لە لایەن بەشێکی بەرچاو لە تورکەکانی ناوچەی تورکستان و دامەزراندنی یەکەم دەسەڵاتە خۆجێییەکان لە ناوچەی خوراسانی ژێر دەسەڵاتی خەلیفەی عەباسی(١٢٥٧-٧٥٤) بە نێوی دەسەڵاتی«تاهیرییەکان»(٨٢٠-٨٦١)،«سەفارییەکان»(٨٦١-٩٠٠)و دواتر لە ناوچەی «ماوراونەهر»  بە تایبەت دەسەڵاتی«سامانییەکان»(٩٠٠-٩٩٩)، هێدی هێدی تورک وەک ڕەگەزێکی جوان و ئازا و جەنگاوەر، جێگەی خۆی لە سوپای خەلیفەی موسەڵمانان لە بەغدا و بە تایبەتیش لە حکومەتی سامانییەکان لە ماوراونەهر  و خوراسان جێی خۆیان کردەوە. 

«ئەلبتەگین» لە ڕیزی یەکەم بەرەی ئەو تورکانە بوو کە سەرەتا وەک سەرباز هاتە ڕیزی سوپای «سامانیەکان» و دواتر دەرفەتی لاواز بوونی دەسەڵاتی سامانیەکانی قۆستەوە و  لە شاری غەزنە   توانی بنەمای یەکەم دەوڵەتی بە ڕەچەڵەک تورک لە ناوچەی دەروەی تورکستان واتە خوراسانی کۆن و لە شاری غەزنە بە ناوی حکومەتی غەزنەوییەکان(٩٦٢ ) دابمەزرێنیت (حدود العالم، ١٣٧٢ : ٣٢٧) و لە بەر ئەوەی لە مێژبوو لە ناوچەی بەشی فارس نشینی خوراسان و لە ژێر کاریگەریی سامانییەکاندا بوون (باسورپ،١٣٦٤ : ٥٤/١ ) زۆرتر وەک پارێزەری زمان و فەرهەنگی فارسی دەرکەوتن و ناوبانگیان دەرکرد تا زمان و فەرهەنگی تورکی.  لە سەردەمی مەحمود غەزنەوی دامەزرێنەری سەرەکی دەسەڵاتی غەزنەوییەکان، یەکەم هۆزی گەورەی تورک بە ناوی سەلجووقییەکانی سەر بە تورکانی «ئوغوز»   بە بیانووی دۆزێنەوەی لەوەڕگا و سەخڵەتی باری ژیانیان، ڕوویان لە خوراسان کرد. ئەرسەلان جازب فەرماندەی سوپای غەزنەوی پێشنیاری کرد پاشای غەزنەوی، سەرجەم سەلجوقییەکان قەڵاچۆ بکات یان پەنجەیان ببڕێت تا چیتر توانای تیرهاوێشتنیان نەمێنێت(نیشابووری، ١٣٣٢ : ١١) مەحموود غەزنەوی، ئەرسەلان جازبی بە دڵرەقی لە قەڵەمدا و ڕێگەیدا سەلجوقییەکان لە چەند شار و ناوچەی خوراسان نیشتەجێ بن،  لە سەردەمی مەسعودی کوڕی مەحمود کەوتنە شەڕ و ئاژاوەگێڕی و لە ئەنجامدا توانیان لە شەڕی چارەنووسسازی دەندانقان لە ساڵی(١٠٤٠)  غەزنەوییەکان شکست بدەن(بیهقی،١٣٨٧ : ٦٤٣-٦٠٩ ) و لە نیشابووری سەر بە خوراسان، یەکەم حکوومەتی بە ڕەچەڵەک تورکی سەلجووقی لە سەر دەستی تۆغرۆل دامەزرا و ئەمە سەرەتای بە تورک کردن ناوچە فارس نشین و کوردنشینەکانی فەلاتی ئێران و دامەزراندنی دەسەڵاتدارێتی تورک و تەنانەت دەستگرتن بە سەر بەغدا لە ساڵی (١٠٥٥) وەک ناوەندی دەسەڵاتی خەلیفەی موسڵمانان بوو(بنداری اصفهانی، ٢٥٣٦ : ٥٠-٤٦)
تورکمانە سەلجوقییەکان شارەزای حکومڕانی نەبوون بۆیە دەسەڵاتی سیاسی و بە واتایەک بەشی قەڵەم ڕادەستی خوراسانییەکان و لە سەرووی هەموویانەوە نیزامولمولک کرا. خواجە نیزامولمولک لە هاتنی بە لێشاو و پەیتا پەیتای تورکەکانی سەر بە عەشرەتی «ئوغوەز» هەستی بە مەترسی کرد و بە ناچاری بەشێکیانی هان دا ڕوو لە ئەنادۆڵ واتە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆری ڕۆم ( بیزەنتی) بکەن و لە ئاکامدا لە شەڕی چارەنووسسازی «مەلازگرت» لە ساڵی( ١٠٧١ ) شکستیان بە ڕۆمای رۆژهەڵات هێنا. مەلازگرت سەرەتای بە تورک کردنی ئەنادۆل واتە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆریی رۆمای رۆژهەڵات بوو. لە ئەنادۆڵ یەکەم حکومەتی تورکی سەر بە عەشیرەتی سەلجوقی بە ناوی سەلجوقییەکانی ڕۆما دامەزرا (١٠٧٧ ) و تا سەردەمی هاتنی «مغۆلەکان» درێژەی کێشا و بە هاتنی مغۆلەکان، دەسەڵاتی سەلجوقییەکان لە ئەنادۆڵ کۆتایی پێ هات.(‌اقسرایی،١٣٦٢ : ٤٨-١٢٨ )
دوای مغۆلەکان چەندین تایفەی سەر بە عەشیرەتی ئوغوز لە ناوچەی ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ چەندین دەسەڵاتی خۆجێییان دامەزراند، یەکێک لەم دەسەڵاتە خۆجێیانە دەسەڵاتی «عوسمانی» یان «عوسمانلی» بوو کە لە سەردەستی «غازی عوسمان» و دواتر «ئورخانی کوڕی غازی عوسمان» لە ساڵی (١٢٨٠) دامەزرا و وردە وردە توانی بەرەو ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ پەل بکێشێت و لە سەردەمی سوڵتان محەمەدی فاتیح بە گرتنی شاری کونستانیتن واتە ناوەندی دووەمی دەسەڵاتی جیهانی مەسیحی لە ساڵی(١٤٥٣) یەکێک لە مەزنترین ڕووداوەکانی مێژووی جیهان خولقێندرا و بوار بۆ دروستکردنی ئیمپراتۆری عوسمانییەکان رەخسێندرا.(ستانفورد جی،١٣٧٠ :١١٠/١)
بە گشتی دەسەڵاتی عوسمانی لە نێوان ساڵانی (١٢٨٠-١٤٥١) لە سەردەستی عوسمانی غازی، ئورخان، مورادی یەکەم، بایزیدی یەکەم، محەمەدی یەکەم و سوڵتان مورادی دووهەم  سەقامگیربوو و لە نێوان ساڵانی (١٥٦٦-١٤٥٣) واتە لە گرتنی ئەستەنبوڵەوە بۆ گرتنی بەشێک لە ئەوروپا و سەرجەم وڵاتە عەرەبیەکان لە سەردەستی سوڵتان محەمەدی فاتیح(١٤٨١-١٤٥١). سوڵتان بایزیدی دووەم(١٥١٢-١٤٨١)، سوڵتان سەلیمی یەکەم(١٥٢٠-١٥١٢) و سوڵتان سلێمانی یەکەم(١٥٦٦-١٥٢٠) دەسەڵاتی عوسمانی بوو بە یەکێک لە بەهێزترین و گەورەترین ئیمپراتۆرییەکانی جیهان لە سەدەی شازدەیەمدا(حچرتی،١٣٨٩ :١٠٢)
سەرهەڵدانی ئەوروپای مودێڕن و شکستهێنانی عوسمانی لە چەندین شەڕی گرنگ لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوایی لە نیوەی دووهەمی سەدەی شازدەیەم و سەرەتای سەدەی هەڤدەیەمداکە بە چەکی مودێڕن و نوێ خۆیان بەهێز کردبوو سەرەتای هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریی عوسمانی و مەترسی ڕووخانی دەسەڵاتی خەلیفە وەک ناوەندی سەرەکی جیهانی ئیسلامی سونە بوو.

بەهێزبوونی ڕۆژئاوا و لاوازبوونی عوسمانی و دروستبوونی کێشە لە چۆنیەتی بەرێوەبردنی ئیمپراتۆرییەکە بووە هۆکاری ئەوەی ئەستەنبوڵ ناچار بێت بۆ پاراستی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی ئیمپراتۆری چاکسازی بە شێوازی ڕۆژئاواییەکەی بکات، بە واتایەک لاسایی دونیای کوفر یان «دارولحرب»  بکاتەوە. ڕووکردنە ڕۆژئاوای فەرەنگ  و قبووڵکردنی وەک نموونەی پێشکەوتن و بەهێزی و خاوەن شارستانییەت، بووە هۆی سەرهەڵدانی ویستی چاکسازی لە لایەن دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی عوسمانی و دواتر لە لایەن چینێکی تازەسەرهەڵداوی دەرەوەی دەسەڵات بە نێوی چینی مونەوەرولفیکرانەوە بوو. 

١-٢) مودێڕنیتە و تەجەدود«تازەگەری» لە ئەستەنبوڵ و دەسپێکردنی چاکسازی:
قبووڵکردنی سێ گرێبەستی «کارۆلووتێس» (١٦٩٩)، «پاسارووێتس» (١٧١٨ ) و «کوچۆک کینارچە» (١٧٦٨)، لە لایان عوسمانیەوە پاش شکستهێنانیان بەرامبەر بە  ڕوسیا و نەمسا سەرەتای قبووڵکردنی هەژمونی ڕۆژئاوای مودێرن لەلایەن دەزگای خەلافەتەوە بوو.(حچرتی،١٣٨٩:٢٠٤)
جگە لە کۆتایی هاتنی فتوحات بە هۆی بەهێزبوونی ئەورپاوە، دروستبوونی کێشە لە بەردەم چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئیمپراتۆرییەکی گەورە و ڕووبەڕووبوونەوەی لە گەڵ جیهانی مۆدێڕن سێ هۆکاری سەرەکی بوون بۆ ئەوەی ئەستەنبوڵ بگاتە ئەو قەناعەتەی چیتر پێویستە بیر لە چاکسازی لە ڕێگەی لاساییکردنەوەی ڕۆژئاوا و جیهانی مۆدێڕن بە تایبەت لە بەشە سەربازییەکەیدا بکاتەوە(پورگشتال،١٣٦٧ : ٢٥٨٥/٤)
یەکەم خولی چاکسازی بە شێوازی فەرەنگی ( ئەوروپایی) کە بە سەردەمی «گوڵی لالە» ناسراوە لە نێوان ساڵەکانی(١٧٣٠-١٧١٨) و لە سەردەمی سوڵتان ئەحمەدی سێیەم(١٧٣٠-١٧٠٣) ماوەی دوازدە ساڵی خایاند(رئیس نیا،١٣٦٨: ٦٥). ئەندازیاری ڕیفۆرم و چاکسازی لەم سەردەمەدا، «داماد برایم پاشا» سەدری ئەعزەمی سوڵتان ئەحمەدی سێیەم بوو کە بۆ ئاگاداربوون لە دۆخی ئەوروپا لە نزیکەوە و هەروەها بینینی رەوتی پێشکەوتنی وڵاتانی ئەوروپی، چەلەبی محەمەد و کوڕەکەی ڕوانەی ئەوروپا کرد.

