(کێشەکانی بەردەم وڵاتانی رۆژئاوا و دەرفەتەکانی ئەردۆغان)

تیۆری پیلانگێری، فه‌لسه‌فه‌ی مێژووی هاوچه‌رخی توركیایه

دەرفەتەکان، کێشەکان و ئەرکی فەزای گشتی

خێڵ و عەشیرەتە‌ كوردییه‌كان یه‌كتری قبووڵ ناكه‌ن و یه‌كێتیی و یه‌كریزیان نییه

ئه‌و‌ كه‌سانه‌یه‌ وا خۆیان به به‌رپرسی نه‌ته‌وه‌ ده‌زانن ده‌كرێت به بیانووی نایه‌كسانی ئایینیه‌وه‌ هاوونه‌ته‌وه‌كانی خۆیان بخه‌نه‌ به‌ر زبر و پیلان

فەزای رۆشنبیری و تەنانەت ئاکادێمیکی کوردی بوەتە بازارێک بۆ مەزات و نیشاندان و نواندنی کالای فەرهەنگی و سیاسی و تیۆری رۆژئاوایی

فه‌زای گه‌شتی و گوتاری سیاسی به‌ره‌و ئاراسته‌ی له‌ یه‌ك تێنگه‌یشتن و شڵه‌ژان دەبات

ڕووداوی سوسورلوک سەرەتای دەرکەوتنی نیشانەکانی «دەوڵەتی سێبەر»[2] یان دەوڵەتی قووڵ و بە واتاییەک دیمەنی راستەقینەی دەسەڵاتی تورکیا لە هەمبەر ئەو کەسانەی بوو کە بەخەیاڵی لایەنگرانی ئایدیولۆژیای کەمالیزم دەوڵەتی تورکیا، بۆ دەوڵەت و دەسەڵاتی تورک و کۆماری تورکیا، مەترسی بوون.

لە بەشی یەکەمی ئەم توێژینەوەیە باس لەوە کرا کە دەکرێت نه‌سڵی یه‌كه‌می رۆشنبیرانی ئێرانی، لە دوو به‌ره‌دا دابەش بکرێت، به‌ره‌ی یه‌كه‌م واته‌ به‌ره‌ی سه‌فه‌رنامه‌نووسانی رۆشنبیر كه‌ له‌ به‌شی یه‌كه‌مدا باس لە گوتاری رۆشنبیریی ئەم بەرەیە کرا و بەشی دووەم تەرخانکراوە بۆ به‌ره‌ی دووەم واته‌ به‌ره‌ی نووسه‌ران و بیرمه‌ندان و لەم بەشەدا بە وردی باس لە ئەندیشە و کاریگەری و گوتاری ئەم بەرەیە دەکرێت.

ئەم توێژێنەوە دەیەوێت جیا لەوە ئاماژە بداتە رەوتی مێژووی ڕۆشنبیریی ئێران، دەیەوێت گوتاری یەکەم بەرەی ڕۆشنبیریی ئێران بخاتە بەرباس و روونکردنەوە بەو ئامانجەی ئەم توێژێنەوە ببێتە سەرەتای ئاشنایی و شارەزایی لە رەوتی ڕۆشنبیریی ئێران و هەروەها سەرەتایەک بۆ خوێندنەوەی زانستی مێژوویی ئەندێشەی ئەم وڵاتە.

هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و دووربوون لە مێژوونووسیی کورددا، شتێک نییە کە بە ئاسانی چاوی لێدابخەین و هەروا بەسەرماندا تێپەڕێ بنەمای خێڵەکیانەی کۆمەڵگەی کوردی و باری جوگرافیا، بەشێکی زۆری هۆکارەکانی بۆشایی و نائامادەی کوردە لە رەوتی مێژوونووسین دا

شەش ساڵ دواى بڵاوبوونەوەی غونچەی بەهارستان وەک یەکەم بەرهەمی گوتاری مێژوونووسانە لە ساڵی (١٩٢٥)، ئەمین زەکی بەگ (١٨٨٠-١٩٤٨)، ئەفسەری پێشووی سوپای عوسمانی و دواتر نوێنەرى کورد لە بەغدا، یەکەم مێژووی کوردستان- تەوەری خۆی لە ساڵی(١٩٣١ ) بڵاوکردەوە.

یەکەم عەشیرەتی گەورەی تورک بە ناوی «سەلجوقییەکان»ی سەر بە تورکانی ئۆغوز، بە بیانووی دۆزێنەوەی لەوەڕگا و سەغڵەتی ژیانیان، ڕوویان لە خوراسان کرد. ئەرسەلان جازب فەرماندەی سوپای غەزنەوی پێشنیازیکرد پاشا سەرجەم سەلجوقییەکان قەڵاچۆ بکات یان قامکیان ببڕێ تا چیتر توانای تیرهاوێشتنیان نەمێنێ

سەرهەڵدانی چەپ لە مێژووی ئێراندا لە رێزی کاریگەرترین رووداوەکانی مێژووی هاوچەرخی ئێرانه. سەرهەڵدانی و دامەزرانی حیزب لە ئێران، کاریگەری لە گوتاری رۆشنبێری و راکێشانی رۆشنبیران بەرەو گوتاری چەپ، دەستپێکردنی شەڕی چەکدارانەی دژ بە دەسەڵاتی ناوەندی، تیرۆرکردنی هەزاران مرۆڤ بە بیانووی دژایەتی لە گەڵ چەپ و هەروەها لە سێدارەدانی هەزاران مرۆڤ بە بیانووی چەپ بوون، بەشێکە لە دەرنجامەکانی سەرهەڵدانی بزاڤی چەپ لە وڵاتی ئێراندا.

هاوکات لەگەڵ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئێران و رۆژئاوای مۆدێرن له‌سه‌رده­می ده‌سه‌ڵاتی قاجارییه‌كان‌ (١٧٩٤- ١٩٢٥) كێشه‌ی (‌problem) ژن و رووبه‌رووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ژن و مافه‌كانی، بووە یه‌كێك له‌ باسه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی بواری رۆشنبیری و كه‌لتووری ئێران.

شەرەفخانی بەدلیسی لە کۆتایی ساڵانی سەدەی شانزە بە نووسینی شەرەفنامە، مێژوونووسیی کوردی ده‌ستپێكرد. شەرەفنامە هەڵگری مێژوو و بەسەرهاتی بنەماڵە دەسەڵاتەدارە کوردییەکانی سەردەمی خەلافەتی عەباسی تا کۆتایی ساڵانی (159٧-١٥٩٦) واتە تا سەرەتای ده‌سه‌ڵاتی سه‌فه‌وییه‌کانە.

گوتاری زاڵی ئەستەنبووڵی ساڵانی کۆتایی سەدەی هەژدە و سەدەی نۆزدە؛ گوتاری گۆڕانخوازی، تازەگەری و نەتەوەسازی بوو. ئەم گوتارە کاریگەریی لە سەر کوردانی دانیشتووی ئەستەنبووڵی پێتەختی عوسمانی هەبوو و هەر لەم ڕووەوە یەکەم گوتاری تازەگەریی کوردیش هەر لەم شارەدا سەری هەڵدا. سەرهەڵدانی گوتاری تازەگەریی کوردی بەرهەمی دەرکەوتنی یەکەم دیاردەکانی مودێڕنیتەی ڕۆژئاوایی لە لایەکەوە و پێویستیەکانی کۆمەڵگەی کوردی لە لایەکی دیکەوە بوو.