یەکەم راپۆرت سەبارەت بە دۆخی پێشکەوتووی ئەوروپا بە ناوی " سەفارتنامەی چەلەبی محەمەد" لە ساڵی (١٧٢٠) بە شێوازێکی ئەرێنی و ئیجابیەوە باس لە دەسکەوتەکانی ئەوروپای مودێڕن کراوە و بە واتایەک ئەم سەفەرنامەیە سەرەتای گۆڕانکاری بوو لە ڕوانگەی عوسمانییەکاندا کە ئەوروپا لە دارولحەربەوە گۆڕدرا بۆ فەرەنگی پێشکەوتوو.  دەکرێت وەک یەکەم دەسکەوتەکانی سەردەمی گوڵی لالە ئاماژە بکرێت بە دامەزراندنی یەکەم چاپخانە لە ساڵی(١٧٢٧) و وەرگرتنی موڵەتنامە بۆ وەرگێڕان و  چاپکردن و بڵاوکردنەوە نزیکی هەڤدە کتێب، هێنانی هەندێک کەرەستەی جوانکاری ناو ماڵ وەک موبلیات و دروستکردنی کۆشک بە شێوازی ئەوروپی و بڵاوکردنەوەی کتێبی " ئوسوولولحەکەم فی نیزامی ئومەم" سەبارەت بە شێوازی حکومڕانی وڵاتانی ئەوروپی  و دۆخی زانست و پیشەسازی و هونەر لە ئەوروپا و هەروەها هێنانی هەندێک دیاردەی مۆدێڕن  و فەرەنگی بۆ ئەستەنبوڵ و بە تایبەتیش بۆ کۆشکی سوڵتان.( رئیس نیا،١٣٦٨ : ٣-٣٥ )
 یەکەم خولی چاکسازی بە شێوازی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی) لە سەردەمی گوڵی لالە بە هۆی دژایەتی پیاوانی ئایینی و بە تایبەتتر دەزگای شێخولئیسلام و شەڕکەرانی «یەنی‌چەری»یەوە بەنیوەچڵی کۆتایی پێهات و تاکە دەرەئەنجامی چاکسازییەکە  کوژرانی خودی سوڵتان بوو لە سەر دەستی نەیارانی چاکسازی، بەڵام  ئەم سەردەمە سەرەتایەک بۆ گوتاری فەرەنگی خوازی(ڕۆژئاواگەرایی) لە ئەستەنبوڵ و هەروەها  یەکەم کەلێن کەوتە «دەروازە ئاسنینە»کەی دەزگای خەلافەتی عوسمانی لە ئاست «دارولحرب»ی فەرەنگ و مۆدێڕنیتە (جی شاو، ١٣٧٠ : ٤٠٣)
سەرەڕای دژایەتی زەق و بەرچاوی بناژۆخوازان، چاکسازی لە سەردەمی سوڵتان سەلیمی سێیەم(١٨٠٧-١٧٨٩ ) کە شەیدا و لایەنگری کلتوری فەرەنسی بوو درێژەی پێدرا و بوارەکانی سەربازی و پەروەردە، زۆرترین گۆڕانکاری لەسەر شێوازی فەرەنگی بەخۆوە بینی. دامەزراندنی خوێندنگە، ناردنی خوێندکار بۆ دەرەوەی وڵات و بانگهێشت کردنی راوێژکاری ڕۆژئاوایی لە گرنگترین دەسکەوتەکانی ئەو قۆناغە بوون (حچرتی،١٣٨٩:  -١٢٤ -١٢٢) بەڵام ئەمجارەش سوڵتان بە تاوانی ئەنجامدانی کاری نزیک بە کوفر و تاوانبارکردنی بە بیدعە کرا بە قوربانی چاکسازی و گوتاری تازگەری فەرەنگی (ڕۆژئاوایی).(حائری، ١٣٦٤ :٤-٩٣ ) کوشتنی دوو سوڵتان بە تاوانی چاکسازی و تاوانبارکردنیان بە کوفر لە لایان بناژۆخوازان و بە تایبەت سوپای «یەنی‌چری»،  بارەگای سوڵتانی لە مەترسی دەزگای فەتوا و ئەم تاقمە بناژۆخوازە وشیار کردەوە. هەر بۆیە سوڵتان مەحموودی دووەم لە ساڵی(١٨٢٦) بۆ سەرکەوتنی چاکسازی پێش هەموو شتێک بەرەی دژە چاکسازی واتە یەنی‌چرییەکانی لە پیلانێکدا تووشی شکستێکی کوشندە کرد و زۆربەی سەرکردەکانی کوشتن، هەروەها دەسەڵاتی ئایینی سپاردە دەستی شیخۆلئیسلامی نزیک لە خۆی و لێرەوە ڕێگەی بۆ چاکسازی خۆش کرد، بە واتایەک لە سەردەمی سوڵتان مەحمودی دووەم‌دا(١٨٣٩-١٨٠٨) چاکسازی نەک تەنیا درێژەی پێدرا بگرە بوار بۆ جیاکردنەوەی دەسەڵاتی ئایینی لە دەسەڵاتی سیاسی و هەروەها مودێڕنیزاسیۆن(نۆژەنکردنەوە بە شێوازی فەرەنگی) خۆش کرا چونکە ئەستەنبوڵ و دەزگای سوڵتان بە درێژەپێدانی ڕەوتی چاکسازی بۆ ڕاگرتنی ئیمپراتۆرییەکەیان ناچار بوون و بە واتاییەک دەسەڵاتداران و سیاسەتمەداران گەیشتبوونە ئەو قەناعەتەی وەلانان و پشتگوێ خستنی چاکسازی ڕۆژئاوایی واتە کشانەوە و پاشەکشەکردن لە دەسەڵات. دەکرێت لە زمانحاڵی «خەلیل پاشا» فەرماندەی  هێزی دەریایی ئەو کاتەی عوسمانی لە کاتی گەڕانەوەی لە ڕوسیاوە بۆ ئەستەنبوڵ هەست بە بایەخداربوونی چاکسازی ڕۆژئاوایی بۆ دەسەڵاتداران عوسمانی بکرێت کە ڕاشکاوانە گوتی: "من لە ڕوسیا دەگەڕێمەوە و ئێستا وەک ڕۆژ لام ڕوونە گەر لە لاساییکردنەوەی شێوازی پێشکەوتووی فەرەنگ قوسوور بکەین تەنیا ڕێگەچارەمان گەڕانەوەیە بۆ ئاسیا"(انتخابی،١٣٩٢ :٦٧ )  هەر لەم ئاراستەیە واتە هەست بە گرنگی چاکسازی بە شێوازی ئەوروپی، چاکسازی لەلایەن دەسەڵاتەوە درێژەی پێدرا. ناردنی خوێندکار بۆ ئەوروپا لە ساڵی (١٨٢٧)، کردنەوەی خوێندنگەی پزیشکی لە هەمان ساڵ و بڵاوکردنەوەی یەکەم ڕۆژنامەی حکومی لە ساڵی( ١٨٣١ )بە ناوی "تەقویمی وقایع"، دامەزراندنی «ژووری وەرگێڕان» بۆ ئاگاداربوونی سیاسەتمەداران لە زانستی ڕۆژئاوایی و دۆخی سیاسی و فەرهەنگی ئەوروپا و هەروەها کردنەوەی چەندین خوێندنگە بە شێوازی فەرەنگی لە نێوان ساڵەکانی( ١٨٣٣-١٨٣١ ) بەشێک لەو  چاکسازیانە بوون کە بە لاساییکردنەوەی ڕۆژئاوا لە سەردەمی سوڵتان مەحمودی سێیەم جێبەجێ کران و تەنانەت خۆدی سوڵتانیش بۆ یەکەمجار بە شێوازی فەرەنگی واتە ئەوروپی جل و بەرگی لە بەر کرد(لوئیس،١٣٧٢: ١٣١-١٢٩)
چاکسازی سەرەڕای ئەو هەموو کەندوکۆسپ و کێشەی بەردەمی لە سەردەمی  سوڵتان عەبدولمەجیدی یەکەم (١٨٦١-١٨٣٩) کە بە سەردەمی تەنزیمات پێناسە کراوە (١٨٧٦-١٨٣٩)درێژەی پێدراو و لە سەر دەستی مەستەفا پاشای سەدری ئەعزەم لە ڕۆژی (٣)مانگی نوامبەری ساڵی(١٨٣٥) یەکەم هەڵمەتی چاکسازی لە ژێر ناونیشانی «خەتی شەریفی گوڵخانە » پەسەندکرا بە پێی ئەم فەرمانە هەموو دانیشتوانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی وەک هاووڵاتی  خاوەن مافی یەکسان پێناسەکران و لێرەوە یەکەم هەنگاو بۆ تێپەربوون لە چەمکی رەعییەتەوە بۆ هاووڵاتی بوون نرا. هەڵمەتی دووەمی چاکسازی لە ژێر ناونیشانی خەتی هومایونی، ئازادیی ئایینی و یەکسانی لە ئاست دەوڵەت بۆ سەرجەم دانیشتوانی عوسمانی بە فەرمی پەسەند کرا (جی شاو، ١٣٧٠ : ١١٦/٢) 
بە گشتی لە سەردەمی تەنزیمات، بەهێزکردنی دەسەڵاتی ناوەندی، نۆژەنکردنەوەی دەزگای ئیداری، بەدنیاییکردنی سیستمی پەروردە و دادوەری و قەبووڵکردنی دەزگا مەدەنییەکان، بەشێک لەو چاکسازییانە بوون کە سیمای وڵاتی عوسمانی تا ڕادەیەک گۆڕی، بە واتایەک دەکرێت بڵێین مودێڕنیتە لە ئەستەنبوڵ هەژمونی خۆی نیشاندا و ئیتر ئەستەنبوڵ بوو بە یەکێک لە وێستگە سەرەکییەکانی بڵاوکردنەوە و بڵاوبوونەوەی مۆدێڕنیتەی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی) و تازەگەری و ئازادیخوازی لە ڕۆژهەڵات بە گشتی و جیهانی ئیسلام بە تایبەتی.

١-٣) سەرهەڵدانی یەکەم چینی مونەوەرلفیکر لە ئەستەنبوڵ:
دەرکەوتنی دیاردەکانی مودێڕنیتە و ڕەوتی چاکسازی، بە تایبەت چاکسازی " سەردەمی تەنزیمات" کە تێکڕای لە سەر ویستی دەسەڵاتداران و سیاسەتمەداران و بە واتاییەکی دیکە ناوەندی دەسەڵات جێبەجی کرا، سەرەڕای هەندێک دەسکەوتی ئەرێنی و ئیجابیی گرنگ، ئاکام و ئەنجامی بەرچاو و کاریگەری لە شێوازی حکومڕانیدا لێ نەکەوتەوە. یەکێک لە دەسکەوتە بەرچاوەکانی ڕەوتی چاکسازی سەر بە دەسەڵات، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە نێوان کەسەکانی دەرەوەی دەسەڵات بوو کە خوازیاری ڕیفۆرمی بنەڕەتی لە سیستمت حکومڕانیدابوو بە شێوازی ڕۆژئاوا، ئەم چینە واتە «مونەوەرولفیکران»ی  تازەسەرهەڵداوی ئەستەنبوڵ کە پەروەردە کراوی ڕۆژئاوا یان ژوورەکانی وەرگێڕانی سەردەمی سوڵتان مەحمودی دووەم (١٨٢٦) و بە گشتی بەرهەمی ڕەوتی چاکسازی و دەرکەوتەکانی مودێڕنیتە ڕۆژئاوایی بوون کە نزیک بە (٣٠) ساڵ پاش ڕاگەیاندنی خەتی شەریفی گوڵخانە  لە سەردەمی تەنزیمات بە فەرمی بوونی خۆیان ڕاگەیاند کە واتە یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکری ئەستەنبوڵ لە ساڵی( ١٨٦٥ ) بە دامەزراندنی دەزگای " ئیتیفاقی حەمییەت" سەری هەڵدا و بە فەرمی دژایەتی شێوازی حکومڕانیان دەکرد و خوازیاری مەشرووتییەت و حکومەت بەپێی دەستوور بوون کە دواتر بە  " عوسمانییە نوێیەکان» ناوبانگیان دەرکرد. (Mardin.2000.11) محەمەد بەگ دەرچووی زانکۆکانی پاریس، نووری بەگ، ڕەشاد بەگ، نامێق کەمال سەرنووسەری ڕۆژنامە تەسویری ئەفکار، ئایەت بەگ و ڕەفیق بەگ سەرنووسەری ڕۆژنامەی مەرات شەش ئەندامی سەرەکی ئەم دەزگایە بوون کە وەک یەکەم بەرەی مونەوەرولفیکر لە ئەستەنبوڵ دەرکەوتن و دواتر زۆر کەسی دیکە لە ئەندامانی بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان و ڕۆژنامەنووسان چوونە ریزی ئەوانەوە. سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکران لە ئەستەنبوڵ سەرەتای گۆڕانکاری بوو لە ناوەندەی دەسەڵاتەوە بۆ دەرەوەی دەسەڵات لە بواری چاکسازییدا بە واتایەکی دیکە ئاڵای چاکسازی لە ناوەندی دەسەڵات و لە دەستی سیاسەتمەدارانەوە کەوتە دەستی شەقام و چینی تازەسەرهەڵداوی مونەوەرولفیکران، ئەم چینە بە پێچەوانەی سەردەمی "گوڵی لالە" خوازیاری  چاکسازی لە بەشی سەربازی و پەروەردە و پیشەسازیداا نەبوون، بەڵکو خوازیاری چاکسازی بوون لە شێوازی حکومڕانیدا لە «سەڵتەنەتی ڕەهاوە» بۆ «سەڵتەنەتی مەشروتە»، کە واتە یەکەم بەرەی مونەوەرولفیکرانی ئەستەنبوڵ خوازیاری گۆڕانکاریی بنەڕەتی لە شێوازی بەرێوەبردنی دەسەڵاتدا بوون. 

بەرەی تازەسەرهەڵداوی مونەوەرولفیکر توانیان پاش هەوڵ و تەقەلایەکی زۆر، کومیسیۆنی نووسینی «ڕەشنووسی دەستووری عوسمانی» پێک بهێنن کە پاش پێداچوونەوە و بڕینی بیانووی سوڵتان عەبدولحەمید بۆ زیادکردنی بڕگەیەک سەبارەت بە دەست ئاوەڵابوونی سوڵتان لە ئاست دەرکردن و ڕاوەدوونانی تێکدەرانی نەزم و ئاسایشی گشتی، لە ئاکامدا ڕەشنووسەکە قبووڵکرا و یەکەم خولی دانیشتینی پەرلەمانی وڵاتی عوسمانی لە ساڵی(١٨٧٧)لە سەر هەوڵ و تەقەلای ئەم مونەوەرولفیکرانە کرایەوە و خولی دووهەمی پاش چەندین دانیشتن، سەرەنجام بە فەرمانی سوڵتان داخرا و جارێکی دیکە دەسەڵاتی سەڵتەنەتی ڕەها دامەزرایەوە و سوڵتان کەوتە ڕاوەدوونان و دەسبەسەرکردن و کوشتنی مونەوەرولفیکران و مەشرووتەخوازان.(انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
ئەنجام و ئاکامی داخستنی پەرلەمان و دابینکردنی دەسەڵاتی ڕەها و بەرنگاربوونەوەی مونەوەرولفیکرانی مەشرووتەخواز واتە عوسمانییە نوێیەکان، بووە هۆی سەرهەڵدانی بەرەیەکی نوێ لە مونەوەرولفیکران لە ژێر ناوی " تورکە گەنجەکان" کە هەم دژی سیستەمی پاشایەتی و هەمیش لایەنگریی گوتاری تۆرانخوازی و تورکچێتی بوون. 

ئەم تاقمە مونەوەرولفیکرە بە پێچەوانەی بەرەی پێشووەوە کە خاوەنی گوتاری دەستوورخوازی  و گۆڕانی شێوازی حکومڕانی بوون، خاوەن گوتاری شوناس خوازی تۆرانی و تورکی بوون و بۆ یەکەمجار لە ساڵی( ١٨٨٩) لە  لایەن چوار کەسی بە ڕەچەڵەک کورد و ئاڵبانیایی و چەرکسەوە بە نێوەکانی برایم تەمۆی ئاڵبانیایی، ئیسحاق جەودەت و ئیسکۆتی کورد و محەمەد ڕەشیدی چەرکەس -کە خوێندکاری کۆلیژی پزیشکیی سوپا بوون- لە ژێر نێوی  «جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی» ناوبانگیان دەرکرد و خوازیاری ڕزگاریی نیشتمان و ژیانەوەی دەستووری بوون(انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨) و دواتر کەسانی زۆر پەیوەستی ئەم کۆمەڵەیە بوون و یەکەم کۆنگرەی خۆیان لە پاریس بەست (جی شاو،١٣٧٠: ٧-٤٧٣ )
کۆمەڵەی "جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی" یان تورکە گەنجەکان لە کۆتاییدا توانییان لە ساڵی( ١٩٠٩ )سوڵتان عەبدولحەمید لە خەلافەت و سەڵتەنەت دوور بخەنەوە و سوڵتان محەمەدی پێنجەم وەک سوڵتانی نوێ دەستنیشان بکەن، بەشداری عوسمانی لە شەڕی یەکەمی جیهانی، سەرهەڵدانی گوتاری تۆرانخوازی و تورکچێتی و دواتر گۆڕینی سیستەم لە خەلافەتەوە بۆ کۆماری، بەرهەمی هەوڵ و تەقەلای مونەوەرولفیکرەکانی سەر بە کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی یان تورکە گەنجەکان بوو کە هەڵگری گوتاری شوناسخوازی بوون. بە گشتی ئاکامی دەرکەوتنی مودێڕنیتەی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی) لە ئەستەنبوڵ، سەرەتا لە ناوەندی دەسەڵات و لە سەر دەستی سوڵتان و سیاسەتمەدارانەوە بوو بۆ گۆڕانکاری لە بەشی سەربازی و جوانکردنی سیمای عوسمانی و هەروەها بەشی پەروردە و دادپەرورەی عورفی، کە لە ئەنجامدا سەرەڕای هەندێک دەسکەوت بە حکومەتی تۆتالیتێری سوڵتان عەبدولحەمید و داخستنی پەرلەمان لە ساڵی(١٨٧٧) کۆتایی پێهات. 

شکستی ئەم شێوازە لە چاکسازی لە لایەکەوە و پەرەسەندنی دیاردە و چەمکە مودێڕنەکانی وەک ئازادی، دەستوور، یەکسانی و ناسیۆنالیزم لە لایەکی دیکەوە بوونە هۆی سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفیکری تورکی لە ئەستەنبوڵ لە سەرەتای نیوەی دووەمی سەدەی نوزدەدا  کە خاوەنی گوتاری دەستوورخوازی و سەڵتەنەتی مەشرووتە و هەروەها گوتاری شوناسخوازی و دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت-نەتەوە لە سەر بنەمای نەتەوەی تورک بوون.

لە پاڵ ئەمەشدا  شاری ئەستەنبوڵ لەو سەردەمەدا، ئیتر جگە لەوەی ناوەندی دەرکەوتنی مودێڕنیتەی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی) و تەجەدودی تورکی و سەرهەڵدان و کۆبوونەوەی مونەوەرانی تورک بوو، بە هەمان شێوە جێگەی کۆبوونەوە هەموو ئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی بوو لە کورد و عەرەب و ئەرمەن و نەتەوەکانی باشوری رۆژهەڵاتی ئەوروپا( مەلا کەریم، ١٩٦٠: ١٠) و بە واتایەکی‌تر بەهۆی بە ناوەندبوونی ئەستەنبوڵ لەلایەکەوە و لەلایەکی دیکەشەوە کۆبوونەوەی ئیلیتی سەرجەم کەمینەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی لەو شارەدا، بوار بۆ سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکرانی کورد و ئەرمەن و عەرەب و کەمینەکانی دیکەش دروست بوو  و هەروەها بە گەشەسەندنی بیرۆکەی ناسیۆنالیزم و زاڵبوونی گوتاری تۆرانخوازی و تورکچێتی لە ئەستەنبوڵ دەرفەت بۆ سەرهەڵدانی رەوتی مونەوەرولفیکری و گوتاری تازەگەری  کوردیش ساز بوو. 

٢) ئامادەبوونی کورد لە ئەستەمووڵ:
هاوکات لە گەل نیشتەجێبوونی تورکە عوسمانیەکان لە "کونستانتێن شار" و گۆڕینی ناوی ئەو شارە بە "قوستەنتەنیە" و دواتریش بە "ئەستەنبوڵ"، بواریش بۆ نیشتەجێبوونی کورد وەک بەشێک لە جەنگاوەرانی بەشداربوو لە داگیرکردنی ئەستەنبوڵ و هەروەها وەک بەشێک لە دانیشتوانی ئیمپراتۆری عوسمانی دروست بوو با ئەوەشمان لە بیر نەچێت دوای شەڕی چالدێران، کوردستان بە فەرمی لە نێوان ئیمپراتۆریای عوسمانی و سەفەوییەدا دابەش کرا و ئیتر بەشێکی زۆری کورد وەک ڕەعییەتی عوسمانی هاتنە ئەژمار و بەپێ ڕێککەوتنامەی زەهاو لە ساڵی (١٦٤٠) کوردستانی ئەمڕۆی تورکیا و کوردستانی ئەمڕۆی عێراق بوونە بەشێک لە ئیمپراتۆری عوسمانی و دانیشتوانی ئەم ناوچە کوردستانیانەش بوونە بەشێک لە "میللەتی" عوسمانی و بە واتایەک ئومەتی ئیسلامی.

چل و سێ ساڵ پاش داگیرکردنی ئەستەنبوڵ و لە یەکەم سەرژمێریدا باس لە بوونی نزیک بە(٣٨٢) کورد و هەروەها سێ گوندی کوردنشین لە نزیکی ئەستەنبوڵ دەکرێت(ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ١٥) واتە هەر لە سەرەتای نیشتەجێبوونی تورکەوە، کوردیش لەو شارە نیشتەجێ دەبێت و دەبێتە زێدی بەشێک لە کوردەکانی سەر بە ئیمپراتۆری و لە درێژخایەنیشدا ئیتر جەماوەری کورد لەو شارە وردە وردە ڕوو لە زیادبوون دەکات، بۆ نمونە بەپێی سەرژمێرییەکانی سەرەتای سەدەی نۆزدەدا تەنیا دە هەزار کۆڵهەڵگری کورد لە شاری ئەستەنبوڵ ژیاون(ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ١٦)
سەرەڕای نیشتەجێبوونی کورد هەر لە سەرەتای داگیرکردنی ئەستەنبوڵەوە، ژمارەیەک کوردیش بۆ گەیشتن بە پێگەی سیاسی و سەربازی و تەنانەت پیشەیی یان بۆ فێربوونی زانست نیشتەجێی ئەو شارە دەبن، کەسانی ئایینی وەک مەلا گۆرانی، ئەبووسەعوونە کەندی، ئیدریس بەدلیسی و شاعیرانی وەک نالی، مەلا محەمەد کۆیی، شێخ ڕەزا تاڵەبانی و زیوەر و کەسانی دیکەش روو لەو شارە دەکەن  و ئەو شارە وەکوو شوێنی نیشتەجێبوونیان هەڵدەبژێرن.

جگە لەمانەش ئیتر لە سەدەی ١٨وە ئەستەنبوڵ دەبێتە جێگەی نیشتەجێکردنی ئەو میر و سەرۆکە کوردانەی وا گومانیان لێکراوە ببنە مەترسی بۆ سەر دەسەڵاتی سوڵتان، میر بەدرخان(١٨٦٨-١٨٠٢)، شێخ ئەحمەدی باوکی شێخ مەحموود، مەحەمەدی ئاغای باوکی سمکۆی شکاک، لەو میر و سەرۆک خێڵانە بوون کە لە دوا ساڵەکانی سەدەی نۆزدەدا لە ئەستەمووڵ نیشتەجێ دەکرێن(ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ٥٧-٥٤) و هەروەها لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دوویەمیشدا (١٩٠٩-١٨٧٦) بە هۆی پێکهێنانی هێزی دژە ئەرمەنی "سوارەی حەمیدییە" (١٨٩١)، دریژەدرا بە سیاسەتی ڕاگرتنی میرە کوردەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی لە ئەستەنبوڵ و کردنەوەی قوتابخانەی عەشایری بۆ منداڵانی میرە کوردەکان لە ساڵی(١٨٩٢) و پەروەردەکردنیان لە ژێر گوتاری عوسمانیخوازی، (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥: ٥٧-٥٤) بەمەش بوار بۆ نیشتەجێبوونی جەماوەرێکی زۆرتری کورد لەو شارە خۆش دەبێت و  ئیتر ئەستەنبوڵ وەک شارێکی تورکی_کوردی لێ دێت.

٢-١) سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکریی کوردی لە ئەستەمووڵ:
لە گەل دەستپێکردنی چاکسازی و دەرکەوتنی نیشانەکانی مودێڕنیتە و سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفیکر و هەروەها بەرجەستەبوونەوەی گوتاری شوناسخوازیی لەسەر دەستی مونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەی عوسمانی ئیتر شاری ئەستەنبوڵ لەو قۆناغەدا ببووە جێگەی کۆبوونەوە هەموو ئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی  لە کورد و عەرەب و ئەرمەن و نەتەوەکانی باشوری رۆژهەڵاتی ئەوروپا( مەلا کەریم، ١٩٦٠: ١٠)، بە واتایەک پاش پەرەسەندنی ویستی چاکسازی و تازەگەری و شوناسخوازی، کوردانی ئەستەنبوڵیش کەوتنە ژێر کاریگەریی ئەو گوتارەوە و یەکەم دەرکەوتەکانی تازەگەری کوردی لەم شارەدا سەریان هەڵدا. بۆ نموونە: یەکەم ڕۆژنامەنووسی کورد(١٨٩٨)، یەکەم ڕۆژنامە کوردییەکانی وەک ڕۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژی کورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨) و هەروەها یەکەم کۆمەڵەی کوردی بە ناوی " جەمعییەتی تەعاوەن و تەرەقی" (١٩٠٨)، یەکەم کۆمەڵەی پێشکەوتنی کوردستان "تەعالی کوردستان" ( ١٩١٨)، یەکەم کۆمەڵەی خوێندکارانی کورد بە نێوی " کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی کورد" (١٩١٢) لە ئەستەنبوڵ دامەزران و یەکەم کتێبی کوردیش بە ناوی " دیوانی مەولانا خالید" لە ساڵی (١٨٤٤) هەر لەم شارەدا بڵاو بووەوە (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ١٣١)
بەم وەسفەوە پاش دەرکەوتەکانی مودێڕنیتە و هەروەها گوتاری چاکسازی و گوتاری شوناسخوازی تورکی و ئەرمەنی لە ئەستەنبوڵ، جگە لە کوردانی نیشتەجێی ئەستەنبوڵ ژمارەیەکی زۆر کورد لە ناوچە و پارچە جیاجیاکانی کوردستانەوە ڕوویان لە ئەستەنبوڵ کرد و شوناسی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستە لاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەی نەتەوەییدا (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ٨) بە واتایەک بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی بەرچاوی کورد لە ئەستەنبوڵ، پەرەسەندنی گوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاری شوناسخوازی، کاریگەری لەسەر کوردانی نیشتەجێی ئەو شارە دانا و هەر لەم شارەشدا بوو کە یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەید عەبدوڵقادر، ئەمین‌ عالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەد شوکری، پیرەمێرد و مەولانزادە ڕەفعەت و لە پێشەوەی هەمووشیانەوە حاجی قادر کۆیی، سەریان هەڵدا.

 ٢-٢)دەرکەوتنی حاجی قادر کۆیی (١٨٧٠-١٧١٨) لە ئەستەنبوڵ:
حاجی قادر کۆیی (١٨٩٧-١٨١٧) لەدایکبووی گوندی گۆڕقەرەجی سەر بە شاری کۆیەیە(مەسعوود محەمەد، ١٩٧٣: ٢٨) و بە گوێرەی باوی ئەو سەردەمە هەر لە منداڵییەوە ڕوو لە حوجرە دەکات و لە ساڵانی (١٨٥٤-١٨٥٣) دەچێتە ناوچەی باڵەکایەتی و پاش ماوەیەک دەچێتە شارەکانی شنۆ و سەردەشت و سابڵاغ لە کوردستانی ڕۆژهەڵات و لەوانەیە تا ساڵی (١٨٦٣-١٨٦٢)لەوێ مابێتەوە. پاش فێربوونی زانستی ئایینی دەگەڕێتەوە بۆ کوێە و لەوانەشە بە هۆی دروستبوونی هەندێک کێشە لە لایان خزمانیەوە زۆر لە کۆیە نەمابێتەوە، بۆیە لە شێعریکدا پاش یادکردنەوەی لە کوێە و باس کردن لە غوربەت  باس لە هەڵاتنی بۆ ئەستەنبوڵ دەکات:
هەموو خزمی خۆمن دەزانم دەڵێن 
لە بێ حورمەتیمان بوو حاجی هەڵات
(حاجی قادر،١٣٩٠: ٢٢)

                                     
حاجی لە ئەستەنبوڵ وەک مامۆستای تایبەتیی منداڵانی بەدرخان بەگ دامەزرا(Van Bruinessen,2003: 47) و لەو شارە بە گوێرەی شێعرەکانی وا دیارە تووشی گۆڕان بووە و هەر لەوێ مایەوە هەتا ساڵی (١٨٩٧) کە کۆچی کرد و لە گۆڕستانی قەرەج ئەحمەد نێژراوە (کەرەمی،١٣٩٠ : ٢٧-١٩)
پێدەچێت حاجی پاش ساڵانی(١٨٦٣-١٨٦٢)واتە سەرەتای شەستەکانی سەدەی (١٨)ڕووی لە ئەستەنبوڵ کردبێت و تا کاتی مەرگی واتە ساڵی(١٨٩٧) لەوێ مابێتەوە. ئەو ساڵانەی وا حاجی چووە ئەستەنبوڵ ساڵانیکی زۆر چارەنووسساز دەبێت لە مێژووی وڵاتی عوسمانی و هەروەها قەوم و نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان، چوونکە سەردەمێک بوو ئەستەنبوڵ ڕووبەڕووی ڕۆژئاوا و فەرهەنگی نوێی ڕۆژئاوا یان مودێڕنیتە ببووەوە و بە ناچاری ڕووی لە چاکسازی بە شێوازە فەرەنگی(ڕۆژئاوایی)ییەکەی کردبوو.
٢-٣)حاجی قادر و دەرکەوتنی وەک یەکەم ڕۆشنبیری کورد لە ئەستەمووڵ:  زیاتر لە یەک سەدە واتە نزیکەی  سەد و چل ساڵێک بەر لە چوونی حاجی ڕەوتی تازەگەری و گۆڕانکاری لە ئەستەنبوڵ دەستی پێکردبوو، گەرچی بە بۆنەی بە هێزبوونی دەسەڵاتی بەرەی دژە چاکسازی واتە بەرەی بناژۆخواز و نەریتییەوە، گۆڕانکاری دەنگدانەوە و ڕەنگدانەوەیەکی گشتگیری نەبوو بەڵام ویستی چاکسازی و گۆڕانکاری ئیتر وەک گوتارێکی زاڵی وڵاتی عوسمانی خۆی سەپاندبوو و دەرفەتی خۆدەربازکردن و خۆلادان لەم گوتارە بۆ دانیشتووانی  تێگەیشتووی ئەم شارە و لەوانەش حاجی قادر کۆیی نەمابووەوە.  

ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەنبوڵ هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەرولفیکرانی عوسمانی لە ئەستەمووڵ لە ساڵ (١٨٦٥) و هەروەها سەرهەڵدانی مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی ناو ئیمپراتۆرییەکە لە ژێر کاریگەریی ناسیۆنالیزمی ڕۆژئاواییدا. سەرهەڵدانی گوتاری سەربەخۆیی‌خوازی لەلایەن مونەوەرانی نەتەوەکانی وەک یۆنانی و بولگاری و هەروەها سەرهەڵدانی گوتاری شوناسخوازی عوسمانیە نوێیەکان و تورکە گەنجەکان و دەرکەوتنی دیاردە نوێیەکان وەک ڕۆژنامە و چاپخانەوە و بیناسازی بە شێوازی ڕۆژئاوایی لەسەر شەقامەکانی ئەستەنبوڵ، پیشاندەری ئەم ڕاستییە بوون  خۆشاردنەوە لە چاکسازی و تازەگەری بە شێوازی فەرەنگی ئیتر مەحاڵە ئەویش بۆ کەسێکی وەک حاجی قادر کە بە وتەی مەسعوود محەمەد " پێشەوای خۆبەختکردن و سۆز و سووتان بۆ کوردستان بوو"( مەسعوود مەحەمەد، ١٩٧٣: ٣٢٢). هەر ئەم کاریگەرییە بووە هۆی ئەوە کە بە وتەی ئیحسان فوئاد " ببێتە دامەزرێنەری قوتابخانەی ڕۆشن کردنەوە"(کەرەمی،١٣٩٠: ٤٠)  شیاوی ئاماژەیە ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەنبوڵ  لە سەردەمێدا بوو کە جگە لەوەی نزیکەی (١٤٠) ساڵ لە مێژووی چاکسازی و تازگەری لەو شارەدا تێپەر دەبوو، نزیکەی(٢٣)ساڵیش لە دەسپێکردنی سەردەمی تەنزیمات واتە سەرهەڵدانی یەکەم گوتاری شوناسخوازانەی عوسمانیگەرایی سوڵتان عەبدولحەمید(١٨٦٩-١٨٣٩) وگوتاری ئیسلامخوازی سوڵتان عەبدولمەجیدی دووەمیش (١٩٠٩-١٨٦٧)تێپەریبوو.

دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی ئەو کاتەی عوسمانی کە بەهۆی شەپۆلی مۆدێڕنیتە و ناسیۆنالیزمی نەتەوەکانی ژێردەستیانەوە هەستیان بە  مەترسی پارچە پارچەبوونی خاکی ئیمپراتۆرییەکەیان کردبوو دوو گوتاری عوسمانیگەرایی و ئیسلامخوازیان بەرز کردبووەوە.  لەمبارەوە ڕەنگە هەق بە سوڵتان بوو کە بەو پەری ئازارەوە دەیگووت: " بەختی خراپی ئێمە لەوەدایە ئیمپراتۆرییەکەمان یەکدەست نییە".(انتخابی،١٣٩٠ :٦٧)
سوڵتان بە باشی ئاگاداری سەرهەڵدانی پرسی ناسیۆنالیزم لەناو  نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەکەی بوو کە چۆن لە ساڵانی (١٨٧٨-١٨٧٥)چەندین نەتەوەی ژێر دەسەڵاتی وەک ڕۆمانیا، سربیا، مونتینگرۆ و بە واتایەک مەسیحییەکان سەربەخۆییان بە دەستهێنا و گوتاری عوسمانی گەرایی شکستی هێنا. 

دوای شکستهێنانی گوتاری عوسمانی گەرایی، گوتاری ئیسلامی گەرایی بەرز کرایەوە، کەچی بە سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی عەرەبی ئیتر ئەم گوتارەش وڵامدەرەوەی پاراستنی یەکپارچەیی خاکی عوسمانی نەبوو(انتخابی،١٣٩٠: ٦٣) و بۆ پاراستنی نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و پەیوەندی لە گەڵ تورکەکانی ناوچەی «قەوقاز»  و قەرەبووکردنەوەی لە دەستدانی خاکی ئیمپراتۆرییەکەیان، گوتاری ڕەگەزپەرستانەی تۆرانچێتی و تورکچێتی لە سەر دەستی مونەوەرولفیکرانی دەرەوەی بازنەی دەسەڵات بەرز کرایەوە. بۆ نموونە نەجیم عاسی لە ساڵی( ١٨٧٨ ) بە ڕاشکاوانە نووسی: " ئێمە لە ڕەگەزی تۆرانین و زمانەکەشمان تۆرانییە و پێویستە بگەڕێینەوە سەر زمانی تۆرانی " و هاوکات  ڕۆژنامەی "ئەقدەم" کە زمانحاڵی ناسیۆنالیستە تورکەکان بوو، نووسی" ئازایەتی، بەرخۆدان و قەبووڵکردنی شارستانییەت لە تایبەتمەندیەکانی نەتەوەی تورکە، نەتەوەی تورک نەجیبترین نەتەوەیە" (انتخابی، ١٣٩٠ : ٧٩-٦٩ ) کەواتە ئەوکاتەی حاجی لە ئەستەنبوڵ بوو جیا لە سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفیکری عوسمانی و کەمینەکان، سێ گوتاری عوسمانی گەرایی، ئیسلامخوازی و تۆرانیچێتی و هەروەها نیشانەکانی تازەگەری وەک ڕۆژنامە، ناردنی خوێندکار بۆ دەرەوەی وڵات، کردنەوەی خوێندنگەی نوێ بە شێوازی ئەوروپیشی بینیوە. حاجی تێگەیشتبوو لەوەی سەرجەم ئەو هەوڵ و تەقلا تازەگەراییانە لە پێناو بەهێزکردن و پاراستنی وڵات و هەروەها نەتەوەسازیدایە، بۆیە بە ڕەچاوکردنی بایەخی گوتاری شوناسخوازی ئەو سەردەمە، بە حەسرەتەوە کۆتایی هاتنی دەسەڵاتە کوردییەکانی وەک بابان، بۆتان و ئەردەڵانی وەبیر خۆی هێنایەوە:
 لە ڕۆما کەوتە بەرچاوم کەسێکی هائیم و حەیران
 بە هەیئەت تێگەیم کوردە بە شێوەی ئەهلی کوردستان
 کە چوومە خدمەتی پرسیم: برادەر خەڵکی کام جێگای؟
 لە کام لا هاتووی؟ گریا گووتی: بابان،گوتم بابان؟
دڵم داوە گوتم باوکە هەموومان بێ کەسین لێرە
چ قوماوەگەلێ حەیفە، مەگریێ هەروەکوو باران
 گوتی: بۆ غوربەت و ڕووتی نییە ئەفغان و هاوارم
 لە داغی حاکمی خۆمە لە شان و شەکەوتی تورکان 
گەلێکم بیستووە پەستی و بڵندیی دەوڵەتان ئەمما
 جیهان نەیدیوە پەستی وا میسالی کوردستان
( حاجی قادر،١٣٩٠ : ١٠٠) 
بە زاڵ بوونی گوتاری تازەگەری و شوناسخوازی و کۆتایی دەسەڵاتی میرە کوردییەکان و هەروەها دۆخی شپرزە و پڕ لە جەهالەتی کۆمەڵگەی کوردی، حاجی قادر وەک مونەوەرولفیکرێکی کورد واتە رێبەری فەرهەنگی کورد دەردەکەوێت و لە بۆشایی دەرنەکەوتنی کەسانی خوێندەوار و شارەزای وەک "ئسکۆتی" و "جەودەت" کە بە ڕەگەز کورد بوون و  وڵاتانی ئەوروپییان بینیبوو  دەکەوێتە ڕەخنەگرتن و هەوڵدان بۆ نەتەوەسازی و هاندان بۆ تازەگەری، لە بۆشایی دەسەڵاتێکی کوردی‌، کلتوری ڕەخنەگرتن لە کۆمەڵگەی کوردی دەسپێدەکات. 

بەم وەسفەوە دەکرێت بڵێین دەرکەوتن وەک  رێبەری فەرهەنگی ، دەسپێکەری کلتوری ڕەخنەگرتن واتە هەوڵ بۆ تازەگەری بە شێوازی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی)، نەتەوەسازی و هاندان بۆ فێربوونی زانست و پیشەسازی ڕۆژئاوایی بۆ یەکەمجار لە گوتاری حاجی قادر کۆییدا ڕەنگی داوەتەوە، بۆیە دەکرێت وەک یەکەم مونەوەرولفیکری کوردی و خاوەن یەکەم گوتاری تازەگەریی کوردی پێناسە بکرێت، چوونکە پێش حاجی کەس بەو شێوازە ڕەخنەی لە کۆمەڵگەی کوردی نەگرتبوو و کەسیش ئاوەها هەستی بە پێویستیی تازەگەری و گۆڕانکاری بۆ کۆمەڵگەی کوردی نەکردبوو. بۆیە دەکرێت بانگەشەی ئەو بکرێت کە گوتاری تازەگەری لە کۆمەڵگەی کوردی و سەرهەڵدانی مونەوەریی بە حاجی قادرەوە دەست پێدەکات.
٣)گوتاری حاجی قادر کۆیی:
 پەشمە حاجی وەرە وەک جاران
بێرەوە سەر حیکایەتی کوردان
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٣٠) 

 

 هەروا کە پێشتر ئاماژەمان پێدا مەبەست لە گوتار یان دیسکۆرس: " سیستمێکی ماناییە کە سەرجەم دیاردە کۆمەڵایەتییەکان بەرهەم دەهێنێت و مانایان پێ دەبەخشێت."(سلگانی، ١٣٨٤: ٩٩) و کاری تایبەتی و سەرەکیشی شوناس سازییە و لێرەدا مەبەست ئەوەیە ئەو سیستمە ماناییە کە حاجی قادر لە پێناو شوناس سازی بەرهەمی دەهێنێت ڕوون بکرێتەوە و لەم ڕێگەوە دەکرێت ئیتر باس لە گوتاری حاجی قادر کۆیی بکرێت و بۆ ئەم مەبەستەش لێرەدا ئاماژە بە گرینگترینی ئەو دیاردانە دەکەین کە لەو سیستمە وەک گوتار و دیسکۆرسی حاجی قادر مانایان پێ دەبەخشرێت. ٣-١)گۆڕینی مانای چەمکی میللەت و وەتەن: بە هاتن و زاڵبوونی پرسی ناسیۆنالیزم و دیاردەی دەوڵەت-نەتەوە بۆ ئیمپراتۆریی عوسمانی و ڕەنگدانەوەی لە گوتاری مونەوەرانی ئەو سەردەمەدا، حاجی قادر کۆیی، لە لایەکەوە شایەتی هەوڵەکانی چەندین نەتەوەی وەک یۆنان و ئەرمەن و سێرب و بولگاری و تەنانەت عەرەبی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی لە ڕێگەی نەتەوەسازییەوە و لە لایەکی دیکەوە شایەتی گۆڕینی مانای دوو چەمکی «میللەت» و «وەتەن» وەک دوو چەمکی ئایینی و نەریتی بۆ مانایەکی سێکۆلار و بەربڵاوتر لە پێناو نەتەوەسازیدایە.  
حاجی قادریش بە پێی پێویستیی کۆمەڵگەی کوردی کە کۆمەڵگەیەکی عەشیرەتی، نەریتی و شپرز و لەمانەش گرنگتر بێ دەسەڵات و نەخوێندەوار بوو،  هەست بە زەروورەتی نەتەوەسازی و دەربازبوون لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دەکات و بۆ یەکەمجار لە گوتاری خۆیدا ئەو دوو چەمکەی وەک دوو چەمکی پێویست بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دەوڵەتسازی‌دا بەکارهێنا و بە واتایەک لە گوتاری حاجی قادر مانای تازەیان بەخۆوە گرت و میللەت وەک نەتەوە  (nation) و وەتەنیش لە زێدەوە بۆ نیشتمان و ژینگەی نەتەوەی کورد واتە نیشتمان (la pattrie   ) گۆڕدرا. 
ھەر کوردە لە بەینی کوللی میللەت
بێ بەھرە لە خوێندن و کیتابەت
(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٢٥٧)

بەسیە بێ عاری ئەی گەلی خزمان
لەم هەموو بەیتی میللەتی خۆمان

 
(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٢٢٣)

خەوم نایێ لە داخی موڵک و میللەت
(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٢٢٧)

کوا ئەو دەمەی کە کوردان ئازاد و سەربەخۆبوون
سوڵتانی موڵک و میللەت، ساحێبی جەیش و عیرفان

(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٩٦) 
٣-١-١) بایەخ و گرینگی نەتەوە: ناوهێنانی کورد وەک نەتەوە لە گوتاری حاجی قادر یەکەم تازەگەری و یەکەم هەنگاو بوو بۆ بیرکردنەوە لە نەتەوەسازی  و هاندانی کورد بۆ ئەوەی هەست بە بوون و بیر لە شوناسی نوێ بکاتەوە و خاڵی گرینگ لەم نێوەندەدا ئەوەیە  نەتەوە  و پرسی نەتەوە ئەوندە لای حاجی  ڕۆشنبیر(مونەوەرولفیکر) گرنگ بوو کە پێیوابوو تەنیا نەتەوە هەرمانە و  لە دونیادا تەنیا  هەر نەتەوە دەمێنێتەوە:
میللەتە باقی مابەقا فانی
هەر لە جافی هەتا بە گۆرانی
 (حاجی قادر، ١٣٩٠)  
٣-١-٢)وەتەنی کوردان:
 لە ڕوانگەی حاجی قادرەوە وەتەنی کورد لە بۆتانەوە واتە کوردستانی ئەو کاتەی عوسمانی دەس پێدەکات تا شاری " ڕەی " لە نزیک " تاران" درێژە دەبێتەوە. 
لە بۆتان تا بەبان و سەرحەدی ڕەی
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٣٠) 
حاجی لە گوتاری نەتەوەتەوەری خۆیدا دەیەوێت وەتەنی کورد لە ڕوانگەیەکی مێژووییەوە پێناسە بکات و نەخشەی بۆ دیاری بکات، بۆیە وەتەن واتە ئەو جوگرافیا مێژووییە کە لە رووی مێژووییەوە شوێنی نیشتەجێبوونی کورد بووە و لێرەوە دیارە پانتایەکی بەربڵاو و مێژوویی لە خۆ دەگرێت کە لە شێعردا دیاری کردنی و نەخشە کێشانی ئەستەم و تەنانەت نامومکینە بۆیە تەنیا ئاماژەی پێدەکات و دەیەوێت ئەوە بە بیری کورد بێنێتەوە کە وەتەنەکەیان واتە کوردستان بەربڵاو و زۆر گەورە و سەیر و مێژووییە. خاڵی گرینگی تر لەم نێوندەدا ئەوەیە حاجی بە باشی لە پەرچەکرداری سەرەتایی کورد لە ئاست ئەم تازگەرییە واتە پێناسەکردنی وەتەن لە زێدەوە بۆ خاکی هەموو کوردان بە باشی ئاگادارە و پێیوایە گەرچی ئێستا کورد بە بۆنەی بێ ئاگایی و ناشارەزایی لە ئاست ئەم تازەگەرییەوە گرنگی بەم شتە نادات بەس لەوە دڵنیاییە کە ڕۆژێک دێت کورد بۆ بوون بە نەتەوە و لە پێناو پاراستنی ناسنامەی نیشتمانیدا گیانی خۆی بەخت دەکات.

 ئەم قسە ئیستە عەیبی لێ دەگرن
 ئەو دەمەش دێ کە ئێوە بۆی دەمرن
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢١٤) 

٣-٢)دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت- نەتەوە:
٣-٢-١) باشترین دەرفەت بۆ دەوڵەت دامەزراندن: حاجی لەو سەرەدمەدا جگە لەوە بە باشی لە پێویستیی دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت- نەتەوە ئاگادارە و بانگەشەی بۆ دەکات بەڵکو بە بینینی هەوڵی بە ئەنجام گەیشتووی گەلانی وەک بولگار و سێرب و یۆنان لەو سەردەمەدا کە ئەندێشە و ئایدیالۆژیای ناسیۆنالیزم سەرجەم ئیمپراتۆریی عوسمانی تەنیبووەوە وەک باشترین دەرفەت پێناسەی دەکات بۆ ئەوەی کوردیش وەک نەتەوەکانی دیکەی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دەوڵەتی خۆیان دامەزرێنن:
ئیستەکێ ئەییامە کە هەر میللەتێ هیممەت بکا
مووی بێ مایە لە سەر تەختی سولەیمان دادەنێ
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :١٨٣) 
حاجی بۆ هاندانی کورد جگە لە باسکردن لە بەختەوەری و شانازییەکانی عوسمانی باسی لەو نەتەوانە دەکات کە زۆر چکۆلەتر و بە ژمارە کەمتر بوون لە کورد و قۆڵی هێممەتیان لێهەڵکردووە و گەیشتوونەتە سەربەخۆیی:
بنواڕە سەعی و غیرەت ئیستا لە دەوڵەتی ڕۆم
 خۆیان خەزێنەدارن، خۆیان تەبیب و سوڵتان
هەر دوێنی ئەهلی سوودان هەستانە سەر پێ وەکوو شێر
 ئیستە موستەقیللن مەحسووی کوللی ئەدیان
بولغار و سیرب و یۆنان هەم ئەرمەن و قەرەتاغ
هەر پێنجیان بە تەعداد نابن بە قەددی بابان
(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٩٩) 
و هەروەها هەر لەمبارەوە دەڵێت:
هەر ئیکە موستەقێللن کوللێکی دەوڵەتێکن
 ساحێبی جەیش و ڕایەت، ئەرکانی حەرب و مەیدان
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٩٩)  
 بەم وەسفە حاجی پێیوایە بوونی "غیرەت" بوەتە هۆی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت لە لایەن ئەم گەلانەوە و خاڵی گرنگتر لەوەدایە حاجی دەزانێت کورد بە وشەی غیرەت زۆر هەستیارە و بۆیە بە ئاماژەوە دەڵێت کورد گەر غیرەتتان هەیە وەک ئەوانەی خاوەن غیرەتن هەستنە سەرپێ و دەوڵەت دامەزرێنن، لە ڕوانگەی حاجی قادرەوە ئەو سەردەمە کە هەموو کەمینەکان لە بیر و هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتی جیاواز و سەربەخۆ بوون ئەو سەردەمەش باشترین دەرفەت بوو و تەنیا پێویستی بە هیممەت و غیرەتی کوردانە بوو
 لە جێ خۆیان هەڵستاون بە غیرەت
 لە دونیا ناوی خۆیان ناوە دەوڵەت
 (حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٣) 

٣-٢-١) پێناسەی جیاواز بۆ کورد وەک نەتەوەیەکی جیاواز لە تورک:
سەرەڕای هەوڵەکانی دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی عوسمانی بۆ ڕاگرتن و پاراستنی یەکپارچەیی خاکی ئیمپراتۆرییەکەیان و زاڵ کردنی گوتاری عوسمانیگەرایی و ئیسلامخوازی لەم پێناوەدا و بە واتایەکی دیکە سەرەڕای هەوڵی ئەستەنبوڵ بۆ ئەوەی نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی خۆیان وەک هاووڵاتی عوسمانی پێناسە بکەن و بیر لە جیابوونەوە نەکەن، حاجی وەک ڕۆشنبیرێکی(مونەوەرێکی) نەتەوە-تەوەر، جگە لە باسکردنی کورد وەک نەتەوە و هەروەها بە ئاماژەدان بە وەتەنی مێژوویی نەتەوەی کورد، ڕاشکاوانە کورد بە جیاواز لە نەتەوەی عوسمانی و عەجەم پێناسە دەکات و پێیوایە ئەم نەتەوە گەرچی لە نێوان کڵاو سوور و كڵاو رەشی عوسمانیدایە بەس نەتەوەیەکی جیاوازە و لەم نێوانەدا لە حاڵەتی تیاچوون و توانەوەدایە.
لە مابەینی کڵاو سوور و کڵاوەڕەش
پەریشانین دەبینە میسلی گای بەش  
 (سەعید، ١٩٢٥: ٣١)

هەر لەم چوارچێوەیەدا کورد ئاگادار دەکاتەوە قەت پشت بە قسەی تورک نەبەستێت:
ڕۆمی وەکوو بەنی موون کەس پشتیان پێ نەبەستێ
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٩٦) 
 
٣-٢-٣) پێناسەی جوگرافیای نەتەوەیی:
حاجی جگە لە باسکردنی جوگرافیای مێژوویی کورد، بە وردبوونەوە لە واقیعی وڵاتی عوسمانی کە هەوڵ بۆ تواندنەوەی نەتەوەکانی دیکە لە ئارادا بوو، لە گوتاری نەتەوەسازانەی خۆیدا هەوڵ دەدات بۆ پێناسەکردنی واقیعی جوگرافیای نەتەوەیی کورد و لە شێعری " شەهسواری بەلاغەتی کوردان" (حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٢٦-٢١٧)  بە ناوهێنانی و یادکردنەوەی شاعیرانی کورد لە سۆران و کورمانج و گۆران و یارسانەوە جوگرافیای سیاسی و فەرهەنگی نەتەوەی کورد لە گوتاری شێعریدا ساز دەکات و دەکرێت بڵێین یەکەم مونەوەرە کەوا لە ڕێگەی گوتاری شاعیرانەوە جوگرافیای نەتەوەیی کورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەت پێناسە دەکات و پێیوایە نەتەوەی کورد بریتیە لە سۆران و کورمانج و لەک و گۆران و یارسان و هەورامی و لوڕ و هەر ئەم پێناسەیە دڕێژەی پێناسەکەی میرشەرەفخانی بەدلیسی و سەرچەشنی ئەو نەتەوەخوازانەیە کە دواتر لایەنگری دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەی کورد بوون. 
دەشتی کەرکووک و کێوی هەورامان
شاعیری زۆرە بێ حەدد و بێ پایان
سادە هەر  ناویان  بکەم  ئیملا
ئەم کتێبە بچووکە بەش ناکا
هەر لە شیرازەوە هەتا بابان
پاکی یەک نەزمە پێ دەڵێن گۆران
هەر موسڵ هەتا حەدی بابان
بەیتیان کردوە وەکوو جافان
بەسیە بێ عاری ئەی گەلی خۆمان
لەم هەموو بەیتی میللەتی خۆمان
ئەگەر ئیمە و سنە و سولەیمانی ن
ناوی یەکیان بە چاکی نازانین
.....
حاسڵی ئیمە وەک دەکەم تەخمین
کرمی ئاوریشمین و مێش هەنگووین
نییە ئارام و ڕاحەتی و خەوتن
شەو و رۆژێ هەتا دروستی دەکەن
کەچی ڕۆمی کە ئیمە دەیناسین
وادەزانی کە ئیمە نەسناسین
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٢٦-٢١٧)  

٣-٢-٤) یەکدەستکردنی کورد:
 حاجی لە ژێر کارتێکەریی شێوازی نەتەوەسازی باوی ئەو سەردەمەی ئیمپراتۆریی عوسمانی واتە گوتاری تۆرانچێتی و تورکچێتی بیر لە یەکسان کردنەوەی کورد دەکاتەوە و پێیوایە کورد بۆ ئەوەی ببێت بە نەتەوە و بتوانێت دەوڵەت- نەتەوە دابمەزرێنێت دەبێت لە بۆتانەوە تا شاری ڕەی لە نزیکی تاران واتە نیشتمانی داهاتووی کوردان یان دەوڵەتی کوردستان یەکدەست بێت و نەتەوەی کورد لە سەر بنەمای یەک زمان و یەک جل و یەک داب و نەریت و تەنانەت یەک خەت و ئایین و فەرهەنگ ساز بکرێت و پێک بێت:
لە دەشت و دێ و ویلایەت ببنە ئەحباب
 وەکوو شەخسێکی واحید بن لە هەر باب
لە بۆتان تا بەبان و سەرحەدی ڕەی
لە ئەولا تر وەها نۆش بێتە سەر دەی
ببنە یەک لە تەعلیم و لە نووسین
جل و بەرگ و زوبان و ڕەسم و ئایین 
((حاجی قادر، ١٣٩٠: ٢٢٧-٢٣١) 
٣-٢-٥) دەوڵەتی دیموکراتی کوردیی:
لە باسکردنی یەکەی دەوڵەت- نەتەوە جیا لە دیاریکردنی جوگرافیای سیاسی و فەرهەنگی بۆ سازکردنی نەتەوە و دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە بە شێوازی باوی ئەو سەردەمە واتە دەوڵەت – نەتەوەی یەکسانکراو، حاجی هاوکات بە ئاماژە بە باشترین دەوڵەتە دیمۆکراتییەکانی جیهان باس لەوە دەکات پاش ئەوەی کورد بووە نەتەوە و یەکەی دەوڵەت- نەتەوەی خۆی لە بۆتانەوە تا ڕەی دامەزراند باشتر وایە دەوڵەتێکی دیموکرات بە شێوازی دەوڵەتانی دیموکراتی جیهان پێک بهێنێت واتە دەوڵەتیک بێت کە گاوان و شاە وەک کەسی یەکەمی دەوڵەت و کەسی پلە خوارووی کۆمەڵگە وەک یەک مافیان هەبێت و وەک یەک لە دەسەڵاتدا بەشدار بن و ئەمە یەکەم جار بوو کە لە گوتاری کوردی، کەسێک داوای دەوڵەتێکی کوردی بکات کە خاوەن دەسەڵات و گاوان وەک یەک مافیان هەبێت و لە بەڕێوبردنی وڵاتیشدا بەشدار بن:
سەراپا ساحێبی سککە و سوپاهن ..
وەکوو جەم ساحێبی تەخت و کولاهن
لە تەدبیری ئومووری موڵکی خۆیان
 شەریکن پینەدۆز و شاە و گاوان
(حاجی قادر، ١٣٩٠: ٢٢٧-٢٣١) 

٣-٢-٦) مێژووسازی: 
حاجی لە سەر شێوازی ڕۆشنبیرانی ئەو سەردەمە لە پێناو نەتەوەسازیدا بیر لە ئایدیالۆژیای نەتەوەسازی دەکاتەوە و  لەم پێناوەدا دەس دەکات بە " مێژووسازی" و لەژێر کاریگەری گوتاری نەتەوەسازیی ئەو سەردەمە دەزانێت کە نەتەوە پێویستی بە مێژوو و راستکردنەوەی مێژوو هەیە و هەروەها ئاگاداریشە کە مێژوو و مێژووسازی جێگەی دەرکەوتن و دروستبوونی ئینتیمایە بۆ نەتەوە.  کەواتە لە لایەن هەر قەوم و نەتەوەیەکەوە، هەست کردن بە مێژووییبوون خۆی سەرەتای هەستی  بە نەتەوەبوونە و هەنگاوی سەرەکییە بۆ بەنەتەوەکردن و هەر لەم پێناوەدا حاجی بۆ مێژووسازی و بە واتایەکی دیکە بۆ سەلماندنی لەمێژینە بوون و مێژوویی بوونی کورد، ڕەچەڵەکی کورد دەباتەوە بۆ سەر ساسانییەکان:
 خۆ دەزانن سولایی ئەکراد لێرەوە بگرە تا دەگاتە قوباد
(حاجی قادر. ١٣٩٠ : ٢١٢) 
و هەر لەم چوارچێوەیەدا دەڵێت هەموو پاڵەوانەکانی شانامە بە ڕەگەز کوردن
 " گوردی شانامە هەمووی کوردن"
(هەمان:٢١٣) 
و هەروەها بە ڕاشکاوانە بانگەشەی ئەوە دەکات کورد لە فارس و تورک کۆنتر و ڕەشەنتر و مێژوویی‌ترە و خاوەن شارستەنیەت و ئایینی جیاوازیشی هەیە و سەرجەم مێژوونووسان ئاماژەیان بەو راستییە کردەوە.
چوونکە ئێمە قەدیمترین لە ئەوان
 بە تەواریخی جوملەیی ئەدیان
(هەمان:٢٣٨) 


و هەر لەم پێناوەدا جوگرافیای کوردستان درێژ دەکاتەوە بۆ شیراز 
لە قاف کە ڕابوردن تا بە شیراز و ئەسفەهان کوردن
(حاجی قادر. ١٣٩٠ : ٢١٢) 

٣-٢-٧)یادکردنەوە و یادسڕێنەوە:
حاجی لە کاتی باسکردن لە نەتەوە و بەرجەستەکردنەوەی پرسی نەتەوەسازیدا چیتر وەک موسڵمانێک قسە ناکات و باس لە سیمبۆل و کەساییەتیە ئایینەیەکانی جیهانی ئیسلام وەک شانازی ناکات و هەروەها پرسی پەیوەندی کورد و تورک لە بواری ئایین و پێوەندی کورد و فارس لە بواری مێژوودا دەخاتە پەراوێزە و بە واتایەکی دیکە تووشی یادسڕینەوە دەبێت و لە پێناو نیشاندانی جیاوازبوونی نەتەوەی کورد، ئەو پەیوەندی و کەسایەتییانە دەسڕێتەوە و لە بەرامبەردا بۆ سازکردنی شانازیی بۆ مرۆڤی کورد یاد لەو کەسایەتی و پرسانە دەکاتەوە کە  تەنیا پێوەندی بە کوردەوە هەیە و لە پێناو نەتەوەسازییەکەیدا بە پێویستیان دەزانێت بۆ نموونە یادی سەلاحەدین و نوورەدینی کوردی و مەهەلەل و قوباد و ئەردەشیر و دەیسەم و میری ئەردەڵانی وەک کەسایەتییە سیاسی و مێژووییەکانی کورد دەکاتەوە:
 سەلاحەددین و نوورئەدینی کوردی
 عەزیزانی جەزیر و مووش و وانی
 مەهەلهەل، ئەردەشیر و دەیسەمی شێر
 قوباد و باز و میری ئەردەڵانی
 ئەمانە پاکیان کوردن، نیهایەت
 لە بەر بێ دەفتەری ون بوون و فانی
 کتێب و دەفتەر و تەئریخ و کاغەز
 بە کوردی گەر بنووسرایە زوبانی
 مەلا و شێخ و میر و پادشاهانی
هەتا مەحشەر دەما ناوونیشانی
(حاجی قادر. ١٣٩٠ : ١٥٣) 
 یادسڕینەوەی کەساییەتیە ئایینیەکانی عەرەب وەک سەرمایەی ئیسلامی و یادکردنەوەی کەساییەتییە کوردییەکان وەک پێویستی نەتەوەسازی بۆ کورد لە لایەن حاجی قادرەوە وەک سازکردنی بیرەوەری هاوبەش لە پێناو نەتەوەسازیدا بووە کە لە لایەن کەسێکی وەک حاجی قادرەوە بیری لێ کراوەتەوە و خراوەتە گوتاری کوردی و جێگەی خۆی کردووەتەوە.

٣-٢-٨) پێویستیی نەتەوەسازی و دەوڵەت دامەزراندن:
 حاجی بە خوێندنەوەی مێژووی کورد لە لایەکەوە و گوتاری ڕەگەزپەرستانەی ئەو کاتەی تورکە ڕەگەزپەرستەکان لە لایەکی دیکەوە پێیوایە گەر کورد بیر لە دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە نەکاتەوە لە ناو دەچێت و تەفر و توونا دەبێت
لە مابەینی کڵاو سوور و کڵاوەڕەش
پەریشان دەبین میسلی گای بەش
 (سەعید، ١٩٢٥: ١٦) 
هەر لەمبارەوە بە ڕاشکاوانە دەڵێت هەموو شتێک لە ناودەچێت و بەس نەتەوە دەمێنێتەوە بۆیە پێویستە کورد بە بایەخەوە بڕوانێتە دەوڵەت:
میللەتە باقی مابەقا فانی
هەر لە جافی هەتا گۆرانی(هەمان:٢١٥) 

٣-٣)دیاردە مودێڕنەکان:
ئەوروپا، ڕۆژنامە، زانکۆ، پیشەسازی، وەرگێڕان و چەکی مۆدێڕن - وەک بەشێک لەو چەمک و دیاردە و دەرکەوتەکانی تازەگەری ڕۆژئاوایین کە بۆ یەکەمجار لە ڕێگەی ئەدەبیاتی حاجی قادر کۆییەوە لە گوتاری کوردیدا دەردەکەون و دێنە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و فەرهەنگی کوردییەوە. 
جگە لەوەی بۆ یەکەمجارە ئەم چەمک و دیاردە و دەرکەوتە مۆدێڕنانە لە گوتاری حاجی‌‌دا دەرئەکەون، لەم گوتارەدا بۆ دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت-نەتەوە و هەروەها  ژیانەوە و  پێشکەوتنی کۆمەڵگەی کوردی، هێنان و بیرکردنەوە لەم دیاردانە وەک ئەولەویەتێکی بنەڕەتی و پێویست بەرجەستە دەکرێن و بە ڕاشکاوانە کومەڵگەی کوردی هان ئەدرێت شوێن ئەم دیاردە و چەمکانە بکەون و بە هەندیان وەربگرن و هەوڵیان بۆ بدەن.

٣-٣-١) ئەوروپا(فەرەنگ):
ئەوروپا یان فەرەنگستان (حاجی قادر،١٣٩٠ : ٩٨) لە گوتاری حاجی قادر کۆیی ئەو جوگرافیایەیە کە شوێنی لە دایکبوون و سەرهەڵدانی هونەری جەنگ، شوێنی فێربوونی بەڕێوەبردنی وڵات، زێدی پیشەسازی و ڕۆژنامە و زانکۆ و زانستی نوێیە، بە واتایەکی دیکە زێد و ئاخێزگەی تازەگەری و مودێڕنیتەیە کە کۆمەلگەی کوردیش بۆ مانەوەی خۆی پێویستی پێیەتی و دەبێت ئاگاداری بێت و خاڵی گرنگ تر ئەوەیە یەکەمجار لە ڕێگەی حاجی قادرەوە ئەم ناوە بەم پێناسەیەوە دێتە ناو گوتاری کوردەوە. 

بۆ فەننی حەرب و سەنعەت بۆ زەبت و ڕەبتی میللەت
دەینیڕنە ئوروووپا گەورە و بچووکی خۆیان
 (حاجی قادر،١٣٩٠ : ٩٨)
 
٣-٣-٢)ڕۆژنامە:
حاجی لە بایەخ و کاریگەری ڕۆژنامە شارەزا و ئاگادارە بۆیە دەڵێت:
سەت قائیمە و قەسیدە کەس نایکڕێ بە پوولێ
ڕۆزنامە و جەریدە کەوتوەتە قیمەت و شان
(حاجی قادر،١٣٩٠ : ٩٨) 
واتە حاجی بە ڕاشکاوی  باس لەوە دەکات کە ڕۆژنامە  لەو قۆناغەدا بۆ کۆمەڵگەی کوردی لە شیعر وەک باوترین دیاردەی فەرهەنگی و ئەدەبی پێویست ترە و بەرزتر لە شێعر پێناسەی دەکات  ئەمە لە کاتێکدایە لە کۆمەڵگەی کوردیی تا بەر لە گوتاری حاجی قادر دەسەڵاتی شێعر لەوپەڕی زاڵبوونی خۆیدایە و مرۆڤی کورد شێعری وەک تاکە ژانر و مینبەری خۆی سەیر کردووە و بەکاری هێناوە، وەک لە ئەدەبی گۆرانیشدا شێوازی نووسینی دەفتەرە ئایینییەکانیشی هەر بە شێعر بووە و حاجی هەست بەوە دەکات چیتر لەم سەردەمەدا و بەپێی گۆڕانکارییە جیهانییەکان کارکردی شێعر وەکوو پێشووتر نەماوەتەوە و تەنانەت خۆیشی بە ئاگاداربوونی لەم بابەتە دیسان بە ناچاریی زمانی شێعر بۆ گەیاندنی مەبەستەکانی بەکار دەهێنێت و باس لەوە دەکات لە جیاتی بیرکردنەوە لە قەسیدە یان شێعر چیتر پێویستە بیر لە ڕۆژنامە و جەریدە بکرێتەوە کە کاریگەریی و بایەخی زۆرتری هەیە. 


٣-٣-٣) زانکۆ:
حاجی ئاماژە بە ناردنی خوێندکار لەلایەن وڵاتانی سەربەخۆ و خاوەن دەسەڵاتەوە بۆ دەرەوی وڵات دەکات و دەیەوێت لەم ڕێگەوە بایەخی زانکۆ و خوێندن لە زانکۆکانی ئەوروپا بۆ کورد و خوێندکاری کورد بەرجەستە و روون بکاتەوە، بۆیە بە وتنی ئەم شیعرە و سەرەڕای ئاماژەدانی بە وڵاتانی دیکە خوازیاری بیرکردنەوە و تەنانەت بە عەمەلی کردنی پرسی ڕۆیشتنی خوێندکاری کوردە بۆ زانکۆکانی ئورووپا، بۆ ئەوەی فێری سەنعەت و  هونەری بەڕێوەبردنی وڵات بن.

بۆ فەننی حەرب و سەنعەت بۆ زەبت و ڕەبتی میللەت
دەینیرنە ئورووپا گەورە و بچووکی خۆیان
(حاجی قادر،١٣٩٠ : ٩٨) 
ڕاستە لێرەدا بە ڕاشکاوی باس لە وشەی زانکۆ ناکات بەڵام ڕوون و ئاشکرایە مەبەستی زانکۆیە، لەو سەردەمەدا واتە لە رۆژگاری حاجی بەشێکی بەرچاو لە خوێندکارانی تورک لەلایەن دەسەڵاتەوە بۆ خوێندن  و فێربوونی سەنعەتی نوێ رەوانەی ئەوروپا کرابوون،  حاجی بە پێی شێعرەکانی ئاگاداری زانکۆکانی ئەوروپا و بایەخی زانستیی بووە لەو زانکۆیانەدا. خاڵی جێگەی سەرنج لەم شێعرەدا ئەوەیە کە زانکۆکانی ئەوروپا لە ڕوانگەی حاجی قادرەوە جێگەی فێربوونی سەنعەت و هەروەها فێربوونی شێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتە و ئەم خاڵە واتە ئاماژە کردن بە شێوازی فێربوونی هونەر و زانستی "بەڕێوەبردنی وڵات" لە ڕێگەی خوێندن لە زانکۆکانی ئەوروپا، پیشاندەری ڕادەی شارەزایی حاجی قادرە لە بایەخی زانستی مۆدێڕن،  خاڵی دیکە ئەوەیە ئەتوانێت ئەم شێعرە بە چەشنێک هاندەری ئەوە بێت کە ڕۆیشتن بۆ ئەوروپا بۆ فێربوونی زانست و هەروەها بەڕێوەبردنی وڵات پیویستی بە دەوڵەت هەیە و بە واتاییەکی دیکە بەردەنگی خۆی تێدەگەیەنێت ئەوە کاری دەوڵەتە، بۆیە کورد بۆ ئەوەی بتوانێت خوێندکاری خۆی بۆ فێربوونی سەنعەت و هەروەها  فێربوونی بەڕێوەبردنی وڵات بنێرتە ئەوروپا دەبێت خاوەنی دەوڵەتی خۆی بێت و بە واتایەکی دیکە دەبێت بۆ ئەم کارە گرنگە کورد بیر لە دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە بکاتەوە. ٣-٣-٤) پیشەسازی: بۆ ئەوەی حاجی بایەخی پیشەسازی مودێڕن بۆ کورد ڕوون بکاتەوە باس لە سەرکەوتنی "ژاپۆن"ی کەم جەماوەر و کەم خاک بە سەر وڵاتی گەورەی "چین"دا دەکات و پێیوایە لەم سەردەمەدا ئیتر ئەوە پیشەسازی نوێ و زانستییە بۆ سەرکەوتن و پێشکەوتنی وڵاتەکان قسەی یەکەم دەکات
ئەهلی ژاپۆن بە فەن و سەنعەتی چاک 
سەیری چۆن چینی گرت و کردییە خاک
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :١٩٢) 
دیارە دەکرێت بڵێین بۆ یەکەم جارە کە بایەخی پیشەسازی مودێڕن و هەروەها سەرچەشن بوونی ژاپۆن وەک وڵاتی خاوەن پیشەسازی لە ڕێگەی حاجیەوە دێتە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و فەرهەنگی و بە واتایەکی دیکە دێتە ناو گوتاری کوردییەوە. ٣-٣-٥) وەرگێڕان:
حاجی جگە لە ئاماژەکردن بە دیاردەی ڕۆژنامە و پرسی ناردنی خوێندکاران بۆ دەرەوەی وڵات و بایەخی فێربوونی پیشەسازی، باس لە بایەخی وەرگێڕان لە زمانە بیانییەکانەوە دەکات و کورد بۆ وەرگێڕان لە زمانە ڕۆژئاواییەکانەوە هان ئەدات و دەردمەندە لەوەی کورد لەم شتە گرنگ و پربایەخە بێ بەشە، بۆ ئەوەی گرینگی ئەم دیاردەیە بەرجەستە بکاتەوە دەڵێت تەنیا کوردە کە بیری لە وەرگێڕانی کتێبە بیانییەکان نەکردووەتەوە و ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی تا بایەخ و بەهای نووسین و خوێندن نەزانێت. 
لە ڕوانگەی حاجییەوە وەرگێڕانی کتێبە بیانییەکان ئەو تایبەتمەندییەی هەیە کورد و کۆمەڵگەی کوردی فێری ڕێزلێنان لە کتێب و بایەخداربوونی نووسین و خوێندن دەکات
 هەر کوردە لە بەینی کوللی میللەت
بێ بەهرە لە خوێندن و کیتابەت
بێگانە بە تەرجومەی زوبانی
ئەسراری کتێبی خەڵقی زاتی
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :  ٢٥٧-٢٥٩) 
حاجی جیا لەوەی نیگەران و توڕەیە کە کورد خاوەن کتێبی زانستیی  و سەردەمیانە نییە، پیاوانی ئایینی بەوە تۆمەتبار دەکات  کە رێگری سەرەکین لەبەردەم  بەرهەمهێنان و وەرگێڕانی کتیبی زانستیین.
یەکسەر عولەما درشت و وردی
 ناخوێنیتەوە دوو حەرفی کوردی
ساحێب کتوب و پەیامە هەرکەس
ئێمە نەبێ بووینە قەومی چەرکەس
میللەتی بێ کتێب و بێ نووسین
 غەیری کوردان نییە لە ڕووی زەمین
(حاجی قادر. ١٣٩٠: ٢٥٧-٢٥٩)  
 هەروەها حاجی ڕەخنە لە زانستی باوی ناو کۆمەڵگەی کوردان دەگرێت کە کەمترین دەسکەوتی لە بواری پیشەسازی و هونەردا نییە و تەنیا بەرهەمیان خیانەت کردن بە نیشتمان بووە و لێرەوە هەوڵ بۆ زانستی ڕۆژئاوایی و ئەوروپی دەدات کە بەرهەمەکەی پیشەسازییە نە خیانەتکردن بە نیشتمان و نەتەوە
 سنعەتێک فێرنەبوون لە پاش تەحسیل..
 سەیری چۆن بۆ مەناهی بوونە دەلیل
یەک بە یەک بوونە خائینی دەوڵەت
 خائینی موڵک و دوشمنی میللەت
( هەمان: ٢٣١-٢٣٤) 

٣-٣-٤) چەکی مۆدێرن:
ئەو سەردەمەی وا حاجی نیشتەجێی ئەستەنبوڵ بوو شایەتحاڵی هەرەسهێنانی دەسەڵاتی عوسمانی بوو لە سەر دەستی ڕۆژئاوا،  هەروەها ئاگاداری ئەوە بوو کە یەکێک لە هۆکارەکانی بەهێزبوونی ئەوروپا و لاوازبوونی عوسمانی پرسی چەکی مودێڕن بوو. جگە لەم ڕاستییەش حاجی بە باشی دەیزانی تورک بەو ئاسانیە واز لە کورد ناهێنت  و تەنانەت کورد بۆ دامەزرانی یەکەی دەوڵەت نەتەوە پێویستی بە چەکی مودێڕن هەیە بۆیە بەردەوام لە پاڵ پیشەسازی و زانست و ڕۆژنامە لە بایەخی چەکی مودێڕن ئەدوێت و پێیوایە دەسەڵات بە بێ بوونی چەک مسۆگەر نابێت و  چەندین جار کورد بۆ بە دەسهێنانی چەک هان ئەدات:
 سەلاحی ئێوە ئیستا کە سیلاحە
 تەماعی گەورەیی بێ چەک نەکەن نەک
( کەرەمی، ١٩٢٥ : ١١) 
هەر لەم چوارچێوەیەدا واتا زەروورەتی بوونی چەک لە پاڵ کتێب و نووسین بۆ دامەزرانی دەوڵەت- نەتەوە دەنووسێت.
بە شیر و خامە دەوڵەت پایەدارە
ئەمن خامەم هەیە و شیر نادیارە
(موکریانی، ١٩٦٩ : ١٣٠) 
پێویستی چەک بۆ کورد لە  گوتاری حاجی قادر ئەوندە گرنگ و بایەخدارە کە بە ڕاشکاوانە کۆمەڵگەی کوردی بۆ دابین کردنی چەک و بە تایبەتی چەکی مودێڕن هان ئەدات. هەر بەم بۆنەوە کەریم شارەزا،شێعری حاجی وەک سەرەتای سەرهەڵدانی شێعری سیاسی کوردی پێناسە دەکات(شارەزا، ١٩٨٢: ٣١)
جۆشێک بدەن وەکوو هەنگ
 تەگبیر بکەن بە بێ دەنگ
 ئەسبابی شەڕ پەیاکەن 
تۆپ و تفەنگ و هاوەن
( حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٣٢) 

٤) ڕەخنەی تازەگەرانە لە کۆمەڵگەی کوردی:
مێژووی ڕەخنەگرتن لە کۆمەڵگەی کوردیی دەگەڕێتەوە بۆ میرشەرەفخانی بەدلیسی و پێشەکی شەرەفنامەکەی، بەڵام ڕەخنەی تازەگەرانە واتە ئەو ڕەخنەیەی کە بەرهەمی بیری مودێڕن و پەیوەستە بە تازەگەرییەوە بۆ یەکەمجار لە گوتاری حاجی قادردا ڕەنگدانەوەی بووە و بۆ یەکەمجار حاجی ڕەخنە لە گوتاری پێشووی کوردیی دەگرێت کە  گوتارێکی تەقدیرگەرایانەیە کە ڕاستەوخۆ بەرهەمی وانە ئایینیەکان و بە واتایەکیتر ئەو گوتارە بەرهەمی شێخ و مەلا و زاناییانی ئایینی و شاعیران بووە.
«پاڕانەوە و تەوەککول لەم عەسرە پارە ناکا»
( حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٩٧) 
ئەم ڕوانگە ڕەخنەگەرایانە بێگومان بەرهەمی بەشی دووەمی ژیانی حاجی قادرە کە نیشتەجێی ئەستەنبوڵە و پێدەچێت بە تەواوەتی لە ژێر کاریگەری و کارتێکەریی فەرهەنگی مودێڕنیتە و تازەگەریدا بووە.

٤-١) ناشارەزایی کورد لە دۆخی جیهان:
حاجی بە ڕاشکاوانە گازەندی ئەوە دەکات چونکە کورد کەمترین شارەزایی لە دۆخی جیهان  و گوتاری نوێی جیهان هەیە بەردەوام نۆکەر و ژێردەستەیە و بۆ دەربازبوون لە ژێردەستەبوون پێویستە کۆمەڵگەی کوردی لە دۆخی جیهان شارەزا بێت.
 وادیارە هەتاکوو دنیا بێ
کوردەکان حاڵیان دەبێ وابێ
چوو چ قەدری هەیە لە نێو کوردان
غەیری لێدان و جوێن و تیهەڵدان
حاڵەتی ژێردەستی گەر وایە
 نۆکەری کاری چاکی بۆ نایە(هەمان: ٢٥٧-٢٥٩)

هەر لەمبارەوە کۆمەڵگەی کوردی دەخاتە بەر ڕەخنە کە ئەوندە دواکەوتووە هێشتا وا دەزانێت تەنیا دوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێران لە دونیادا بوونیان هەیە و بە واتاییەکی دیکە سەرەڕای گۆڕانی دوخی جیهان و سەرهەڵدانی گوتاری مودێڕن هێشتا لە ژێر کاریگەری و کارتێکەری گوتاری پێشوودایە.
«یەکتان نەچوونە گەردش وا تێ دەگەن لە دونیا.
هەر پادشاهی ڕۆمە و شاهی عەجەم لە تاران» 
(حاجی قادر، ١٣٩٠: ٩٧ )
٤-٢) بێ ئاگایی لە بایەخی دەوڵەت: حاجی لە درێژەی گوتاری ڕەخنەگرانەی خۆی لە کۆمەڵگەی کوردیی ڕەخنەی ئەوەی لێدەگرێت کە شارەزای  بایەخی دامەزراندنی دەوڵەت و کارکردی دەوڵەت نییە و لێرەوە دەکەوێتە گازندە: 
قوڕی کوێ کەم بە سەر خۆما لە غوربەت
خەوم نایێ لە داخ موڵک و میللەت
ئەگەر وەک من خەبەردار بن لە دەوڵەت
 لە حەیفان خۆ دەخنکێنن بە بێ پەت
(هەمان:٢٢٧-٢٣١) 
هەر لەم چوارچێوەیەدا جێی پرسیار و ڕەخنەیە کە بۆچی لەم دوخە هەستیارەدا لە ناو کورداندا کەسێک بیر لە دامەزراندنی دەوڵەت نەتەوە ناکاتەوە؟ بۆ کەسێک هەوڵ نادات لە دوخی جیهان شارەزا بێت و لە گوتاری پێشووی خۆی تێپەڕ نابێت،
کوڕێکی وا نەبوو هەستێتە سەرپێ ..
بکا سەیری جەریدە و حاڵی میللەت
کتێبی تازە و تەریخی دەوڵەت
بزانێ تا چ قوماوە لە ئەتراف
سەراپا ئاگرە ئەتراف و ئەکناف
ئەگەر کارێک نەکەن لەم بەینەدا زوو
مەمالیک کاتەکی زانیت لە دەس چوو 
لە ژێر پێدا دەچن حەیف و مەخابن
گەدا بن ئێوە دوشمنتان بە شا بن
(هەمان:٢٢٧-٢٣١)
حاجی بە بینینی ئەو دوخەی وا کوردی تێدایە ڕاشکاوانە ڕەخنە لە نەزانی و  جەهالەتی کورد لە ئاست بێ ئاگایی لە بایەخی دەوڵەت و نەبوونی هیممەت بۆ سەرهەڵدانی ویستی دامەزراندنی دەوڵەت دەگرێ  و ناهۆمیدانە باس لەوە دەکات کە کەس نیە گوێ بۆ ڕەخنەکانی بگرێت و بە تووڕەییەوە دەنووسێت، دیارە چارەنووسی کورد هەر ژێردەستەبوون و کوێلایەتی و خزمەتی خەڵکان و وڵاتانی و نەتەوەکانی دیکەیە:
تا لە ژێر باری ڕۆمیان نەمرن
 زەحمەتی قەدری بەیتی من بگرن
 حاجی سا بەسیە سەت هەزار دەفعە
 پێم گوتی: ئەم قسانە بێ نەفعە
 ڕۆژی ئەوەڵ لە بەندە و ئازادە
 خدمەتی خەڵقە قیسمەتی ئەکراد
 لێی گەڕێ قەومی تۆ مارن
دز و حیز و پیاوکوژ و مارن
مڕی ناوداری ورچی ئاو دارە
ڕاستیان خوارە،خواری خونخوارە
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :١٩٥)  

٤-٣) فەرهەنگی یەکترکۆژی: 
ئەو فەرهەنگەی کورد واتە فەرهەنگی "یەکترکوژی" و "یەکتر سڕینەوە " و "یەکتری قەبووڵ نەکردن" و بە واتایەکیتر فەرهەنگی "براکوژی" لە روانگەی حاجیەوە جێگەی ڕەخنەی جیدیە. حاجی بە ڕاشکاوانە لەوەی کە چوار ملیۆن ئینسانی کورد لە باتی بیرکردنەوە لە پرسی گرنگ و بایەخداری وەک دامەزراندنی دەوڵەت و فێربوونی سەنعەت و ناردنی خوێندکار بۆ ئەوروپا، لەو کاتەی کە تورک و هەموو کەمینەکان خەریکی دامەزراندنی دەوڵەت و تازەگەری بوون، هەر خەریکی شەڕ و لێدانی یەکترین جێگەی ڕەخنەی جیدیە:
چوار ملیۆنە کوردستان نفووسی
 بە قیسەی ئەهلی تەخمینی کە نووسی
هەموویان شێری بیشەن حاتەمی جوود
 لە شەڕدا کێوی جوودی و بەحری مەمدوود
وەلیکن فائیدەی چی هەرج و مەرجن
 لە دەعوادا لە گەڵ یەکتر بە مەرجن
لە گوێی گا نووستوون هەرچەندە شێرن
 (حاجی قادر، ١٣٩٠ :٢٢٧-٢٣١)  
٤-٤) نەبوونی هاودەنگی:   حاجی بوونی هاودەنگی بۆ مانەوە بە پێویست دەزانێت و نەبوونی هاودەنگی وەک هۆکاری نەزانی و پاشکەوتن پێناسە دەکات و ڕەخنەی توند لە کورد و کۆمەڵگەی کوردی دەگرێت کە خاوەن هاودەنگی و «ئیتفاق» کە «سپەرە بۆ حوادیسی ئەییام» نییە.
ئیتحادی بە ئیتفاقی ئەنام
سپەرە بۆ حوادیسی ئەییام
 کوردی ئێمە نەزان و پاشکەوتن
 پێکەوە پووش و ئاگر و نەوتن
(حاجی قادر. ١٣٩٠ : ١٩٢)  
هەر لەمبارەوە حاجی قادر هۆکاری نەبوونی دەوڵەت و بیرنەکردنەوە لە بایەخی دەوڵەت، جیا لە یەکترکوژی و ناشارەزایی لە زانستی سەردەم، گرێ دەدەاتەوە بە نەبوونی هاودەنگی و یەکڕیزی لە ناو کورداندا:
تا ڕێک نەکەون قەبیلی ئەکراد 
هەروا دەبنە خەرابە ئاباد
(هەمان: ٢٠١) 
و هەروەها بە ڕاشکاوانە سەربەخۆ نەبوونی کوردیش گرێ ئەداتەوە بە بوونی یەکترکوژیی و نەبوونی یەکیەتی و لێرەوە دەکەوێتە ڕەخنەی خۆماڵی لە کۆمەڵگەی کوردی.

هەر ئیکە موستەقیللن کوللێکی دەوڵەتێکن
ساحێبی جەیش و ڕایەت، ئەرکانی حەرب
هەم حەقییانە ئەرمەن غیرەت کەشی یەکترن
وەک ئێمە نین لە گەڵ یەکتر دەعوا بکەن
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :١٠٠-٩٩) 
 لە جێگەیەکی دیکەدا حاجی بە توڕەییەوە دەڵێت کۆمەڵگەی کوردی تا بەم شێوەیە دوژمنی یەک و دوور لە یەک بن و هاودەنگ نەبن لە خراپترین دۆخدا ژیان تێپەڕ دەکەن
لە بەر حیزە بخۆیی و ناتەبایی
 لە ژێر حیزی حیزان بووینە دۆشەک
 هەتا وەک ئاگری بن کان لە گەڵ یەک
 ئەگەر تۆفان بێ لە شکرتان بە پووشەک
 لە گوێی گانوستوون بۆئیکە ڕێوی
 لە سەر ئێوە وەها شێرگیرە وەک سەگ
(حاجی قادر، ١٣٩٠ :٩-٧٨)  

٤-٥) ڕەخنە لە خوێندنی نەریتیی:  
حاجی جیا لەوەی ڕەخنە لە کۆمەڵگەی کوردی و ئینسانی کورد دەگرێت کە خاوەنی کتێبی کوردی نییە  و تەنانەت بایەخ  بە نووسین نادات هۆکاری سەرەکی دەخاتە ئەستۆی زانایانی ئایینی کە خاوەن گوتاری خویندنی نەریتی و سونەتیین.
یەکسەر عولەما درشت و وردی ناخوێنیتەوە دوو حەرفی کوردی
ساحێب کتوب و پەیامە هەرکەس..ئێمە نەبێ بووینە قەومی چەرکەس
میللەتی بێ کتێب و بێ نووسین غەیری کوردان نییە لە ڕووی زەمین
هەمان: ٢٥٧-٢٥٩) 
 ڕەخنە لە زانستی باوی نێو کۆمەڵگەی کوردی کە هەمان خوێندنی سونەتییە  دەگرێت کە کەمترین دەسکەوتی لە بواری پیشەسازیدا نییە و تەنیا بەرهەمی ئەو زانستە خیانەت کردن بە نیشتمان بووە و لێرەوە هەوڵ بۆ زانستی ڕۆژئاوایی دەدات کە بەرهەمی سەنعەتە نە خیانەتکردن بە نیشتمان و نەتەوە
 سنعەتێک فێرنەبوون لە پاش تەحسیل.
. سەیری چۆن بۆ مەناهی بوونە دەلیل
یەک بە یەک بوونە خائینی دەوڵەت
 خائینی موڵک و دوشمنی میللەت
( هەمان: ٢٣١-٢٣٤) 
حاجی پێوایە تا کورد وا بیر بکاتەوە هەر چارەنووسی وایە و قەت لەو دوخە خراپە تێناپەڕێت و دەبێت ئەوە قبووڵ بکات:
کوردەکان حاڵیان دەبێ وا بێ
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :٢٥٨)  
٤-٦) ڕەخنە لە گوتاری نەریتیی تەقدیرخوازانە:
حاجی قادر لە گوتارە تازەگەرانەکەی خۆیدا بە ڕاشکاوانە دەکەوێتە ڕەخنە لە گوتاری شێخ و شاعیر و خواجەکان  و بە واتایەکی دیکە گوتاری سونەتی کۆمەڵگەی کوردی کە بەرهەمی شێخ و شاعیرەکانە و پێوایە ئەم گوتارە بەردەوام خەریکی باسی بێ ئاکام و نازانستی و بێ بایەخی وەک باسی زولف و چاو و ئەبرۆی ژن و بە گشتی خەریکی خۆسەرقاڵ کردنن بە بابەتی بێ بەها و بێ مایە.

شاعیر و شێخ و خواجە دەربەدەرن 
لە قسەی بێ نەتیجەدا دەمرن
 باسی زوڵفی درێژ و چاوی بەخەو
 نەبڕا بووە تیری خوسرەو
قەید و تەزبێب و حاشیە و ئیعراب
 هەموو با بردی بوونە مەوجی سەراب
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :٣٣-٢٣٢). 
حاجی هەروەها ڕەخنەی توند لە گوتاری شێخ وەک گوتاری تەقدیرخوازنە دەگرێت و پێیوایە هۆکاری سەرەکی نەگەیشتن بە زانست و سەنعەت و مەعریفە لە کۆمەڵگەی کوردی‌دا بەشە سەرەکییەکەی زاڵ بوونی گوتاری تەقدیرخوازنە و دژە زانستی شێخەکان بووە و لەمبارەوە دەڵێت:هۆکاری سەرەکی فێرنەبوونی زانست و  دوورکەوتنەوە لە ژیان و سەنعەت و« تەحسیلی مەعانی » زاڵ بوونی گوتاری شێخەکانە.
کە دەیگوت شێخی من من دەسگیرم
 لە لام وابوو لە سەر جەهل و جوانی
 کە پیر بووم تێگەیشتم دەستی گرتم
 لە کەسب و کاری تەحسیلی مەعانی
 بەڵێ شیخ قوتبە ئەمما قوتبی ئاشە
 بە ئاو و نیعمەتی خەڵقە گەڕانی
 لە بۆ ژن دێ لە کۆڵان وەک...
 لە ژن هەڵ دێ بە میسلی...لە خانی
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :١٥٢)  
بە گشتی ڕەخنەی حاجی لە کۆمەڵگەی کوردی پەیوەندیی بە فەرهەنگی تازەگەرییەوە هەیە، ڕەخنەی حاجی لە کۆمەڵگەی کوردی لەبەر ئەوەیە کە کۆمەڵگەی کوردی و ئینسانی کورد ئیتر بەستێنەکانی تازەگەریی وەک بەهادان بە خوێندن، بایەخدان بە زانستی ڕۆژئاوایی و شارەزایی لە دۆخی جیهان هەست پێبکات و چیتر خەریکی گوتاری پێشوو و هەروەها خەریکی یەکترکوژی و سڕینەوە یەکتر و بەرهەمهێنانی گوتاری دژە زانست و دژە تازەگەری نەبێت، واتە ڕەخنەکانی گوتاری حاجی نە لە پێناو سڕینەوە و سووکایەتی، بەڵکوو لە پێناو تازەگەری لە ڕێگەی هاندان و هەوڵ بۆ چارەسەری و بیرکردنەوەی لە شوناسی نوێی کوردییە. 
بەم وەسفە لە گوتاری حاجی قادر، کورد و تازەگەری بۆ کورد، دەبێتە دالی سەرەکی و بۆیە دەکرێت بڵێین گوتاری ئەو دەبێتە سەرەتای دابڕان لە گوتاری پێشووی کوردی و ئیتر گوتاری کورد-تەوەر لە ڕێگەی گوتاری حاجی قادر کۆییەوە دێتە نێوی گوتاری کوردییەوە
پەشمە حاجی وەرە وەک جاران
 بێرەوە سەر حیکایەتی کوردان
(حاجی قادر. ١٣٩٠ :٢١٦ )  

ئەنجام:
حاجی قادر کۆیی یەکەم کوردی دانیشتووی شاری ئەستەنبوڵە کە بە کاریگەری وەرگرتن لە گوتاری ئەو سەردەمەی ئەستەنبوڵ، وەک ڕۆشنبرێکی کورد-تەوەر دەردەکەوێت و دەکەوێتە ڕەخنەگرتن لە کۆمەڵگەی کوردی کە بە بەروارد لە گەڵ کۆمەڵگە پێشکەوتوو و تەنانەت کۆمەڵگەکانی ژێڕ دەسەڵاتی عوسمانی، کۆمەلگەیەکی دواکەوتوو بوو. 
لە ڕوانگەی حاجی قادری کۆییەوە، ناشارەزایی لە دۆخی نوێی جیهان، فەرهەنگی یەکتر سڕینەوە، نەبوونی هاودەنگی و تەبایی، غیابی هەوڵ و ئیرادە بۆ دامەزرانی یەکەی دەوڵەت-نەتەوەی کوردی و هەروەها بیرنەکردنەوە لە گرنگی پیشەسازی و دیاردەی نوێی وەک ڕۆژنامە و زانستی ڕۆژئاوایی لە بەرچاوترین کەموکوڕییەکانی کۆمەڵگەی کوردیین و گوتاری ڕەخنەگرانەی وا لە ئاست ئەو کۆمەڵگەیە واتە کۆمەڵگەی کوردی و ئینسانی کورد بۆ یەکەمجار لە لایەن حاجی قادرەوە پێشکەش کرا ،گەرچی پێشتر کەسانی وەک شەرەفخان و ئەحمەدی خانی هەندێ ڕەخنەیان لە کۆمەڵگەی کوردی گرتبوو، بەڵام ڕەخنەی حاجی قادر خاوەن گوتاری نوێیە لە ژێر کاریگەریی گوتاری مودێڕن و تازەگەرانەی ئەو سەردەمەی ئەستەنبوڵ‌دایە، بۆیە دەکرێت ئەم خاوەن گوتارە نوێیە واتە حاجی قادر کۆیی وەک یەکەم  مونەوەرولفیکری(ڕۆشنبیری) کوردی پێناسە بکرێت.
جیا لە ڕەخنە، باس لە پێویستی دامەزراندنی یەکەی دەوڵەت- نەتەوە و هەوڵ بۆ بە نەتەوەکردن و بە واتاییەکی دیکە هەوڵدان بۆ بیرکردنەوە لە نەتەوە و شوناسی نەتەوەیی، گرنگترین و بەرچاوترین تایبەتمەندیەکانی گوتاری حاجی قادر کۆییە کە بە زمانی شێعر باسیان دەکات و لەم ڕووەوە ئەم گوتارە ڕووبەڕووی ئەم گرفتە سەرەکییە دەبێتەوە، ڕاستە شێعر، گوتاری زاڵی ئەو سەردەمەی کۆمەڵگەی کوردی بووە و زمانی شێعر زمانێک بووە کە کورد وەک نەریتێکی مێژووی حەزی  لێکردووە و لە گەڵیدا ژیاوە و ببووە بەشێک لە نەریت و فەرهەنگی کورد، بەڵام ئەم زمانەی حاجی دوو کێشەی هەبوو یەکەم ئەوەی ئەم زمانە، زمانی حەماسەت بۆ هاندانی بە هەند وەرگرتنی ناسیۆنالیزم لە پێناو نەتەوەسازیدا نەبوو و دووهەم ئەوەی نەتەوەسازی لەو سەردەمەدا جگە لە حەماسەت و زمانی حەماسەت پێویستی بە شارەزایی تەواو لە سونەتی کوردی و بنەماکانی پێشکەوتن و دەوڵەت و هەروەها بە تیۆردانان بە زمانی سادە و ناشێعری بوو کە گوتاری حاجی قادر بێبەریی بووە لەم تایبەتمەندییە.
بە گشتی سەرەڕای ئەو ڕاستییانەی سەرەوە، ئەم ڕاستییەش حاشاهەڵنەگرە کە لە نەبوونی دەسەڵاتی کوردی، باسکردن لە پێویستی ڕۆژنامە، کردنەوەی خوێندنگە، دانانی زمانی هاوبەش، دامەزراندنی دەوڵەت- نەتەوە، پێویستی چەکی مۆدێڕن و ناردنی منداڵانی کورد بۆ فێربوونی زانست و پیشەسازی نوێ بۆ یەکەمجار لە  گوتاری حاجی قادر کۆییەوە دێتە ئاراوە. بۆیە دەکرێت بانگەشەی ئەوە بکرێت ئەم گوتارە سەرەتای دابڕان بوو لە گوتاری پێشوو و هەروەها یەکەم گوتاری تازەگەری کوردی بوو کە دواتر لە لایەن ڕۆشنبیرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەنبوڵ یان ئەستەنبوڵیەکانەوە بەرجەستە کرایەوە و لە سەرهەڵدانی بزاڤی شوناسخوازی کوردی و بە واتایەکی دیکە لە سەرهەڵدان و زاڵ بوونی گوتاری کورد-تەوەری لە کوردستانی تورکیا و عێراق و ئێراندا کاریگەریی بەرچاو و سەرەکی هەبووە.

سەرچاوەکان: 
ێبراهامیان، یرواند(١٣٨٤) ایران بین دو انقلاب،ترجمە احمد گل محمدی و محمد فتاح ابراهیم فتاحی.تهران. نی
احمد یاقی ،اسماعیل(١٣٨٨)دولت عپمانی، ترجمە رسول جعفریان، پژوهشگاە حوزە و دانشگاە. 
اقسرایی، محمود(١٣٦٢) تاریخ سلاجقە، تهران، 
انتخابی، نادر (١٣٩٠) ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیە، تهران، نگارە ێفتاب.
انتخابی، نادر ( ١٣٩٢ ) دین و دولت و تجدد در ترکیە،تهران، هرمس. 
بنداری اصفهانی(٢٥٣٦)تاریخ سلسە سلجوقی، ترجمە م. جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران. 
بروجردی، مهرزاد(١٣٧٧) روشنفکران ایران و غرب، ترجمە جمشید شیرازی، تهران،فرزان
برویین سن، مارتین(١٣٧٩) جامعە شاسی مردم کرد،ترجمە ابراهیم یونسی، تهران. پانید. 
بهنام، جمشید(١٣٧٥ ) ایرانیان و اندیشە تجدد،تهران. فرزان.
بیهقی، ابوالفچل(١٣٧٨)تاریخ بیهقی، به تصحیح علی اکبر فیاچ،تهران:هرمس.
تاجیک، محمد رچا(١٣٨٣ ) روایت غیریت و هویت میان ایرانیان. تهران. مرکز بررسی های استراتژی ریاست جمهوری.
پورگشتال، هامر(١٣٦٧) تاریخ امپراتوری عپمانی، ترجمە میرزا زکی، تهران. زرین
توکلی گرقە، محمد(١٣٩٥) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران. پردیس دانش.
جی شاو، استانفور (١٣٧٠) تاریخ امپراتوری عپمانی و ترکیە جدید.مشهد. استان قدس رچوی
حچرتی، حسن(١٣٨٩) مشروگە عپمانی، تهران، پژوهشکدە تاریخ اسلام،
رئیس نیا. رحیم(١٣٦٨) ایران و عپمانی، تبریز.ستودە
ساریخانی، علی (١٣٩٣)شناخت مسالە کرد در ترکیە، ترجمە ێزاد حاجی ێقایی، تهران، پانید.
سلگانی، محمد علی(١٣٨٤)قدرت، گفتمان و زبان، تهران.نی.
شکری اوغلو، هانی(١٣٩٥)سقوگ امپراتوری و تولد جمهوری، ترجمە رچا جوادی، تهران، لوح فکر.
لوئیس، برنارد(١٣٧٢)ڤهور ترکیە نوین،ترجمە علی سبحانی، تهران، مترجم. 
لوئیس، برنارد(١٣٩٣) نخستین مسلمانان در اروپا. ترجمە محمد قائد، تهران.کارنامە
میلانی، عباس(١٣٨٧) تجدد و تجدد ستیزی در ایران، تهران،اختران.
نیشابوری،ڤهیرالدین،(١٣٣٢ ) سلجوقنامە، تهران، کلالە خاور.  
وتاری فارسی:
حایری. عبدالهادی(١٣٦٤ ) امپراتوری عپمانی و دو رویە بورژوازی تمدن غرب، دانشکدە ادبیات، مشهد. شمارە دوم، سال هیجدهم.
کوردی:
ئەڵاکۆم،روهات(٢٠٠٥) کوردەکانی ئەستەمبۆڵی کۆن. وەرگێرانی ئەحمەد تاقانە،هەولێر،موکریانی
حاجی قادر کۆیی،(١٣٩٠)دیوانی حاجی قادر کۆیی،  لێکۆڵینەوە و لیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا، لە سەر نووسینیکی نوێ بە پێی بۆچوونەکانی موحەمەدی مەلا کەریم،سنە، کوردستان
شارەزا، کەریم(١٩٦١) کوێە و شاعیرانی، بەغدا.؟
عەبدوڕڕەحمان، سەعید(١٩٢٥) دیوانی حاجی قادر کۆیی.بەغدا،؟
کەرەمی. سەعید(١٣٩٠)دیوانی حاجی قادر کۆیی، لێکۆڵینەوە و لیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا،سنە کوردستان.
مەحەمەد، مەسعوود(٦-١٩٧٣)حاجی قادر کۆیی، بەغدا، کۆڕی زانیاری کورد،
موکریانی، گیو(١٩٦٣) دیوانی حاجی قادر کۆیی، هەولیر،
مەلا کەریم، مەحەمەد(١٩٦٠) حاجی قادر کۆیی شاعیری قۆناغێکی نوێیە لە ژیانی نەتەوەی کورد، بەغدا.؟
ئینگلیزی:

 Bernard,Lewis(1961) The Emergence of Modern Turkey.londan.Oxford University press. Niyazi Berkes (1988)The Development of Secularism in Turkey,New York:Routelged. Weber,marx)1981(from Max Weber.Edited by .H.H. Gerth and C.Wrighat Mills. New York. Oxford Univ. press Van Bruinessen,Martin)2003( Ehmad xanis Mem u Zin anad its Role in the Emergence of Kurdish Nation Awareness in Abass Vali . Essays in the orings of Kurdish Nationalism. Cosat Mesa. CA: Mazda pulishers.